کشور ما ازجمله کشورهای جوان جهان و منطقه است اما این روزها زنگ خطری به صدا در‌آمده که می‌گوید این نیروی جوان فقط چهار دهه دیگر دوام خواهد آورد. برای حفظ تعادل در جمعیت راه‌هایی از سوی متخصصان و کارشناسان پیشنهاد شده‌است. دکتر شهلا کاظمی‌‌پور، معاون پژوهشی مؤسسه جمعیت‌شناسی آسیا و اقیانوسیه معتقد است که بهتر است زوج‌هایی را که یک فرزند دارند برای به دنیا آوردن فرزند دوم تشویق کرد و زوج‌هایی را که تصمیم دارند بچه دار نشوند از این تصمیم منصرف کرد. او تأکید می‌کند که بحث افزایش فرزندان مطرح نیست و قرار نیست زن‌هایی که پنج فرزند زاییده‌اند تشویق شوند که تعداد فرزندانشان را افزایش دهند. با او گفت‌وگویی انجام داده‌ایم که می‌خوانید.
- ویژگی‌های جمعیت کشور ما در مطالعات انجام شده چه چیزهایی است؟
برآوردها نشان می‌دهد که در حال حاضر میانگین تعداد فرزندان در کشور ما حدود1/7 است؛ یعنی به ازای هر یک زن میزان باروری 1/7بچه متولد می‌شود. اگر این چنین روندی ادامه پیدا کند و فرض را هم بر این بگذاریم که میزان باروری ما حدود همین عدد ثابت بماند به مرور زمان سهم کودکان در جامعه کم می‌شود. در مرحله اول سهم جمعیت فعال زیاد می‌شود همچنان‌که در حال حاضر با پدیده‌ای روبه‌رو هستیم به نام پنجره جمعیتی؛ یعنی تعداد بسیار زیاد نوزادانی که در دهه60 به دنیا آمد‌ه‌اند الان به سن فعالیت رسیده‌اند. براساس تعاریف، جمعیت‌شناسان سن بین 15تا 64سال را به نام سن فعالیت نامگذاری می‌کنند و در هر جامعه‌ای تعداد افراد در سن فعالیت، تعیین‌کننده حضور نیروی کار در آن جامعه است. بیشتر کشورها وقتی در شرایط پنجره جمعیتی قرار می‌گیرند برای رشد اقتصادی برنامهریزی می‌کنند. اگر دقت کرده باشید کشورهای آسیای جنوب شرقی هم در همین مرحله پنجره جمعیتی رشد اقتصادی‌شان را آغاز کرده‌اند، برای اینکه بالاترین سهم جمعیت در گروه سنی فعالیت هستند. ولی وقتی که این دوران بگذرد همین گروهی که در سن فعالیت هستند به سالخوردگی می‌رسند و جمعیت با پدیده سالمندی روبه‌رو می‌شود که کشورهای اروپایی الان در این وضعیت قرار دارند. در ایران برای افق 40سال بعد ممکن است پدیده سالخوردگی اتفاق بیفتد البته این پدیده هم یک شب و یک روز اتفاق نمی‌افتد به مرور زمان رخ خواهد داد؛ در واقع از سال 1405به بعد ما وارد مرحله اول سالخوردگی جمعیت می‌شویم؛ یعنی هفت درصد جمعیت کشورمان می‌شوند سالمند و سن‌شان از 65 به بالا خواهد بود. در حال حاضر این جمعیت پنج درصد است.
مشکلات سالخوردگی جمعیت چیست؟
بار تکفل زیاد می‌شود؛ یعنی به ازای هر یک نفری که در سن فعالیت است و برای کشور کار و تلاش می‌کند چند سالمند وجود دارند که نیازمند مراقبت‌های زیادی هستند و دولت باید برای سلامت و بهداشت آنها برنامه مناسبی داشته باشد در غیراین صورت با جمعیت سالمندی روبه‌رو می‌شویم که در وضعیت نامناسبی زندگی می‌کنند.
- چقدر زمان می‌برد تا رشد یک جمعیتی از 1/25 به صفر برسد؟ بستگی به چه آیتم‌هایی دارد؟
به نگرش زوجین به ازدواج و فرزندآوری بستگی دارد؛ هر چه تمایل افراد به ازدواج و فرزندآوری کمتر باشد در مدت زمان کوتاه‌تری رشد جمعیت‌مان به صفر می‌رسد. با حفظ شرایط کنونی ما در یک دوره 40-30ساله یعنی در سال 1420رشد جمعیت‌مان به صفر می‌رسد؛ یعنی حتی اگر همین یک و هفت دهم هم باقی بماند باز رشد جمعیت کشور ما در سال1420 به صفر می‌رسد.
- شواهدی که نشان می‌دهد احتمالا همین روند ادامه پیدا می‌کند چیست؟
کاهش رشد جمعیت دلایل زیادی دارد که این دلایل به‌خودی خود با توسعه پیوند خورده است در حال حاضر «اشاعه سواد» و «افزایش سهم زنان در آموزش عالی»، «توسعه شهر‌نشینی»، «ارتباطات»، «اشتغال زنان» و «افزایش آگاهی‌های اجتماعی»شان از عواملی هستند که جنبه‌های مثبت بسیاری در جامعه دارند و البته سبب کاهش فرزندآوری هم شده‌اند. همه‌اینها جنبه‌های مثبت دارد و اصلا لازم نیست تا ما برای افزایش رشد جمعیت این مواردی را که اشاره شده کاهش بدهیم چون اینها نشانه‌های خوبی از توسعه در کشور هستند، بنابراین باید به سراغ عوامل منفی و بازدارنده‌ای که جنبه منفی داشته‌اند برویم و دولت برای رفع عوامل منفی برنامهریزی کند.
- میزان باروری باید به چه عددی برسد که راضی‌کننده باشد؟
افزایش فرزند مطرح نیست؛ یعنی هر زن روستایی که شش فرزند دارد که تشویق بشود که 10فرزند به دنیا بیاورد. باید زوج‌هایی که بچه ندارند به فرزندآوری تشویق شوند و زوج‌هایی که یک فرزند دارند ترغیب شوند تا بچه دوم به دنیا بیاورند.
- این جنبه‌های منفی چی بوده؟
افزایش سن ازدواج؛ اگر بخواهیم بررسی‌اش کنیم متوجه می‌شویم که بسیاری از علل افزایش سن ازدواج ریشه در شاخص‌های توسعه است.
- سن ازدواج الان چقدر است؟
میانگین 23سال برای خانم‌ها و 27سال برای آقایان.
- یعنی میانگین از این پایین‌تر بیاید؟
کسانی که دیر ازدواج می‌کنند روی باروری اثر می‌گذارند، مثلا یک دختری که 25سالگی ازدواج می‌کند و از یک آگاهی نسبتا بالایی هم برخوردار است با گذشت یکی دو سال از ازدواج بچه دار نمی‌شود بلکه صبر می‌کند تا با همسرش به‌طور کامل آشنا بشود که می‌شود پنج سال بعد از ازدواج یعنی در 30سالگی این خانم بچه اولش را به دنیا می‌آورد. بنابراین بچه بعدی را معمولا اصلا به دنیا نمی‌آورند. باید برنامهریزی شود که افرادی که دیر ازدواج می‌کنند تشویق شوند به اینکه زود بچه‌دار شوند و از طرف دیگر دختران و پسرانی که ازدواجشان با تأخیر انجام می‌شود ترغیب بشوند که زودتر ازدواج کنند. من دارم از تأخیر در ازدواج و تأخیر در صاحب فرزند شدن حرف می‌زنم منظورم این است که این تأخیر باید کاهش پیدا کند نه اینکه دخترها و پسرها 17ساله و 20ساله ازدواج کنند، تأکید می‌کنم که تأخیر باید کم شود.
- شما توصیه می‌کنید زوج‌ها سر یک بچه نمانند؟
بله. داشتن یک فرزند در خانواده هم اثر آماری در جمعیت دارد و هم اثر روانی- اجتماعی. معمولا یک بچه در خانواده‌ها مشکل دارد بهتر است که تعداد فرزندان دوتا ،سه تا باشد.
- راه‌های ترغیب زوج‌ها برای به دنیا آوردن فرزند چیست؟
عده‌ای معتقدند که باید مسائل اقتصادی را بهبود بخشید ولی من خودم به این مسئله زیاد اعتقاد ندارم، چرا که معتقدم اقتصاد روبناست. ممکن است دلیل دیر ازدواج‌کردن و دیر بچهدارشدن و ماندن سر یک بچه از سوی افراد مسائل اقتصادی عنوان بشود ولی در اصل تغییر الگوی مصرف در جامعه ما مثل سایر جوامعی که رو به توسعه هستند اثر گذاشته و نوع تربیت و سرمایه‌گذاری که والدین روی فرزندانشان انجام می‌دهند در کاهش رشد جمعیت تأثیر گذاشته است.
- منظورتان این است که الان شرایط نگهداری بچه تغییر کرده است؟
بله در گذشته همه مدارس، دولتی بودند. الان همه مدارس غیردولتی هستند و علاوه بر این در حال حاضر بچه‌ها از کلاس‌های متعدد آموزشی استفاده می‌کنند و هزینه‌های متعددی که خانواده‌ها برای فرزند متقبل می‌شوند نسبت به گذشته تغییر کرده است و از هر کس هم که می‌پرسید چرا بچ ه دار نمی‌شوید؟ یا چرا بچه دوم به دنیا نمی‌آورید؟ مشکلات اقتصادی را پیش می‌کشد درحالی‌که مشکل اصلی تغییر الگوی مصرف است.
- یعنی اینکه پدر و مادرها بچه‌هایشان را می‌گذارند مدرسه غیردولتی این تغییر الگوی مصرف سبب شده که موالید کم بشود؟
پدر و مادری که بچه‌اش را مدرسه غیردولتی ثبت‌نام می‌کند حتما از تمکن مالی در زندگی‌شان برخوردارند که این کار را انجام می‌دهند اما همین پدر و مادر وقتی حرف از بچه دوم است فورا دلیل می‌آورند که مشکلات اقتصادی دارند.
- این تناقض میان نظرات والدین است؟
این‌نکته‌ها نشان می‌دهد که جامعه به سمت یک الگوی مصرف بی‌رویه و بیمارگونه می‌رود. مسئله مهم در حال حاضر تعدیل این الگویی است که بین خانواده‌های تحصیل‌کرده و برخوردار از آگاهی در ایران منتشر شده است.
- پس این الگو که خانواده‌ها این‌همه امکانات به فرزندشان می‌دهند غلط است؟
بله من معتقدم این الگو نادرست است و حتی اگر رشد جمعیتی‌مان هم مثبت بود باید این الگو تعدیل می‌شد. خانواده‌های ایرانی حالا از طرف دیگر بام افتاده‌اند آنچنان در به‌دنیا آوردن و ایجاد امکانات برای فرزندشان نکته‌سنجی می‌کنند و می‌خواهند سنگ تمام بگذارند که گاهی به‌دلیل همین حساسیت‌های بیش از حد قید بچه‌دار شدن را هم می‌زنند. الان فصل تابستان است شما ببینید کدام بچه در خانه نشسته و اوقات فراغتش را به راحتی سپری می‌کند. همه دارند به این کلاس و آن کلاس می‌روند و انواع سرگرمی‌ها را در برنامه‌شان دارند.
- چرا فکر می‌کنید که این الگوی مصرف بیمارگونه است؟ به هر حال این هم بخشی از روند توسعه محسوب می‌شود که امکانات برای آموزش بچه‌ها بیشتر باشد یا خانواده‌ها بهای بیشتری به بچه‌ها بدهند؟
این کارها باید با برنامهریزی صحیح انجام بشود وقتی با تقلید کورکورانه انجام شود به هدف خوبی نخواهد رسید.
- یعنی خانواده‌های ما الگویی برای برنامهریزی صحیح ندارند؟
نه ندارند.
- این الگو را چگونه می‌توان به خانواده‌ها معرفی کرد؟
این مستلزم مطالعه است. باید تحقیق و بررسی انجام بشود. به‌نظر من اکثر اینها مغفول مانده مثل مسائل جمعیتی که مغفول مانده و کسی به آن نپرداخته است.
- سیاست‌های حمایت از زنان و کودکان در تشویق افراد به بچهدارشدن کمک می‌کند؟ اینکه در سال‌های گذشته دولت هیچ حمایتی از زنان نداشته در بی‌علاقه‌شدنشان به فرزندآوری تأثیر داشته؟
اساسا افزایش آگاهی‌ها و افزایش مطالبات زنان بوده که در این زمینه تأثیر گذاشته است. مگر از زنان روستایی یا مادران در زمان قدیم حمایت می‌شده که فرزند به دنیا می‌آورده‌اند. الان مطالبات زنان زیادشده است. زنان ما سرعت پیشرفتشان بیش از سرعت پیشرفت زیربناهای فرهنگی- اجتماعی بوده است.
- تشویق زنان به فرزندآوری هم یک پروسه است که تا رسیدن به نتیجه زمان می‌برد. در حال حاضر چه کاری باید انجام داد؟
ما باید از فرصتی که در حال حاضر در کشورمان هست استفاده کنیم. از الان لازم نیست برویم سراغ اینکه کشور ما در حال پیرشدن است و برای سالمندی برنامهریزی کنیم و فکر کنیم که 40- 30سال دیگر کشورمان پیر می‌شود چکار کنیم.
- منظورتان از فرصت همان پنجره جمعیتی است؟
بله.به هر حال الان کشور ما فرصت طلایی دارد که نیروی کار جوان زیادی در اختیار دارد، بهتر است برای این افراد برنامهریزی شود.