در اکثر کشورهای پیشرفته و صنعتی جهان، با توجه به نوع ساختار و نظام سیاسی، اجتماعی و اقتصادی هر کشور، نظام حمایت‌های تأمین‌اجتماعی و چارچوب قانونی وظایف مزبور از دیرباز مشخص بوده و متناسب با شرایط اقتصادی و اجتماعی هرزمان تغییر یافته است. در مقابل، اغلب کشورهای در حال توسعه در سال‌های اخیر دستخوش اصلاحات، تغییرات و تحولات اقتصادی و اجتماعی شده‌اند که در این میان نظام تأمین‌اجتماعی نیز به‌صورت بنیادی از آن متاثر شده است لذا ضرورت ایجاب می‌کند که نظام تأمین‌اجتماعی نیز در آن دسته از کشورهایی که با اصلاحات بنیادی و اساسی اقتصادی و اجتماعی مواجه بوده‌اند از تحولات و تغییرات اساسی، منطبق با روند و فرایند نظام جدید اقتصادی و اجتماعی جامعه، برخوردار شود.
قانون تأمین‌اجتماعی ایران مشتمل بر 118ماده و 40تبصره پس از تصویب در مجلس سنا در سال 1354به تصویب مجلس شورای ملی رسیده است و تاکنون نیز به این قانون استناد شده است. با توجه به تغییر شرایط و وضعیت اقتصادی و اجتماعی ایران طی این سال‌ها، این قانون نیز نیازمند اصلاح است. یکی از مهم‌ترین بخش‌های قانون مربوط به سن بازنشستگی است که تأثیرات بسزایی بر درآمد‌های سازمان تأمین‌اجتماعی و همچنین وضعیت مشمولان بیمه‌ای دارد. یکی از مهم‌ترین مباحث روز، افزایش سن بازنشستگی با توجه به افزایش امید به زندگی در ایران است. براساس اطلاعات سازمان‌ملل، امید به زندگی در ایران طی سال‌های 1354تا 1390از 56سال به 71سال افزایش یافته است. مطالعه وضعیت دیگر کشورها نشان می‌دهد که با تغییرشاخص امید به زندگی، سن بازنشستگی نیز تغییر می‌یابد و این مهم از طریق کار کارشناسی و توسط محاسبه گران تأمین‌اجتماعی صورت می‌پذیرد.
به‌طور مثال، مطالعه وضعیت کشور آمریکا نشان می‌دهد، با توجه به افزایش سن امید به زندگی در این کشور طی سال‌های اخیر نسبت به نسل قبلی در شرایط سلامت بهتر، بسیاری از کارشناسان از افزایش سن بازنشستگی در تأمین‌اجتماعی دفاع می‌کنند. افزایش سن بازنشستگی به کسب سود بالقوه بیشتر در بین نسل‌های مختلف کمک می‌کند. با این حال با اثرات جانبی منفی برای کارکنان در زمینه مشکلات سلامتی، به‌خصوص کسانی که مشاغل طاقت‌فرسا دارند، مواجه است.
همانگونه که امید به زندگی افزایش می‌یابد، مزایای پرداختی برای دوره‌های طولانی‌تر است. به‌عنوان مثال، هنگامی که تأمین‌اجتماعی برای نخستین‌بار در سال1937 شروع به پرداخت مستمری کرده است طول عمر اضافی در سن 62سالگی به‌طور متوسط 14/3 سال برای مردان و 16/6 سال برای زنان بوده است. امروز، در سن 62سالگی یک مرد می‌تواند امید به زندگی 20سال و یک زن می‌تواند انتظار امید به زندگی 22/5 سال داشته باشد.
نتایج تحقیقات نشان می‌دهد:
1 - سن بازنشستگی بالاتر مردم را تشویق به‌کار طولانی‌تر کرده و زمان بیشتری را جهت ذخیره برای دوران بازنشستگی به آنها می‌دهد.
2 - مردم به‌طور کلی می‌توانند در حال حاضر بیشتر کار کنند به دلیل اینکه سهم مشاغلی که به‌طور فیزیکی فشرده هستند در طول زمان کاهش می‌یابد.
3 - افراد می‌توانند با پنج سال کار اضافی قبل از بازنشستگی حدود نیمی از درآمد بازنشستگی خود را سالانه افزایش دهند.
تأثیر افزایش سن بازنشستگی بر کسری بودجه بلندمدت تأمین‌اجتماعی
حذف وقفه در افزایش سن بازنشستگی کامل برای گروه‌های متولد 1945-1944، عدم‌تعادل آماری بلندمدت را حدود هفت درصد کاهش می‌دهد.
حذف وقفه و افزایش سن کامل بازنشستگی تا 68سال کسری بودجه 75ساله‌ها را حدود 27درصد کاهش خواهد داد.
پیشنهاد مشابه دیگر بدین صورت که افزایش تدریجی سن بازنشستگی تا 70سالگی کسری بودجه را حدود 36درصد کاهش خواهد داد (تخمین اداره تأمین‌اجتماعی، 2008).
اشکالات افزایش سن بازنشستگی
مشکلات سلامتی و چشم‌انداز شغل نامناسب مانع کارکردن برخی افراد می‌شود مگر اینکه این افراد ازکارافتادگی‌های سخاوتمندانه یا مزایای بیکاری دریافت کنند. همچنین مطالعه دیگری نشان می‌دهد که افزایش سن بازنشستگی تأمین‌اجتماعی، مخارج دولت را کاهش داده و درآمد را از طریق ترغیب کردن افراد به‌کار بیشتر افزایش می‌دهد.
براساس یافته‌های موسسات تحقیقاتی، با افزایش سن بازنشستگی کامل تأمین‌اجتماعی در آمریکا از 67سال به 70سال، مخارج تأمین‌اجتماعی حدود 13درصد کاهش یافته و افراد در طول زندگی با مزایای کمتری مواجه خواهند شد. همچنین بالابردن سن بازنشستگی کامل تا 70سالگی، در بلندمدت اندازه نیروی کار و اقتصاد را کمی بیشتر از یک درصد افزایش می‌دهد. از طرفی دیگر باید درنظر داشت که اصلاح قانون تأمین‌اجتماعی علی‌الخصوص افزایش سن بازنشستگی با توجه به اثرات کوتاه‌مدت و میان‌مدت آن بر اشتغال نیازمند اجرا در شرایط ثبات اقتصادی و وضعیت اشتغال مطلوب است تا بتواند اثرات مثبت و تأثیرگذاری بر ساختار نظام تأمین‌اجتماعی داشته باشد لذا افزایش سن بازنشستگی در شرایط نامساعد اقتصادی و در شرایطی که کشور با مشکلات عدیده و اساسی بیکاری مواجه است می‌تواند اثرات منفی داشته و وضعیت بیکاری را بحرانی‌تر کند.
شکل شماره (1): تغییرات سن بازنشستگی کامل، در کشور آمریکا
سیدصدرالدین نورالدینی
کارشناس ارشد اقتصاد و پژوهشگر پژوهشکده بیمه