هرچند عمر طرح تشکیل بورس نفت ایران به یک دهه پیش می‌رسد اما طرح تشکیل بورس برق 6 سال پیش مطرح شد. پارسال شورای بورس با تاسیس بورس انرژی موافقت کرد؛ بورسی که ظاهرا قرار است ترکیبی از مبادلات برق و نفت باشد. حمید‌رضا باقری، مدیر دفتر مطالعات اقتصادی بازار برق ایران، با اشاره به داستان تشکیل بورس انرژی، گریزی به تاریخچه طرح بورس برق می‌زند و می‌گوید: شرکت مدیریت برق شبکه ایران که 2 مسئولیت عمده، یعنی کنترل امنیت شبکه برق ایران و اداره بازار برق را برعهده دارد، سال 83 تاسیس شد. بازار برق، مسئول خرید برق از همه نیروگاه‌های کشور است. شرکت‌های توزیع نیز برق را از شرکت مدیریت شبکه خریداری می‌کنند. شرکت مدیریت شبکه، از بدو تاسیس یعنی از سال83، واسطه‌ای بین خریدار و فروشندگان بوده‌است. این شرکت، برق را از تمام نیروگاه‌ها به‌صورت رقابتی خریداری کرده و سپس به‌صورت غیررقابتی به شرکت‌های توزیع می‌فروشد. او می‌افزاید: در اساسنامه شرکت مدیریت برق شبکه ایران، تشکیل بورس برق جزو وظایف قلمداد شده بود. بنابراین وظیفه داشتیم که بورس برق را ایجاد کنیم. به همین دلیل از سال 84 به‌صورت جدی این موضوع را پیگیری و تعامل کاملی با سازمان بورس و اوراق بهادار برقرار کردیم.
الگوهای جهانی
حمیدرضاباقری در پاسخ به این پرسش که کدام یک از بورس‌های برق دنیا بیشتر مورد توجه قرار گرفته‌اند؟ می‌گوید:یکی از بورس‌هایی که درحال بررسی آن هستیم، بورس برق «نورث‌پل» است که شامل بورس برق کشورهای اسکاندیناوی است و یکی از بورس‌های موفق اروپا به شمار می‌رود.
او با اشاره به اقدامات انجام شده برای آماده‌سازی و آموزش خریداران و فروشندگان بازار برق می‌گوید: از دی ماه سال 89تمامی خریداران و فروشندگان یعنی شرکت‌های توزیع و نیروگاه‌ها را به نرم‌افزاری داخلی با نام معاملات دوجانبه برق مجهز کرده‌ایم. از این نرم‌افزار به‌صورت آزمایشی بهره‌برداری شده است. همه نیروهای انسانی که قرار است با این نرم‌افزار کار کنند، آموزش‌های لازم را دیده‌اند و آمادگی دارند. او می‌افزاید: با توجه به قابلیت‌های سامانه مبادلات بازار برق پیش از تهیه و طراحی نرم‌افزار اصلی بورس انرژی، می‌توان از این نرم‌افزار پایه در مبادلات بورس انرژی استفاده کرد.
چشم‌انداز سه ساله بورس انرژی
باقری با اشاره به برنامه چشم‌انداز بورس انرژی می‌گوید: ما چشم‌انداز سه ساله‌ای را برای بورس انرژی تعریف کرده‌ایم. در سال نخست 20درصد از تولید برق کشور در بورس انرژی عرضه می‌شود و 80درصد در بازار برق. سال دوم نیز 30درصد برق تولیدی در بورس عرضه می‌شود و 70درصد در بازار برق و در نهایت در سال سوم 50درصد در بازار برق و 50درصد در بورس عرضه می‌شود. از او می‌پرسیم در نمونه‌های مشابه جهانی این نسبت‌ها چگونه است؟ باقری پاسخ می‌دهد: در کشورهای اروپایی 90درصد برق تولیدی در بورس انرژی و 10درصد در بازار برق و برای جبران نوسانات عرضه می‌شود.
معاملات کاغذی
باقری با اشاره به اینکه در بورس انرژی همه معاملات به‌صورت کاغذی انجام می‌شود و طبق توافق انجام شده با سازمان بورس و اوراق بهادار، معاملات فیزیکی نخواهیم داشت، درباره نحوه تحویل فیزیکی یا گزارش مبادلات کاغذی در بورس انرژی توضیح می‌دهد: بعد از انجام معامله، گزارش انجام معاملات و فهرست خریداران و فروشنده‌ها، میزان و زمان فروش و عرضه برق بدون قیمت، به‌طور روزانه، در اختیار شرکت مدیریت شبکه برق قرار می‌گیرد. این اطلاعات 3روز پیش از زمان تحویل هم به روز و اعلام می‌شود. او در توضیح این نکته که اگر کمبودی در شبکه برق به‌وجود‌آید مدیریت شبکه برق کشور چه تمهیدی خواهد اندیشید، می‌گوید: درصورت کمبود تولید نیروگاه‌ها، می‌توانیم بقیه نیاز را از بازار برق پوشش دهیم؛ به این معنی که بازار فعلی برق، در آینده، به کار خود به‌عنوان پشتیبان بورس انرژی ادامه می‌دهد که البته این روند در همه دنیا معمول است.
حجم مبادلات برق در ایران
رضا ریاحی، معاون بازار برق ایران درباره حجم سالانه معاملات برق در ایران توضیح می‌دهد: ارزش سالانه تولید برق با احتساب هدر رفت سوخت، حدود ۱۸هزار میلیارد تومان است که با احتساب عرضه 20درصد از کل معاملات برق، ارزش معاملات برق در بورس انرژی در همان ابتدای کار به 3هزارو 500 میلیارد تومان خواهد رسید.
ریاحی با اشاره به تجربه عرضه سیمان و فولاد در بورس کالا می‌گوید: این رویه در بورس انرژی هم تکرار خواهد شد و شرکت‌های تولید‌کننده برق موظف به انجام معاملاتشان در بورس خواهند بود. به این ترتیب همه نیروگاه‌هایی که قصد دارند برق تولیدی‌شان را عرضه کنند موظف می‌شوند محصولاتشان را از طریق بورس برق بفروشند. ضمن اینکه خریداران یعنی شرکت‌های برق منطقه‌ای یا شرکت‌های توزیع نیز موظف هستند محصول مورد نیازشان را از طریق بورس انرژی خریداری کنند. ضمن اینکه در آینده تعدادی از کارخانه‌ها و صنایع بزرگ که در حال حاضر مشترک صنعت برق هستند برای خرید برق مورد نیازشان باید به بورس انرژی مراجعه و برق مورد نیازشان را از بورس برق خریداری کنند.
نقش آژانس‌های مبادله برق و شرکت‌های توزیع
ریاحی با اشاره به مصوبه مجلس برای خصوصی‌سازی شرکت‌های توزیع برق توضیح می‌دهد: طبق این مصوبه باید بخشی از سهام اینگونه شرکت‌ها به بخش خصوصی واگذار شود اما دولت هنوز هم بخشی از سهام این شرکت‌ها را در اختیار دارد که قرار است به‌زودی این مقدار سهام نیز به بخش خصوصی واگذار شود. در حال حاضر بخش عمده سهام زیرنظر شرکت «صبا» است که زیر نظر ساتکا فعالیت می‌کند و بقیه سهام هم متعلق به توانیر است که براساس برنامه‌ریزی‌های انجام شده در سازمان خصوصی‌سازی عرضه خواهد شد و به‌طور کامل واگذار می‌شوند. او ادامه می‌دهد:۳۸ شرکت توزیع در کشور وجود دارد که خریداران عمده برق نیز هستند. براساس برنامه درنظر داریم آژانس‌های خرده‌فروشی برق تاسیس کنیم تا این آژانس‌ها برق را به‌صورت عمده از بورس خریداری کنند و در اختیار مصرف‌کنندگان قرار دهند. در این صورت ارتباط شرکت‌های کوچک با شرکت‌های توزیع قطع می‌شود و شرکت‌های توزیع فقط وظیفه بهره‌برداری از شبکه و کارهای فنی را برعهده دارند. آژانس‌ها برق را از بازار می‌خرند و به مصرف‌کننده می‌دهند.
او در پاسخ به این پرسش که این آژانس‌ها در بورس انرژی از چه زمانی فعال خواهند شد؟ توضیح می‌دهد: درحال حاضر مشاوران طرح ایجاد آژانس‌ها در حال بررسی ساز و کار و قوانین مربوط به این آژانس‌ها هستند. طی 3 یا 4سال آینده بخشی از این تعهدات را انجام خواهیم داد.او می‌افزاید:مجوزهای مورد نیاز را از وزارت نیرو می‌گیریم که این آژانس‌ها در کجا قرار گیرند و مکان‌یابی شوند. البته به این نکته توجه داشته باشید که این آژانس‌ها خصوصی هستند مانند آژانس هواپیمایی. آژانس‌ها برای بهترشدن فعالیت خود و جذب مشتریان با یکدیگر رقابت می‌کنند و فضای رقابتی در سطح کشور به‌وجود خواهد آمد.
شاخص بورس انرژی
ریاحی درباره چشم‌انداز خود از آینده بورس انرژی می‌گوید: ممکن است بازار معاملات دست دوم و سوم هم در این بورس ایجاد شود و اگر این اتفاق بیفتد بسیار به نفع کشور خواهد شد. او درباره امکان محاسبه شاخص مبادلات برق برای بورس انرژی تاکید می‌کند:همین الان هم یکسری شاخص برای قیمت‌های برق داریم که روزانه روی سایت مدیریت شبکه برق اعلام می‌شود.
حرفه‌ای‌ها فعلا نمی‌توانند بیایند
از ریاحی درباره امکان ورود معامله‌گران حرفه‌ای به بورس انرژی و به‌ویژه بازار مبادلات برق می‌پرسیم، وی پاسخ می‌دهد: در مرحله نخست قرار است معاملات واقعی باشد و معاملات فیزیکی انجام شود. اگر قراردادهای فیوچرز و فوروارد ایجاد شود، ۹۵درصد آن به‌صورت کاغذی دست به دست می‌شود و در نهایت فروشنده اولیه همه را جمع می‌کند. در آن صورت دلالان می‌آیند اما در مرحله نخست هنوز دلالان شکل نگرفته‌اند. هدف ما در پله‌های اول بورس بازی نیست اما به مرور زمان برای اینکه گردش مالی بالا برود و سوددهی افزایش یابد، مشکلی نیست که دلالان بیایند و فعالیت داشته باشند؛ یعنی با سازمان بورس هماهنگ کرده‌ایم که در مراحل بعدی این بحث‌ها مطرح شود.