برای آشنایی بیشتر، بخشی از سلاح‌های پدافند هوایی توپخانه‌ای ایران را معرفی کرده‌ایم:
تیربار ۱۲.۷ میلیمتری
دشکا یا به صورت عامیانه دوشکا برای اغلب کسانی که خاطرات سالهای جنگ تحمیلی را مطالعه می‌کنند و همه علاقمندان به سلاح نامی آشناست. سابقه این تیربار بی‌رحم به جنگ جهانی دوم برمی‌گردد.
نمونه‌های اصلاح شده از آن در جنگ ۸ ساله تحمیلی عراق با ایران از سوی دو طرف مورد استفاده قرار گرفت. دوشکا هر چند بیشتر برای حمله به اهداف زمینی به کار برده شده است اما طراحان آن توان درگیری با انواعی از اهداف هوایی را نیز مدنظر داشته اند.
از اینرو خرج یا پیشرانه(پراپلنت) موجود در فشنگ های دوشکا انرژی زیادی تولید کرده و گلوله های آن را با سرعت ۸۰۰ متر بر ثانیه از لوله خارج می کنند که سوختن تمام باروت در داخل لوله این سلاح که ناشی از دقت بالای طراحی آن است به این توانمندی کمک کرده است.
برد این سلاح در برابر اهداف هوایی حدود ۱۶۰۰ متر ذکر شده و بالگردها، هواگردهای بدون سرنشین و هواپیماهایی که در سرعت و ارتفاع پایین پرواز می کنند را باید از جمله اهداف آن بر شمرد.
تیربار حدوداً ۳۳ کیلوگرمی دوشکا بر روی انواع ادوات و خودروها نصب شده است.
چندی پیش نمونه‌ای از این سلاح که با ترکیب ۸ قبضه از آن ساخته شده بود به نمایش در آمد که یک تیربار چند لوله با نواخت تیری بالغ بر ۴۸۰۰ تیر بر دقیقه را نوید می‌داد.
این سلاح تمام قابلیت های دوشکای معمولی را دارد اما با افزایش چشمگیر حجم آتش، هدفگیری اهداف کوچک و سریع و مانور دهنده را ممکن می‌کند.
در واقع محدوده بیشتری از فضای آسمان با هر بار شلیک این سلاح تحت پوشش قرار می گیرد. این سلاح به صورت نمونه کششی مشاهده شده است.
نمونه دیگری از تیربارهای ۱۲.۷ میلیمتری PKT نام دارد که بیشتر بر روی ادوات زرهی مشاهده شد و به اندازه دوشکا پر استفاده نیست، از اینرو از پرداختن به آن صرف نظر می کنیم.
تیربار ۱۴.۵ میلیمتری
تیربار ۱۴.۵ میلیمتری که ساخت شوروی سابق است (با نام ZPU) در میان تسلیحات رژیم بعث عراق به وفور به چشم می خورد و در جنگ، تعدادی از هواپیماها و بالگردهای کشورمان را که در ارتفاع پایین پرواز می نمودند به زیر کشید.
این سلاح در نمونه های یک، دو و چهار لوله ساخته شده و تعدادی از آن در جنگ توسط رزمندگان اسلام به غنیمت گرفته شد. برخی منابع از خرید تعدادی از آن از کشورهای دیگر خبر داده اند. بیشینه نواخت تیر هر لوله این سلاح ۶۰۰ تیر بر دقیقه و ارتفاع مؤثر درگیری آن ۱۴۰۰ متر است.
نمونه چهار لوله این سلاح شامل چهارتیربار تک لول است که با قرار گیری در چهار گوشه یک مستطیل، تیربار سنگین ضدهوایی را شکل داده اند. این تیربار نیز به صورت کششی ساخته شده اینطور که به نظر میرسد با توجه به عدم گستردگی کاربرد آن سلاح چندان محبوبی نیست.
سامانه ۲۳ میلیمتری
شاید پرتعدادترین سلاح پدافند هوایی کوتاه برد در کشورمان همین نمونه ۲۳ میلیمتری دو لول معروف ZU-۲۳-۲ باشد. در سابقه طولانی حضور این توپ ۹۵۰ کیلوگرمی سالهای جنگ تحمیلی را باید به طور جدی مرور کرد.
از عراقی ها گرفته که از آن حتی برای انهدام اهداف سطحی استفاده می کردند تا رزمندگان اسلام که با استقرار این سلاح بر روی نفتکش ها سعی در دفاع از آنها داشتند. در ایران این سلاح علاوه بر استفاده به صورت کششی، بر روی وانت و سقف خودروهای تاکتیکی، کامیون و نفربرها(کبری-براق) نیز نصب شده است. در قایق های موشک انداز نیروی دریایی سپاه نیز یک قبضه از این توپ رو به سمت عقب نصب شده است.
نمونه ۲۳ میلیمتری تک لوله در جلو و دوشکا در عقب قایق مشاهده می‌شود.
ساخت نمونه تک لوله از این سلاح که به نمونه دریایی معروف شد و نصب آن روی برخی قایق های تندرو یکی از زمینه های افزایش استفاده از این توپ بود که با بکارگیری فولاد دریایی ضد خوردگی امروزه آن را بر روی قایق های تندرو و کشتی های گشت ساحلی مشاهده می کنیم. این نمونه با هدف کاهش وزن ناشی از حذف یک لوله و متعلقات آن و قابلیت نصب بر روی شناورهای سبک وزن توسعه داده شد.
در سالهای گذشته علاوه بر مشاهده این سلاح در ترکیب‌های جدید، ارتقاء های متعددی نیز در زمینه سامانه های هدفگیری و کنترل آن معرفی شده است.
استفاده از الکتروموتور و یا سرووموتورها برای ایجاد حرکت در توپ و حذف خدمه، استفاده از دوربین برای هدفگیری و سامانه کنترل از راه دور توپ، یکی از این بهینه سازی ها است. کنترل از راه دور، مشکلات ناشی از بی دقتی یا خستگی خدمه در هدفگیری را بر طرف کرده و امکان تغییر سریع در انتخاب هدف را فراهم می‌کند.
البته نبودن خدمه در نزدیکی سلاح، حفاظت جانی مطلوبی را نیز برای آنها ایجاد می کند. همچنین به معنی امکان استقرار سلاح در نقاط دور از دسترس و کمینگاه‌ها بدون نیاز به حضور خدمه و برای مدتهای زیاد است.
تغییر دیگر مشاهده شده در این سلاح ترکیب توپ با دو پرتابگر موشک های کوتاه برد دوش پرتاب است. گفتنی است ترکیب این نوع موشک و توپ کوتاه برد به افزایش احتمال مورد اصابت قرار دادن هدف و در نتیجه نفوذ ناپذیری بیشتر در این لایه پدافندی منجر می شود.
بجز یک نمونه ۶ لوله که اطلاعات خاصی از آن در دسترس نبوده و عمدتاً در رژه نیروهای مسلح به نمایش گذاشته شده نمونه ۸ لوله از این سلاح که از ترکیب چهار توپ دو لول شکل گرفته به عنوان جزئی از سامانه مصباح۱ معرفی شده است.
این سامانه از یک رادار سه بعدی آرایه فازی مستقر بر سقف یک کانتینر و یک سامانه جستجو و رهگیری اپتیکی در وضعیتی مشابه تشکیل شده است. رادار وظیفه جستجو و تشخیص اهداف را داشته و ضمن تشخیص هدف دوست از دشمن، داده های مربوط به سمت، ارتفاع و فاصله تا هدف را برای سامانه تأمین می‌کند.
سامانه اپتیکی نیز با قابلیت کارکرد در روز و احتمالاً شب، مسافت یابی و شاید هدفگذاری لیزری علاوه بر بهبود توان شناسایی اهداف، ادامه کار سامانه در شرایط ایجاد اختلال الکترونیک از سوی دشمن را تضمین می‌کند.
این قابلیت ها باعث می شود تا مصباح۱ توان شناسایی و ردگیری اهداف کوچکی مانند موشک‌های کروز و هواپیماهای بدون سرنشین را به طور تخصصی داشته باشد. بدیهی است بکارگیری سامانه های پیشرفته ای که به آن اشاره نمودیم، موجب افزایش غیرقابل مقایسه دقت هدفگیری و احتمال اصابت به هدف نسبت به توپهای معمولی بدون هدفگیری می‌گردد.
پس از شناسایی و ردگیری هدف، حال نوبت توپ ۸ لوله ای ۲۳ میلیمتری است که به حساب هدف برسد. ترکیب این تعداد سلاح پرقدرت با یکدیگر، علاوه بر افزایش چشمگیر حجم آتش تولیدی و فضای قابل تأثیر در روبرو و اطراف هدف بخت برگشته، انبوهی از گلوله با نرخ شلیک ۴۰۰۰ تیر در دقیقه را به استقبال دشمن می فرستد که معادل حدود ۶۶ تیر در ثانیه است.
با این حساب می توان گفت با یک شلیک دقیق که به کمک سامانه‌های هدفگیری میسر می شود احتمالاً اثری از هدف باقی نخواهد ماند. اما در صورت اجرای مانور سنگین از سوی هدف و فرار از حجم گسترده فضای تحت تأثیر سامانه، این نرخ شلیک و کنترل خودکار و غیر دستی جهت گیری سلاح توان واکنش سریعتر در برابر مانور و تغییر موقعیت اهداف را که توسط رادار ردگیری شده اند به دنبال دارد. بنابراین در چنین موقعیتی شانس انهدام هدف مانور کننده به نسبت توپ های دو لول به میزان بسیار کمی کاهش می یابد.
همچنین کنترل خودکار توپ در مصباح یک به کاهش خدمه مورد نیاز برای کاربری سامانه منجر شده است و بکارگیری الگوریتم های هوشمند شناسایی و دسته بندی اهداف و ترکیب داده های حاصله از حسگرهای مختلف راداری و اپتیکی، به کاهش بار کاری خدمه منجر خواهد شد. از اینرو مصباح۱ توانایی درگیری با اهداف گوناگون هوایی شامل هواپیماها و بالگردهای سرنشین دار و بی سرنشین و همچنین موشک های کروز را دارد.
البته در تصاویر رونمایی از مصباح۱، نمونه دیگری از تسلیحات توپخانه ای بومی با کالیبر و برد بیشتر به نمایش گذاشته شده بود که می تواند نشان از استفاده همزمان مصباح۱ از دو نوع سلاح باشد که در ادامه به این سلاح دوم نیز خواهیم پرداخت.
یک نمونه دیگر از توپ های ۲۳ میلیمتری نمونه چهار لوله ZSU-۲۳-۴ ملقب به شیلکا است. در این سلاح چهار توپ ۲۳ میلیمتری ترکیب شده و در برجک یک خودروی زرهی قرار گرفته اند. اما آنچه شیلکا را متفاوت ساخته، وجود یک رادار برای کمک به هدفگیری دقیق است.
شیلکا نیز از نظر جنگی کارنامه پرفراز و نشیبی دارد و با حضور در جنگ های مختلف به خصوص در خاورمیانه تأثیر عملیاتی بالا و البته ایرادات آن مشخص شده است.
جرم(یا به قول معروف وزن) این مجموعه ۱۹ تن، سرعت آن ۳۰-۵۰ کیلومتر بر ساعت، برد رادار مورد استفاده در آن حدود ۲۰ کیلومتر و دارای ۴ نفر خدمه است. این سامانه ها جزو معدود خریدهای نظامی رژیم شاه از شوروی سابق بوده اند و هم اکنون ده‌ها دستگاه از این سلاح عملیاتی است.
منبع مورد استفاده برای این مدخل