رحمت امینی که دبیری این دوره از جشنواره را برعهده دارد از یک سو قرار است نگاه هنری به جشنواره داشته باشد و از سوی دیگر به‌عنوان رئیس شورای نظارت و ارزشیابی تئاتر نگاه خاص خودش را به جشنواره دارد. به همین دلیل گفت‌وگو با رحمت امینی روی لبه هنری و لبه نظارتی حرکت کرد؛ هرچند خیلی قبل‌تر از اینکه رحمت امینی ریاست شورای نظارت و ارزشیابی را بپذیرد به‌عنوان نمایشنامه نویس و کارگردان در عرصه تئاتر فعالیت داشته و باید امیدوار بود که همواره نگاه هنری‌اش را حفظ کند.
- اولین سؤالم به قبول کردن دبیری سی‌امین جشنواره تئاتر فجر از سوی شما برمی‌گردد. با توجه به اینکه معمولا هم‌صنف‌ها هوای هم را دارند، شما چطور پذیرفتید که بعد از استعفای محمد حیدری این سمت را قبول کنید؟ نگران بازخورد منفی این‌کار از سوی هنرمندان دیگر نبودید؟
روز گذشته محمد حیدری پیش من بود. خودش گفت که تو با شریف بودنت این کار را پذیرفتی و اگر غیر از این بود کس دیگری این کار را نمی‌پذیرفت. این حرف را نمی‌گویم که از خودم تعریف کرده باشم، چرا که به این شکل قضیه اصلا فکر نکرده بودم. یادم می‌آید آن روزها که آقای حیدری استعفا کرد، طیف‌های مختلف تئاتری که حدس می‌زدند که سراغ چه کسانی باید برای دبیری جشنواره تئاتر فجر بروند، به سراغ من هم آمدند. طی این مدت هر چند ساعت یک‌بار به من تلفن می‌شد که فلانی شایعه شده که تو دبیر این دوره خواهی شد. در آن زمان شایعه مدیریت مرکز هنرهای نمایشی هم بر سر زبان‌ها بود. اغلب هنرمندان از من می‌خواستند که این‌کار را بپذیرم. آن موقع به همین بحث صنفی و همکاری اشاره کردم اما در مقابل پاسخ شنیدم که اگر تو قبول نکنی ممکن است شخص دیگری این کار را بپذیرد که یا در خانواده تئاتر نیست یا اگر هست مقبولیت لازم را ممکن است نداشته باشد. این حرف‌ها روی من تاثیر گذاشت. از سوی دیگر من از سوی حسین مسافرآستانه برای کار نظارت و ارزشیابی دعوت شده بودم. آن زمان هم نمی‌خواستم این کار را بپذیرم ولی حسین مسافرآستانه با این حرف‌ها که این پست نیاز به فردی دارد که نگاه علمی داشته و دوستدار هنرمندان هم باشد تا اگر جواب منفی به هنرمندان می‌دهد، جوابش دلپذیر باشد، من را برای پذیرفتن این کار قانع کرد. زمانی هم که پذیرفتم در بخش نظارت و ارزشیابی فعالیت کنم به‌نظرم کار اشتباهی نکردم، چرا که به‌نظر خودم با قبول کردن این پست به تئاتر کمک می‌کنم. زمانی که حس کنم دارم کمک می‌کنم به حرف و حدیث‌های جانبی کاری ندارم.
زمانی که اهالی تئاتر به من گفتند حالا که محمد حیدری رفته، اگر دبیری جشنواره تئاتر فجر را بپذیری شرایط برای دیگران بهتر می‌شود، من این‌کار را قبول کردم. ضمن اینکه از ابتدا هم قرار بود در جشنواره تئاتر فجر در کنار محمد حیدری به‌عنوان کمیته انتخاب نقش مؤثری داشته باشم. همه این مواردی که گفتم را کنار هم قرار دادم و به یک سری پیشامدهای قدیمی تئاتر کشورم فکر کردم که اگر فردی بتواند مسئولیتی را بپذیرد اما آن را مسئولیت نپذیرد، قطعا خودش پشیمان می‌شود، به همین دلیل دبیری این دوره از جشنواره را پذیرفتم. اگر یادتان باشد در نشست رسانه‌ای اعلام کردم که من این‌کار را عاشقانه و نه عاقلانه قبول کردم.
- یعنی عقل شما می‌گفت که این‌کار را نپذیرید؟
عقل خودم شاید می‌گفت که این‌کار را بپذیر اما اگر عقل جمعی، خرد و منطق را کنار هم می‌گذاشتم، نباید این‌کار را می‌پذیرفتم. 4ماه مانده به جشنواره با این همه اعتراض و استعفا نباید این سمت را می‌پذیرفتم.
- معمولا نگاه خوبی از سوی هنرمندان به بخش نظارت و ارزشیابی وجود ندارد و در جمع از آن به‌عنوان سانسور نام برده می‌شود.
اگر خیلی لطف کنند ممیزی می‌گویند.
- بله یا ممیزی به آن می‌گویند. حالا وقتی مدیر این بخش دبیر جشنواره تئاتر فجر می‌شود، نخستین نگاه این است که با توجه به مشکلاتی که تئاتر سال قبل داشت، شاید قرار است معیارهای ارزشیابی و نظارتی در جشنواره حاکم بشود.
2 راه داشتم؛یک راه این بود که از ارزشیابی استعفا کنم و این استعفا خیلی سریع پذیرفته می‌شد و دیگر این شائبه‌ای که شما اشاره کردید پیش نمی‌آمد و راه دیگر این بود که با توجه به همزمانی این شغل‌ها، مشکلات سال گذشته را حل کنم تا مشکل جدیدی پیش نیاید. آقای حیدری می‌گفت که در آن زمان آقای عابدینی‌نژاد که مدیریت ارزشیابی و نظارت را داشتند و من در جایگاه دبیر هرکدام کار خودمان را می‌کردیم. به‌نظر می‌رسد که این عدم‌هماهنگی باعث شده بود که کارها به مشکلات عدیده بخورد. زمانی که من به‌عنوان دبیر انتخاب شدم با رئیس کمیته انتخاب صحبت کردم که مدام با من درحال مشورت باشد تا این تفاوت آراء و آسیب‌ها که بین انتخاب بازبین‌های آثار جشنواره و معیارهای ارزشیابی است از بین برود. با این نیت من پست مدیریت ارزشیابی را ترک نکردم اما برایش جانشین گذاشتم. حضور اعضای ارزشیابی در بازبینی جشنواره به انتخاب خود من بود تا مشکلات اجرا شدن کارها بعد از جشنواره کم شود. ضمن اینکه از ابتدا قرار بود نگاه من، چه دبیر جشنواره تئاتر می‌شدم و چه دبیر نمی‌شدم، در بخش ارزشیابی و نظارت یک نگاه متفاوت باشد که به‌نظرم این اتفاق افتاده است. من اعضای شورای نظارت را از میان افرادی متخصص انتخاب کردم که ناظر بر مسائل ارزشیابی هستند. اگر کارنامه این مدت من را در ارزشیابی بررسی کنید به این نکته می‌رسید که تا ته قضیه رفتم و به اجراهایی که همکار سابقم به‌عنوان دبیر بر آن مهر تایید زده بود با تمام مشکلاتش امکان اجرای عمومی دادم.
- نمی‌خواهم وارد مباحث ارزشیابی بشوم که خودش یک مبحث مستقل از جشنواره است. اما در این دوره ما شاهد اتفاقات عجیبی هستیم که در عمر سی ساله جشنواره کمتر شاهد آن بوده‌ایم؛ بیشتر کارها در بازبینی‌ها مشروط هستند یا کارها به دبیر معرفی شده‌اند. این مربوط به نگاه ارزشیابی نیست که از سوی دبیر جشنواره و بازبین‌ها در جشنواره حاکم شده است؟
در بخش تجربه‌های نو کارهایی مشروط شدند که تکنیک‌ها و اکسسوار و شرایطی را می‌طلبیده که به گفته خود کارگردان‌ها کامل نشان داده نشده است. قرار است بعد از کامل شدن این موارد فنی، نمایش‌ها مجددا بازبینی شود. کلمه مشروط هم نگاه ارزشیابی را در خودش دارد و هم نگاه نظارتی. اما در بخش تجربه‌های نو عنصر ارزشیابی بر نظارت می‌چربد؛ مثلا در کار رضا ثروتی که اثری تکنیکال است، کارگردان این موارد را برای بازبین‌ها خیال پردازی کرده و شرح داده و اعلام کرده که کارش در فلان تاریخ آماده می‌شود.
- آقای امینی این اتفاق بارها افتاده است که کاری از نظر دکور و فنی آماده نبوده اما به جشنواره رسیده است. سال گذشته کار آروند دشت‌آرای در بخش تجربه‌های نو به جشنواره رسید و کاری تکنیکال هم بود اما با تکنیک ابتدایی روی صحنه رفت. امسال این کار تکمیل شد، برایش سالن ساخته شد و به اجرای عمومی درآمد اما مبحث مشروط در سال گذشته مطرح نشد.
این‌کار را یادم نمی‌آید. امسال کمیته انتخاب آثار تجربه‌های نو، آدم‌های علمی و شاخصی بودند. توضیحی که در مورد کارهای مشروط به من دادند بیشتر به مسائل فنی مربوط بود. یکی دو مورد هم به مسائل ارزشیابی مربوط می‌شد. اما آنچه به کارهای مشروطی مربوط می‌شد تکمیل کار بود. فراموش نکنید مواردی که مربوط بخش نظارت باشد را به راحتی می‌توان به گروه توضیح داد و حل کرد.
- بخش معرفی به دبیر هم نکته جدیدی در این دوره بود.
بخش معرفی به دبیر موضوع متفاوتی است. در این بخش دوستان چند کار دیده بودند و با توجه به اینکه شرایط کارهای بازبینی شده با شرایط و معیارهای آن بخش فرق می‌کرد، به این نتیجه رسیدند که این کارها ارزش‌های خوبی دارد اما مثلا دربخش تجربه‌های نو نمی‌گنجد. چون کارهای ارزشمندی هم بودند رد کردن آن هم اشتباه بود. پیشنهاد شد که این کارها به دبیرخانه معرفی شود و دبیرخانه این کارها را در بخش دیگری بگنجاند. اما در بخش نگاه ویژه به‌دلیل کیفیت کارهای جوانان که شگفت انگیز بود و به‌دلیل محدودیت انتخاب کار و محدودیت سالن‌ها، تعدادی از کارها به بخش‌های دیگر جشنواره معرفی شد. در بخش چشم‌انداز هم کارهای مشروط داریم که براساس نگاه ارزشیابی و نظارت است و 3 کار هم داریم که معیارهای فنی و کیفی کار به‌صورتی نبوده که بتوان آنها را در جدول گذاشت و به آنها برای سال آینده امکان اجرای عمومی داد. خصوصا اینکه من قول داده‌ام کارهایی که در بخش چشم‌انداز می‌آیند، حتما مرکز هنرهای نمایشی برای اجرای عمومی آن کارها را حمایت کند. حالا ممکن است امکان اجرای عمومی به کارهایی که در بخش چشم‌انداز مشروط شده‌اند داده نشود ولی داوران به این نتیجه نرسیده‌اند که آن را حذف کنند. به همین دلیل این کارها به‌عنوان مهمان در بخش چشم‌انداز اجرا می‌شوند.
- الان این تصور برایم پیش آمد که این بخش‌هایی که ذکر کردید، از ابتدا درجدول نبوده و همین طوری براساس نیاز به آن رسیده‌اید؟
این طور نیست.
- یعنی واقعا از ابتدا فکر می‌کردید که بخش مهمان، چشم‌انداز و بخش معرفی به دبیر خواهید داشت؟
در نخستین مصاحبه مطبوعاتی اعلام کردم که من بخش مهمان را به جشنواره اضافه خواهم کرد.
- بله این مطلب را یادم هست. با توجه به اینکه شما دیر به سی امین جشنواره تئاتر فجر پیوستید به‌نظر می‌آید که شما براساس سیاست‌های گذشته این جشنواره عمل نکردید و سیاست‌های جدیدی را به جشنواره اضافه کردید؟
در این سیاستگذاری پایبند به فراخوان بودم. اما تغییراتی که شما شاهد هستید ناگهانی نبوده بلکه این تغییرات بطئی بوده است. من برای فراخوان 2راه حل داشتم. می‌توانستم بگویم که من دبیرم و با این فراخوان کاری ندارم و هرکس که کاری دارد آن را بفرستد و من آن را انتخاب می‌کنم. اما راه حل دیگر این بود که من فراخوان را ملاک قرار بدهم اما تغییرات بطئی به فراخوان وارد کنم. ایجاد کمیته دانشجویی و کمیته ورک‌شاپ‌ها از جمله این تغییرات بود. یک روز رضا گوران زنگ زد و گفت آثار خارجی در این فراخوان جایی ندارند. من سریعا اعلام کردم که من این‌کارها را در بخش مهمان می‌آورم. رفتن به بازبینی‌ها و انتخاب‌ها ما را به این نتیجه رساند که آدم‌های قوی و بااستعداد ضمن رعایت موارد فراخوان از جشنواره بیرون نمانند و به همین دلیل بخش پیشنهاد دبیر اضافه شد. این موارد یک تمرین برای رحمت امینی بود که اگر دبیری دوره بعد را پذیرفت سیاست‌های خودش را ادامه بدهد و اعلام کند که سیاست‌هایش چگونه است.
- بعد از برگزاری سی دوره از جشنواره، طبیعی است که جشنواره ساختار منسجم و ثابتی داشته باشد اما به‌نظر می‌رسد که هر دوره جشنواره با تغییرات زیادی روبه‌رو می‌شود.
از نظر من جشنواره بعد از دوره سی‌ام به بعد باید پوست بیندازد. جشنواره الان مریض و معیوب است.
- هر دبیری که آمده همین حرف‌ها را زده و به همین دلیل سیاست‌های جدیدی را پی‌ریزی کرده است.
ولی این سی‌دوره شبیه هم برگزار شده‌است.
- جشنواره تئاتر فجر مثل یک خانه است که هرکس آمده یک اتاق به آن اضافه کرده و نفر قبلی هرگز نخواسته به اتاق‌های قبلی سرو سامان بدهد.
من جشنواره فجر را کمی منطقی‌تر می‌بینم.
- همین الان گفتید که جشنواره معیوب است.
بله هنوز هم می‌گویم که جشنواره تئاتر فجر معیوب است ولی این‌طور که شما هم می‌گویید نبوده است. آن سیستم معیوب همانطوری معیوب در خودش رشد کرده است.
- اما ما در هر دوره با توجه به حضور و سیاست دبیر شاهد اتفاقات جدیدی هستیم.
فراخوان و انتخاب، اصل جشنواره تئاتر فجر است. امسال یک بخش نگاه ویژه داریم که سال گذشته نداشتیم. یک سال جشنواره رقابتی بوده و یک سال جشنواره غیررقابتی برگزار شده است و جشنواره از یک جدول 2 یا 3 بخشی به یک جدول 5 و 6 بخشی تبدیل شده اما کلیت جشنواره تفاوتی نکرده‌است.
- با توجه به این صحبت‌های شما، این سؤال برای من پیش می‌آید که شورای سیاستگذاری جشنواره فجر قرار است چه کاری برای جشنواره انجام بدهد؟ چرا که قرار بود در دوره قبلی با توجه به بازخورد جشنواره کارهایی برای دوره بعدی انجام بدهد درحالی‌که شورای سیاستگذاری تئاتر تغییر کرد.
شورای سیاستگذاری بیشتر یک شورای حمایت‌کننده است. قرار است در شورای سیاستگذاری تئاتر همدلی و سیاستگذاری برای جشنواره تئاتر فجر صورت گیرد تا جشنواره تئاتر فجر با بیشترین ظرفیت خودش حمایت بشود. به همین دلیل از طیف‌های مختلف در این شورا حضور دارند.
- اما این شورا در دومین سال حیات خود تغییر کرد.
بخشی از این شورا حقوقی است و بخشی حقیقی. به همین دلیل ساختار ثابتی دارد اما در این ساختار حقوقی چند فرد حقیقی هم هستند که تغییراتی که شما به آن اشاره کردید را ایجاد کردند. تنها نقدی که به این شورا وارد می‌شود این است که مرتب‌تر برگزار بشود تا حمایت‌ها و هدایت‌هایش را کنترل شده انجام بدهد.
- آقای امینی! به‌عنوان دبیر جشنواره کارها را چطور ارزیابی می‌کنید؟
با شنیده‌هایی که از کمیته انتخاب دارم، به‌ترتیب از بخش نگاه ویژه خیلی راضی‌ام، سپس از بخش تجربه‌های نو و در آخر از بخش چشم‌انداز بسیار تعریف شنیده‌ام.
- معمولا دبیران وعده اجرای عمومی آثار شرکت‌کننده را می‌دهند اما چون دبیر سیاستگذار نیست نمی‌تواند این وعده‌ها را عملی کند. با توجه به اینکه شما رئیس ارزشیابی و نظارت هم هستید حتما کارهای بخش چشم‌انداز اجرای عمومی می‌گیرند؟
تئاتر هنری زنده است. اضافه کردن 2 یا 3 دیالوگ می‌تواند مفهوم آن را تغییر بدهد. قول من این بوده که تئاتر به همین شکلی که در جشنواره اجرا شده هیچ مشکلی برای اجرای عمومی نخواهند داشت. اما گاهی اوقات بازیگر با توجه به شرایط عمومی تغییر می‌کند که این نمایش‌ها مجددا به بازبینی نیاز دارند تا برایشان مجوز صادر بشود یا کارگردان با توجه به بازخورد تماشاگران کار را کم و زیاد کند، طبیعتا نیاز به بازبینی مجدد دارد. ولی قول من این است که آنچه در فجر امسال دیده شده است حتما اجرای عمومی خواهد داشت.