سنت کتب فقهی این است از آنجایی‌که قرابت نسبی و سببی در اغلب موارد موجب حرمت نکاح میان اقارب است، انواع قرابت و شرایط آن تحت عنوان «اسباب تحریم» مورد بررسی قرار می‌گیرد.
اما از آنجایی‌که پیوند ازدواج موسس قرابت سببی است، واکاوی شرایط و انواع قرابت، می‌تواند مقدمه مناسبی جهت ورود به مباحث مربوط به شرایط نکاح تلقی شود.
قرابت نسبی:
از قرابت نسبی تعاریف متعددی بیان شده است. اما عنصر اساسی مجموعه آن تعاریف تولد یکی از دیگری و یا منتهی شدن دو نفر به منشاء واحد از نسل واحد است. خویشاوندانی که از نسل یکدیگرند را خویشاوندان در «خط مستقیم» گویند، مانند قرابت پدر و مادر با فرزندان خود.
به قرابتی که به اعتبار داشتن نسب مشترک ایجاد شده است «قرابت در خط اطراف» گفته می شود و شخصی که این گونه خویشان از نسل او هستند در اصطلاح «جامع نسب» نام دارد.
بنا براین نسبت دو برادر یا خواهر و برادر «قرابت در خط اطراف» و جامع بین آن دو پدر و مادرشان هستند و قرابت دو پسر عمو نیز به همین ترتیب در خط اطراف و جامع نسب آنان پدر بزرگ آنهاست. ماده ۱۰۳۲ قانون مدنی قرابت نسبی و طبقات آن را به تفصیل در سه طبقه تعریف کرده است.
قرابت نسبی به طور مطلق مانع نکاح نیست. قانون مدنی ایران در ماده ۱۰۴۵ به تبعیت از آیه ۲۳ سوره نساء به موجب قرابت نسبی ازدواج هفت دسته از زنان با مردان را بر یکدیگر حرام دانسته است.
به موجب این حکم کلی از مجموعه اقارب نسبی (مادر، دختر، خواهر، عمه، خاله، دختر برادر و دختر خواهر) ازدواج فرزندان عمو، عمه، خاله و دایی با یکدیگر بلامانع شناخته شده است.
قرابت رضاعی:
قرابت رضاعی خویشاوندی است که میان زنی (به جز مادر) که به طفلی شیر داده است با وی و خویشان و اقربای او حاصل می شود، و مانند قرابت نسبی به خطوط عمودی و اطراف تقسیم می‌شود.
شرایط بوجود آمدن قرابت رضاعی در ماده ۱۰۴۶ قانون مدنی معین شده است. به موجب این ماده: قرابت رضاعی از حیث حرمت نکاح در حکم قرابت نسبی است، مشروط بر آن که:
- شیر زن از حمل مشروع حاصل شده باشد. بنا بر این از این شرط بر می آید که اولا. زن باید بصورت شرعی ازدواج کرده باشد و ثانیا. بواسطه حمل و زاییدن فرزند مشروع دارای شیر شده باشد.
- شیر مستقیما از پستان مکیده شده باشد. از آن جهت که کلمه "ارتضاع" که از باب افتعال است در غالب روایات که در این باره وارد شده است استفاده شده اغلب فقیان بر این نکته اجماع دارند که اگر بچه از طریقی غیر مستقیم و غیر از مکیدن مانند استفاده از شیشه شیر خورده باشد، این حالت موجب ایجاد قرابت رضاعی نمی‌شود.
- طفل لا اقل یک شبانه روز یا پانزده روز متوالی شیر کامل خورده باشد، بدون این که در بین غذای دیگر یا یا شیر زن دیگر را بخورد. بر این اساس مطلق شیر خوردن موجب ایجاد قرابت رضاعی و در پی ان موجب حرمت نیست. بلکه شیر خوردن باید به ترتیب فوق به مدت یک شبانه روز یا ۱۵ روز متوالیا انجام شود. باید توجه داشت که از نظر فقیهان اولا. رضعات یا میزان شیر باید کامل باشد. بدین معنا که طفل را از شیر مادر سیراب نماید به نحوی که طفل خود سینه مادر را رها کند. بنا بر این جمع دفعات ناقص حتی اگر به پانزده مرتبه برسد نیز صحیح نیست. و ثانیا دفعات شیر خوردن باید پیوسته و متوالی باشد و در بین دفعات شیر غذای دیگر و شیر زن دیگری به طفل داده نشود. اجماع بر آن است که تنها نوشیدن شیر زن دیگر باعث اختلال در توالی است و تغذیه ماکولات دیگر و مشروبات دیگر اشکالی ندارد.
- شیر خوردن طفل قبل از تمام شدن دو سال از تولد او باشد.
- مقدار شیری که طفل خورده است از یک زن و یک شوهر باشد. به موجب این شرط اولا طفل باید تمام ۱۵ دفعه را از یک زن شیر بخورد. و ثانیا ۱۵ دفعه شیر و یا یک شبانه روز متعلق به شوهر واحدی باشد. مشهور فقها بر آنند که مقصود از شوهر واحد (صاحب شیر) کسی است که حمل زن و شیر او ناشی از آن شخص باشد هر چند که هنگام رضاع شوهر بالفعل زن نباشد. به عنوان مثال در شرایطی که زن پس از جدایی از شوهر اول ازدواج می کند ولی حامله نشده و سینه اش کماکان شیر دارد، صاحب شیر همان شوهر قبلی دانسته شده.
قرابت رضاعی تنها از نظر ایجاد حرمت در نکاح، در حکم قرابت نسبی است لذا دیگر قوانین مربوط به خویشاوندی مانند توارث و الزام به دادن نفقه در آن راه ندارد و تنها اثر ان ممنوع ساختن ازدواج میان طفل و مادر رضاعی و کسان او (اقربای رضاعی) و هم چنین میان مرضعه (زن شیر دهنده) و خویشان طفل (مرتضع) است.
بنا بر این ازدواج میان طفل و هر کس که نسبش به شوهر مرضعه برسد هم حرام است. هم چنین ازدواج میان دو طفل با شرایط فوق الذکر از یک زن شیر بنوشند ( خواهر و برادر رضاعی) نیز حرام شناخته شده است.
قرابت سببی:
قرابت سببی که از آن به «قرابت بالمصاهره» نیز نام برده اند، طبق نظر برخی از فقها به خویشاوندی که در اثر نکاح بین زن و شوهر و خویشاوندان هر یک با دیگری ایجاد می شود تعریف شده است.
پس از عقد خویشان شوهر به درجه همان قرابتی که با وی دارند، بستگان زن نیز تلقی شده و خویشان زن نیز متقابلا از اقربای شوهر می شوند. البته خویشان زن با اقوام شوهر هیچ گونه قرابتی ندارند.
ماده ۱۰۳۳ قانون مدنی ایران به بیان نحوه ایجاد و شکل گیری این نوع از قرابت میان زوج یا زوجه و بستگان نسبی طرف مقابل پرداخته است.
در مورد قرابت سببی از حیث ایجاد حرمت در نکاح، تفاوتی بین نکاح دائم و موقت وجود ندارد. بنابر این به عنوان مثال چنانچه مردی با زنی حتی بطور موقت ازدواج نماید، نکاح با مادر و جدات آن زن (اعم از پدری و مادری) حرام ابدی خواهد بود.
کسانیکه نکاح با آنان به موجب قرابت سببی ممنوع شده است، به سه دسته ذیل قابل تقسیم‌اند:
- کسانی که نکاح با آنان عینا ممنوع است، یعنی به محض ایجاد قرابت حرمت ابدی تحقق می‌یابد؛ مانند مادر زن.(ماده ۱۰۴۷ ق.م.)
- کسانی که نکاح آنان جمعا ممنوع است، یعنی نکاح بر فرض وجود و بقاء قرابت ممنوع است، مانند خواهر زن.(ماده ۱۰۴۸ ق.م.)
- کسانی که نکاح آنان بدون اذن همسر ممنوع است، مانند ازدواج با دختر برادر زن یا دختر خواهر زن.(ماده ۱۰۴۹ ق.م.).
دکتر حسن فدایی - حقوقدان