در واقع حیات یک نشریه و شبکه و به‌طور کلی رسانه در گرو مخاطبانش است. در جامعه امروز که وسایل ارتباط جمعی نقش مهمی در زندگی بازی می‌کنند مخاطبان اهمیت ویژه و تعیین کننده‌ای برای رسانه‌ها دارند. مخاطب همواره جایگاه بالایی در رسانه‌ها داشته است. فرایند تولید اطلاعات و اخبار و محتوا در رسانه‌های مختلف اساسا به‌منظور انتقال و ارسال به سمت مخاطب و تأثیر‌گذاری بر او صورت می‌گیرد. اما به‌راستی با آمدن رسانه‌های جدید جایگاه مخاطب چه تغییری کرده است؟ آیا این جایگاه تضعیف شده یا تقویت شده است؟ یا آنگونه که برخی صاحب‌نظران می‌گویند دوره مخاطب‌سالاری فرارسیده است؟ این موضوع را در گفت‌وگو با دکتر امیدعلی مسعودی، مدرس ارتباطات دانشگاه سوره به بحث گذاشته‌ایم.
- جایگاه مخاطب با توجه به ظهور رسانه‌های جدید در عرصه اطلاعات و ارتباطات چه تغییری کرده است؟
اساسا رسانه‌های جدید معنی و مفهوم مخاطب را دگرگون کرده‌اند. در رسانه‌های سنتی مخاطب در مقام مصرف‌کننده بود؛ یعنی رسانه پیامش را منتشر می‌کرد و سپس مخاطب تصمیم می‌گرفت که حرف گفته شده از طریق پیام را قبول کند یا نه. در این راستا می‌توان نسخه مکتوب روزنامه با نسخه امروزی و الکترونیک آن را مقایسه کرد. در روزنامه‌های کاغذی صرف‌نظر از مشکلات کسب خبر و چاپ با آن سیستم‌های قدیمی چاپ، دسترسی به مخاطب نیز یکی از مشکلات اساسی بود، چون باید روزنامه پس از چاپ با سیستم توزیع به شهرها برده می‌شد و مخاطب آن را از مراکز فروش می‌گرفت و می‌خواند و اگر نظری داشت به وسیله نامه نظرش را ارسال می‌کرد و پست هم بعد از چهار تا شش روز آن را به‌دست صاحب روزنامه می‌رساند. همین مسئله باعث می‌شد گاه خواننده نظر خود را در تولید محتوا ابراز نکند ولی امروزه به یمن ظهور تکنولوژی‌های جدید ارتباطی می‌توان برای مخاطب در هر زمانی و در هر نقطه‌ای از دنیا که باشد پیام را فرستاد، فقط کافی است مخاطب امکان دسترسی به شبکه اینترنت را داشته باشد. از طرف دیگر همزمان با ارائه مطلب و پیام از سوی فرستنده، مخاطب یا گیرنده پیام می‌تواند به آن جواب دهد و در حقیقت پیام دیگری را تولید کند. بنابراین در این نوع پیام‌رسانی برخلاف گذشته، مخاطب دیگر مصرف‌کننده صرف نیست و خود به یک تولید‌کننده بدل می‌شود و در فرایند اطلاع‌رسانی مشارکت پیدا می‌کند.
رسانه‌های جدید نقش‌های جدیدی به مخاطبین داده‌اند به‌طوری که عده‌ای از شهروندان عادی با یک تلفن همراه که قادر به گرفتن فیلم و عکس بوده و همچنین توانایی بارگذاری آن در شبکه اینترنت را داشته باشد، تبدیل به شهروند خبرنگار یا خبرنگاری شهروندی شده‌اند؛ به‌گونه‌ای که توانسته‌اند وارد عرصه تولید اطلاعات و اخبار شوند. اتفاقی که افتاده این است که در کنار روزنامه‌نگاران حرفه‌ای، روزنامه‌نگارانی پا به عرصه گذاشته‌اند که حقوقی نمی‌گیرند و هزینه‌ای به نشریه تحمیل نمی‌کنند ولی در فرایند تولید اخبار مشارکت می‌کنند و بهره‌وری تولید را افزایش می‌دهند. بنابراین می‌توان گفت که نقش مصرف‌کنندگی مخاطب به مصرف‌کننده- تولید‌کننده تغییر یافته و همین امر گاه باعث دسترسی سریع‌تر و بیشتر به اخبار و تولید آن شده است. یکی از دلایلی که ما شاهد رشد روزافزون حجم اخبار و اطلاعات در شبکه اینترنت هستیم تغییر جایگاه و وضعیت مخاطب با استفاده از تکنولوژی‌های جدید ارتباطی در رسانه‌های جدید است؛ به‌نحوی که گفته می‌شود مخاطب با مفهوم 10سال پیش در حال حاضر وجود ندارد و هر مخاطب در حال حاضر خود یک تولید‌کننده است و هر تولید‌کننده خود می‌تواند یک مخاطب باشد. به‌وجود آمدن شبکه‌های اجتماعی مجازی و حضور فعال کاربران در آن و تفاوت آن با استفاده و بهره‌مندی مخاطبان از رسانه‌های سنتی این مسئله را روشن‌تر می‌کند. در شبکه‌های اجتماعی یک نفر اطلاعات و اخباری را در صفحه خود می‌گذارد و چند نفر به آن نظر می‌دهند، بعضی قبول می‌کنند و برخی دیگر بحث را ادامه می‌دهند؛ بنابراین پیام و خبر یا مطلب نوشته شده یک متن باز است؛ برخلاف رسانه‌ها و وسایل ارتباط جمعی سنتی که متن‌های درون آنها بسته است و افراد و مخاطبان باید در مکان و زمان دیگری پیام را رمزگشایی کنند و درباره آن نظر بدهند.
- در حال حاضر برای ارضا و برآورده‌کردن خواسته‌های مخاطبان که از حالت انفعالی یا مصرف کنندگی قبل، دگرگونی یافته‌اند و خود نیز با بهره‌گیری از تکنولوژی‌های جدید ارتباطی از اخبار و اطلاعات تا حدودی آگاهی دارند و در پروسه تولید اخبار می‌توانند مشارکت کنند رسانه‌ها باید فعالیت بیشتری کنند؟
اگر منظورتان از فعالیت از نظر توزیع، پخش و دسترسی باشد به نسبت گذشته امکانات زیادی برای دسترسی به اخبار، اطلاعات و پردازش آن وجود دارد و نیازی به افزایش هزینه و صرف وقت و نیروی انسانی نیست.
- منظور سرعت در اطلاع‌رسانی و مهم‌تر از آن بی‌طرفی و صداقت در ارائه و بیان اخبار و گزارش‌ها از سوی رسانه‌هاست؛ چرا که کوچک‌ترین اشتباه یا دروغ در اخبار با دسترسی کاربران به شبکه اینترنت برملا شده و باعث کاهش اعتماد مخاطب به رسانه می‌شود.
دقیقا همینطور است. هر چند در حال حاضر فضا بسیار گسترده شده و تولید اخبار و گزارش‌ها حالت انفجاری پیدا کرده اما چون مخاطب خود تولید‌کننده است و نقش مهمی در ارائه اخبار دارد، گزینش و دروازه‌بانی خبر به‌خود مخاطب منتقل می‌شود؛ بنابراین در حال حاضر دقت نظر و انجام کار به‌صورت حرفه‌ای برای جلب نظر مخاطب مؤثرتر خواهد بود؛ چرا که در فضایی که همه می‌توانند اخبار را تولید و منتشر کنند کسانی که بهترین و حرفه‌ای‌ترین عملکرد را داشته باشند با وجود سختی کار حتما موفق‌تر خواهند بود. در همین عرصه مطالعات نشان داده که مخاطب- چه در مفهوم قدیمی و چه مدرن- هنوز هم به خبرنگاران و نویسندگان حرفه‌ای نیاز دارد. هرچند نیوزویک نسخه سنتی خود را به‌دلیل مشکلاتی که دارد کنار می‌گذارد و از نسخه الکترونیک خود که کارآمدی بیشتری دارد استفاده می‌کند ولی مخاطبان خود را به‌گونه‌ای حفظ می‌کند که با پرداخت پول، خود را مشترک دریافت نسخه الکترونیک نیوزویک کنند. روزنامه‌نگاری الکترونیک و دیجیتال در حال رشد است چون امکانات بیشتری در اختیار مخاطب و فرستندگان خبر می‌گذارد.
در حال حاضر توقع مخاطب از رسانه بالا رفته است و اگر رسانه نتواند از امکاناتی که تکنولوژی‌های جدید ارتباطی در اختیارش گذاشته‌اند حداکثر استفاده را برای تولید و انعکاس صادقانه و بی‌طرفانه اخبار بکند مخاطبانش با سلب اعتماد از آن رسانه به سمت رسانه‌ها و منابع دیگر خبری خواهند رفت.
- آیا جایگاه مخاطبین در کشورهای پیشرفته که از فناوری‌های جدید ارتباطی بیشترین استفاده را می‌کنند و کشورهای در حال توسعه که در استفاده از تکنولوژی‌های جدید ارتباطی محدودیت دارند تفاوت دارد؟
رسانه‌های جدید وضعیت بسیار مناسبی را برای مخاطبان ایجاد کرده‌اند. در رسانه‌های سنتی مثل روزنامه‌های چاپی قدیمی مرکزیت مشخص بود درحالی‌که در رسانه‌های مدرن مرکزیت وجود ندارد و این رسانه‌ها بدون مرز هستند. با این عدم‌تمرکزی که در شبکه اینترنت ایجاد شده خبر به سرعت پخش می‌شود و مترجم‌هایی که در شبکه اینترنت به‌وجود آمده‌اند مشکل زبان را از بین برده‌اند و بنابراین به محض قرار گرفتن خبر در شبکه اینترنت مردم تمام جهان با دسترسی به شبکه اینترنت می‌توانند از آن مطلع شوند. با توجه به این مسئله بهترین راهکار برای تولید محتوای مؤثر این است که به جای ایجاد محدودیت و سانسور به سمت نظارت برویم و خبر را مدیریت کنیم. در رسانه‌های جدید نمی‌توان به‌دنبال مرکزی برای کنترل خبر بود و مخاطب را وادار کرد اخبار خود را فقط از یک رسانه خاص بگیرد؛ چون پیام تولید‌شده مخاطب جهانی دارد. اگر اخبار و اطلاعات حرفه‌ای تولید شود می‌تواند مخاطب را از سراسر جهان جذب کند. اخبار و اطلاعات در حال حاضر با وجود شبکه اینترنت، جهانی شده‌اند و بنابراین کنترل و سانسور کارایی ندارد. ما باید با تولید محتوای مناسب و نظارت شده با رقبای خود در داد و ستد فکری قرار بگیریم. در این دادوستد فکری مطمئنا کسانی که از نظر اخلاقی و فرهنگی حرف بیشتری برای گفتن دارند موفق‌تر خواهند بود. درست مانند برداشتن موانع تجاری و تعرفه از بازار‌های جهانی، در عرصه اطلاع‌رسانی هم باید موانع دسترسی تولید‌کننده و مصرف‌کننده به اخبار برداشته شود. موانع ایجاد شده فقط هزینه‌بر خواهند بود و در دراز‌مدت باقی‌نخواهند ماند زیرا جهانی شدن، آنها را بی‌تأثیر می‌سازد. ما باید به سمت مدیریت اخبار و اطلاعات برویم تا اعتماد مخاطب جلب شود.