اگر بپذیریم که دست‌کم و هنوز اجرای این هنر ملی و مذهبی در کشور به شکل مناسبتی ادامه دارد، در سوی دیگر باید قبول کنیم که پایه‌های پژوهشی و منابع مکتوب درباره تعزیه بسیار کوتاه و اندک است. این وضعیت در حوزه پژوهش سایر آیین‌های مذهبی، به‌ویژه مراسم ماه محرم و آیین‌های عاشورایی هم اگر از وضعیت منابع مکتوب تعزیه بدتر نباشد، بهتر نیست. به باور پژوهشگران دینی همین موضوع باعث شده که در دهه‌های اخیر ردپای انحراف، خرافه و تحریف در آیین‌ها و مراسم عزاداری ماه محرم به چشم بخورد و به موازات آن سبک‌ها و شیوه‌های اصیل عزاداری در کشور رو به فراموشی روند. این در حالی است که در سالیان نه‌چندان دور گذشته، آیین‌های زیبا و پرشکوهی در جای‌جای ایران به مناسبت ایام عزاداری شهادت امام حسین(ع) برگزار می‌شد. معرفی نشدن و فاصله‌گرفتن هیئت‌های عزاداری از آیین‌های اصیل و سنتی عزاداری به‌ویژه در شهرهای بزرگ باعث شده که شیوه‌های عزاداری، مداحی و نوحه‌خوانی در بیشتر شهرهای کشور مشابه با یکدیگر و در برخی موارد توأم با تحریفات و خرافات باشد به‌گونه‌ای که اکثریت قریب‌به‌اتفاق علما و مراجع دینی نسبت به شکل‌گرفتن انحراف در برخی هیئت‌های عزاداری در سال‌های اخیر هشدار داده‌اند.
دیده‌نشدن منابع موجود
همچنان که کمبود منابع درباره آیین‌ها و مراسم عزاداری وجود دارد، مشکل دیگری که در حوزه هیئت‌های مذهبی به چشم می‌خورد، مطالعه کمتر ولو به‌صورت تجربی و عینی در حوزه این آیین‌ها و مراسم است به‌گونه‌ای که امروزه برخلاف سال‌های نه‌چندان دور گذشته، هیئت‌های مذهبی کمتر در مورد جوهره اصلی قیام عاشورا اطلاعات دارند و چنین اطلاعاتی را در اختیار جوانان و فعالان هیئتی قرار نمی‌دهند.
محسن حسام‌مظاهری، مؤلف و پژوهشگر حوزه آیین‌ها و مراسم دینی معتقد است: «تولید گفتمان و تولید محتوا دو مقوله مجزا از هم هستند که هرکدام از حیثی قوام‌دهنده و جهت‌ده دیگری محسوب می‌شود و البته در اینکه در هر دو مقوله بضاعتمان اندک است، حرفی نیست منتها همین بضاعت اندک هم دیده نمی‌شود».
وی با انتقاد از برخی افراد که در عین تدین و اعتقاد قلبی به مذهب، از مطالعه فاصله می‌گیرند می‌گوید: «بارها گفته شده که یکی از مشکلات جامعه مذهبی ما، به‌روز‌نبودن و رصد‌نکردن عرصه تولیدات فرهنگی و پژوهشی است. این قشر که مخاطبین وسیعی را تشکیل می‌دهند، آن اندازه که باید، کتاب نمی‌خوانند، با فضای پژوهشی آشنا نیستند و دغدغه خواندن و پژوهش ندارند».
مؤلف کتاب «رسانه شیعه» با بیان اینکه فارغ از کمبود منابع و کتاب‌های تخصصی در مورد آیین‌ها و مراسم مذهبی، همین منابع موجود هم چندان محل مراجعه و توجه نیستند، افزود: «در حوزه مراسم و مناسک عزاداری، کتاب‌های زیادی نوشته شده و منابع خوب فراوانی داریم منتها دیده و خوانده نشده‌اند».
وی تصریح کرد: «در اصل مخاطب بچه هیئتی ما، حتی دانشجو و طلبه هیئتی ما متأسفانه چندان منابع کارشناسانه موجود را نمی‌شناسند. عزیزان مداح و شاعر و سخنران را شاید خوب بشناسند ولی پژوهشگران و نویسندگان این حوزه، مثلا عاشوراپژوهان را نمی‌شناسند. البته باید قبول کرد که در منابع موجود، توازن و تعادل خوبی در حوزه‌های مختلف وجود ندارد».
حسام‌مظاهری افزود: «به‌عنوان مثال در مورد مباحث تاریخی مثل مقتل‌شناسی یا ادبیات عاشورایی کارهای خوب بسیاری شده اما در حوزه‌هایی نظیر مطالعات اجتماعی نظری و میدانی در موضوع عزاداری‌ها و مجالس مذهبی، کارهای انجام‌شده بسیار کم بوده و به این حوزه‌ها توجه چندانی نشده است».
کتاب‌ها به حسینیه‌ها راه پیدا کنند
ماه گذشته و در آستانه هفته کتاب از سوی سازمان تبلیغات اسلامی اعلام شد: «اعضای هیئت‌های مذهبی در ایام هفته کتاب امسال می‌توانند به‌صورت رایگان به عضویت بیش از دو هزار کتابخانه تحت پوشش سازمان تبلیغات اسلامی درآیند». شاید این برای نخستین‌بار بود که از سوی یک نهاد رسمی گامی جدی برای انس‌گرفتن اعضای هیئت‌های مذهبی با کتاب و کتابخوانی برداشته شد؛ گامی که می‌تواند آغازگر یک نهضت برای تولید منابع مکتوب در حوزه مراسم و آیین‌های مذهبی نیز باشد و باتوجه به علاقه جوانان هیئتی به مراسم مذهبی، شوق و اشتیاق تولید منابع مکتوب در زمینه‌های مورد علاقه این جوانان را نیز فراهم سازد.
سازمان تبلیغات اسلامی دو هزار و 350 کتابخانه را در سراسر کشور تحت پوشش دارد که این کتابخانه‌ها در ایام هفته کتاب به‌صورت رایگان از هیئت‌های مذهبی سراسر کشور عضو می‌پذیرفتند. علاوه بر این سازمان تبلیغات اسلامی قصد دارد کتاب‌هایی را از سه ناشر زیرمجموعه خود (سوره مهر، نشر بین‌الملل و نشر امیرکبیر) به کتابخانه‌های تحت‌پوشش اهدا کند.
دانیال یاری، کارشناس کتابداری و از اعضای فعال در هیئت‌های مذهبی در رابطه با ایجاد کتابخانه و قرائت‌خانه در تکایا و حسینیه‌ها می‌گوید: «بدون شک ایجاد کتابخانه در هیئت‌های مذهبی، ابتدای یک راه طولانی برای آشناتر‌شدن جوانان و عزاداران با مطالعه و پژوهش در زمینه قیام عاشورا و سایر حوزه‌های دینی و مذهبی است».
وی با بیان اینکه در معدود هیئت‌های مذهبی می‌توان جمع‌های تخصصی در زمینه بحث و گفت‌وگو پیرامون قیام عاشورا و یا عاشوراپژوهی یافت، می‌گوید: «متأسفانه امروزه بیشتر جوانان شور حسینی را به شعور حسینی ترجیح می‌دهند و همین امر باعث شده تا بسیاری از آیین‌های مذهبی ما فراموش شوند و یا به‌عنوان یک میراث فرهنگی از آنها یاد شود».
این کارشناس کتابداری می‌گوید: «امروزه یافتن منابع تخصصی در زمینه عاشورا و قیام امام‌حسین(ع) کار سختی نیست اما کمتر فردی را می‌توان پیدا کرد که از پیشنهاد ایجاد کتابخانه در تکیه‌ها و حسینیه‌ها استقبال کند؛ با وجود این گمان می‌کنم اگر تحصیل‌کردگان و اهل علمی که به حسینیه‌ها آمدوشد دارند، در زمینه آشنایی جوانان با منابع مکتوب قیام عاشورا پیشقدم شوند می‌توان امیدوار بود که در آینده نزدیک اتفاقات مثبتی در این حوزه رخ دهد و در این مسیر، جلوی برخی انحرافات در برگزاری مراسم عزاداری و نوحه‌خوانی‌ها گرفته شود».
آگاهی، آفت خرافه
از طلیعه اسلام تا‌کنون، خرافه به‌عنوان یکی از آسیب‌های جدی جامعه اسلامی مطرح بوده است. بنا به‌نظر پژوهشگران دینی، قرآن به‌عنوان معجزه مکتوب پیامبر بخش عمده‌ای از روشنگری‌های خود را معطوف به مبارزه با خرافات و در صدر آن بت‌پرستی و شرک کرده است. این مبنای تاریخی و الهی بهترین میزان و سنجه است برای اینکه بسیاری از عالمان دینی بر این باور باشند که همچنان بهترین راه مبارزه با تحریف، انحراف و خرافه، متون مکتوب است. حجت‌الاسلام مهدی بهرامی، نویسنده و پژوهشگر علوم دینی در این رابطه می‌گوید: «قرآن و حضرت رسول(ص) برای مبارزه با خرافه تلاش بسیاری کردند؛ به‌طور مثال، زمانی که پسر پیامبر فوت کرد و پدیده خسوف رخ داد مردم این پدیده را به او نسبت دادند اما پیامبر به‌شدت با کسانی که این خرافات را مطرح کردند برخورد کرد». وی با بیان اینکه بدون شک گام اول برای ترویج خرافات، جهل است و هر زمان علم وارد یک حوزه شود خرافه از آنجا خارج می‌شود، افزود: «راهکار مبارزه با خرافه‌گرایی ابتدا انتشار منابع علمی کارشناسی‌شده و افزایش سطح علمی مردم است؛ از طرف دیگر حوزه علمیه با تشکیل کارگروه‌هایی درخصوص شناسایی خرافات و تعیین راهکار مبارزه با آنها می‌تواند ریشه خرافات را بخشکاند».
حجت‌الاسلام مسعود ادیب، مدرس حوزه و دانشگاه نیز در این رابطه معتقد است: «اگر زیربنای خرافات ناآگاهی است، علاج این درد نیز آگاهی‌بخشی است. اگر آگاهی‌های عمومی و عقلانیت در جوامع اسلامی افزون شود، اگر در مقام تعلیم و تبلیغ ارزش‌های دینی، پرسشگری و استدلال‌خواهی را نه‌تنها منافی دینداری نپنداریم بلکه موجب تقویت آن نیز بدانیم، می‌توانیم تا حد امکان از آفت خرافه‌زدگی و خرافه‌گرایی نجات پیدا کنیم». وی با بیان اینکه «برانگیختن اشتیاق برای مراجعه به متون دست اول دینی»، «انس با منابع قدسی در متدینان» و «تلاش برای خلوص دینی» از دیگر راه‌های مبارزه با خرافات به‌ویژه در حوزه آیین‌های دینی و مذهبی است، تصریح می‌کند: «بسیاری از کسانی که به تولید و ترویج خرافات دامن می‌زنند و این پیرایه‌ها را به عرصه فهم و بیان دینی می‌آورند، به بی‌اساس‌بودن اندیشه خود واقف نیستند بلکه مردمان ساده‌دل ناآگاه و نیاموخته‌ای هستند که پندارهای اشتباه و خرافی از عالم و آدم دارند و با تور همین ذهنیت‌ها به صید در دریای دین می‌روند و به جای گوهر شاهوار، خرمهره و صدف به چنگ می‌آورند».