واقعیت این است که مسکن گران‌ترین و بی‌کیفیت‌ترین محصولی است که نه‌تنها در تهران بلکه در همه شهرهای کشور همچنان سر بر می‌آورند و ساخته می‌شوند. به اعتقاد جمع کثیری از کارشناسان بسیاری از مسکن‌هایی که در تهران و دیگر شهرهای کشور در دست ساخت است، به‌دلیل استفاده از مصالح بی‌کیفیت، از همان روز اول بهره‌برداری در رده بناهای ناپایدار قرار می‌گیرند. بنابراین می‌توان تصور کرد که سازمان‌های نوسازی شهر تهران و دیگر شهرهای بزرگ کشور، برای مقاوم‌سازی بناهای شهری چه کار بزرگی پیش رو دارند. گفت‌وگوی ما با علیرضا جعفری، مدیرعامل سازمان نوسازی شهر تهران درباره این موضوع در پی می‌آید.
- نگاهتان به بافتهای فرسوده شهری چیست؟ آیا فرصت هستند یا تهدید؟
امروز بافتهای فرسوده شهر تهران و دیگر شهرهای کشور در یک موقعیت حساس و استرات‍‍ژیک قرار گرفته‌اند و نوع نگاه به این بافت‌ها بسیار دارای اهمیت است. مسئله بافتهای فرسوده امروز بیش از آنکه به‌صورت حرفه‌ای به آن توجه شود، دستخوش ظرفیت‌های غیرکارشناسی قرارگرفته و لازمه‌اش آن است که در ابتدا مسئله فرسودگی را به خوبی تعریف کرده و بشناسیم و نحوه ورود مدیریتی در این حوزه را تببین کنیم.
- پیش‌تر فعالیت‌های سازمان نوسازی انتقادات بسیاری را به همراه داشت. چه تغییری در این سازمان رخ داد که هم‌اکنون این سازمان رویکرد بهتری را عرضه کرده است؟
پیش‌تر سازمان نوسازی بیشتر در زمینه فعالیت‌های پروژه‌‌های تولید مسکن و به‌صورت مداخله مستقیم مشغول فعالیت بود اما خیلی زود این سازمان رویکرد خود را به سمت یک رویکرد نظارتی، حمایتی و هدایتی تغییر داد. دکتر قالیباف به‌عنوان شهردار تهران معتقد بود که سازمان نوسازی شهر تهران باید متولی امر نوسازی با اتخاذ رویکرد حمایتی، هدایتی و نظارتی باشد. ما در امر نوسازی بافت فرسوده نباید روحیه تصدیگری داشته باشیم. این فحوای کلام آقای قالیباف بود. واقعیت این است که این سخن کاملا سخن درستی است چرا که ما در وضعیت موجود، بالغ بر سه هزار و 268هکتار بافت فرسوده داریم و در کنار آن فضای تدقیق شده که اخیرا در دست انجام است و در مراحل پایانی است می‌توان این رقم را تا پنج هزار و 100هکتار بافت فرسوده در شهر تهران افزایش داد. با توجه به 15هکتار بافت ناپایدار شهری که در پایتخت شکل گرفته، می‌توان دامنه فعالیت این سازمان را به خوبی تصور کرد. اگر قرار باشد برای ساماندهی این حجم از بافت‌هایی که دستخوش مشکلات هستند، شیوه دخالت مستقیم را مورد توجه قرار دهیم، مفهومش آن است که شهرداری تهران برای این سه‌هزار هکتار برنامه پروژه‌ای تعریف کند. در حال حاضر در حدود 200هزار واحد مسکونی در بخش بافتهای فرسوده ضرورت حیاتی برای نوسازی دارند. این در حالی است که سازمان نوسازی در طول چهار سال فعالیت خود با رویکرد کاملا مداخله‌جویانه تنها توانسته است 12هزار واحد مسکونی را نوسازی کند. مسلم است که این رقم در مقابل حجم زیاد نیازها برای نوسازی نمی‌تواند پاسخگو باشد اما نکته اصلی در امر نوسازی در طول سال‌های گذشته که اتفاقا با توجه به دیدگاه آقای دکتر قالیباف شکل گرفته است، تغییر نگاه و رویکرد سازمان نوسازی بوده است. رویکرد سازمان نوسازی بر این محور استوار بود که ما باید بتوانیم جریان نوسازی مردمی را شکل دهیم. تحقق جریان نوسازی مردمی با این دیدگاه که با ظرفیت‌سازی و بسته‌های حمایتی و تشویقی و ایجاد بستر محرک توسعه باید بتواند با مشارکت شهروندان نوسازی بافتهای فرسوده اتفاق بیفتد. نخستین کاری که سازمان انجام داد این بود که شروع به تدوین برنامه علمی و عملی با نگاه غالب مشارکت شهروندان کرد که این برنامه تدوین و خدمت شهردار محترم ارائه و پیاده‌سازی هم شده است. نمونه آزمایشی این طرح نیز در منطقه 16شهرداری تهران اجرا شده است.
در عین حال سازمان نوسازی یکسری پروژه‌هایی داشت که پیش‌تر اجرای آنها را به شهروندان متعهد شده بود. با پیگیری‌های انجام شده طرح‌های فروش متری و خانه به جای خانه نیز در دستور کار قرارگرفت و توانستیم پروژه‌ها را به انجام برسانیم. ما در سال گذشته در دو بخش فعال بودیم. هم برنامه‌ای جامع برای فعالیت‌های آتی در حوزه بافت فرسوده تهیه کردیم و هم تعهدات پیشین سازمان را مدیریت کردیم.
در سال‌جاری با همکاری شهرداران مناطق و معاونت شهرسازی و معماری شهر تهران کارنامه صدور پروانه بافت فرسوده رشد قابل‌توجهی داشت و همسو با برنامه توسعه کشور، توانستیم رتبه اول را در میان سایر کلانشهرها کسب کنیم و البته این امر حمایت بی‌دریغ شورای شهر را به همراه داشت.مسئله بافتهای فرسوده تنها مسئله تهران نیست و مشکل همه کلانشهرها هست. همه مدیران شهری از کمبود حمایت‌های دولتی ابراز ناراحتی می‌کنند.
برنامه پنجم توسعه دولت را مکلف کرده که با اتخاذ سیاست‌های حمایتی بتواند سالانه 10درصد بافتهای فرسوده شهری کشور را نوسازی کند. براساس آمار اخذ شده امروز کلانشهر تهران با دستیابی به عدد هشت درصد رشد توانسته نسبت به مشهد و اصفهان بیش از دو برابر سایر کلانشهرها نسبت به تکلیف قانونی پیشرو است. در مشهد و اصفهان تنها توانسته‌اند 8/ 3درصد از بافتهای فرسوده خود را نوسازی کنند. این در حالی است که تهران در امر نوسازی در کل کشور رکوردی قابل‌توجه ثبت کرد و توانست با فاصله‌ای قابل توجه پیشروی همه کلانشهرهای کشور باشد.
- برای پیشبرد اهداف برنامه پنجم توسعه تا چه اندازه دولت برای تأمین منابع به شهرداری تهران و سایر کلانشهرها کمک کرده است؟
نکته مهم و اساسی نیز در همین بخش است. تهران در حالی توانسته به رقم هشت درصد نوسازی بافت فرسوده خود دست یابد که به تعبیری پرنده نوسازی بافتهای فرسوده در پایتخت تنها با یک بال پرید. دلیل این تشبیه هم این است که تحقق هشت‌درصد نوسازی بافتهای فرسوده شهر تهران تنها بر مبنای سیاست‌های تشویقی و حمایتی مدیریت شهری تهران بود و کمتر از 5/ 1درصد از این میزان را حمایت‌های دولتی ازجمله تسهیلات بانکی و... پشتیبانی می‌کردند. بقیه دستاوردها به‌خاطر بسترسازی‌های مدیریت شهری تهران بود.
- نقش دولت در این بخش چیست؟
نوسازی بافتهای فرسوده چهار وجه دارد؛ وجه اول تدوین ضوابط و مقررات شهرسازی به نوعی که تسهیل‌کننده امر ساخت‌وساز باشد. از ابتدای سال 91ملاک عمل طرح تفصیلی بود و در این طرح نوسازی بافتهای فرسوده به‌عنوان یک اصل قلمداد شد، شاهد عرضه بسته‌های تشویقی قابل توجه برای نوسازی بافتهای فرسوده بودیم. این برنامه ظرفیت قابل توجهی به‌وجود آورد.
- یعنی گامی که طرح تفصیلی در این‌باره برداشت را مؤثر می‌دانید؟
بله می‌توان گفت که روح طرح تفصیلی، نوسازی بافتهای فرسوده بوده است؛ به‌عنوان مثال بحث دو طبقه تراکم تشویقی یا حذف عوارض یا مسائلی مانند تغییر کاربری در حوزه مسائل شهرسازی ملاک عمل قرار گرفت. وجه دوم در بافتهای فرسوده تأمین سرانه‌های زندگی و خدمات هفت‌گانه شهری در بافتهای فرسوده بود. دکتر قالیباف در این باره تأکید بر کاهش فاصله شمال و جنوب شهر تهران داشته است، بنابراین ما اقدامات تازه‌ای آغاز کردیم. ما بر این مبنا سرانه خدمات شهری را در مناطقی که بافتهای فرسوده شهری داشتند توسعه دهیم. این توسعه زیرساخت بسیار کمک کرد اما وجه سوم، توانمندسازی اقتصادی ساکنان بافتهای فرسوده بود. کسانی که در بافتهای فرسوده زندگی می‌کنند از اقشار کمتر برخوردار هستند. زمانی ساکنان بافتهای فرسوده اقدام به نوسازی خواهند کرد که از تسهیلات بانکی و حمایت‌های دولتی برخوردار باشند. تسهیلات بانکی به ساکنان بافتهای فرسوده به‌رغم وعده دولت مبنی بر اختصاص 120هزار واحد مسکن مهر در بافتهای فرسوده تهران همچنان با مشکل روبه‌روست. تا به امروز درصد بسیار پایینی از این تعهدات انجام شده است و عدم‌نقدینگی بانک‌ها و بوروکراسی حاکم به نوعی خودش به مشکلی تازه برای نوسازی بافتهای فرسوده تبدیل شده است. وجه چهارم بافتهای فرسوده به بازار مسکن و سیاست‌های بازار مسکن و کاهش هزینه ساخت‌وساز در تهران اختصاص دارد. متأسفانه در طول ماه‌های اخیر افزایش قیمت مصالح ساختمانی و عدم‌کنترل سیاست مسکن به نوعی به آشفتگی در بازار مسکن به‌وجود آورد. ما در ماه‌های اخیر رویکرد منفی در نوسازی بافتهای فرسوده را شاهد بودیم. اگر بخواهیم قضاوت درستی داشته باشیم در دو بخش اول می‌توان امتیاز خوبی داد. اما در دو وجه اخیر که تکالیف قانونی دولت به خوبی نتوانست نوسازی بافتهای فرسوده را تسریع کند.
- آیا شهرداری تهران در این بخش مطالباتی از دولت داشته است؟
بله. براساس تکالیف قانون دولت مکلف است نسبت به پرداخت تخفیفات عوارض صدور پروانه به شهرداری تهران اقدام کند. امروزه در حدود 180میلیارد تومان به‌دلیل اعمال تخفیف در امر صدور پروانه به‌صورت معوق از دولت طلب داریم که تاکنون دولت رقمی در این بخش به شهرداری تهران پرداخت نکرده است. اگر این بودجه که دولت باید آن را در اختیار شهرداری تهران بگذارد، مدیریت شهری نیز می‌توان این منابع را در امر توسعه زیرساخت‌های شهری به‌کار گرفته و از آن به نفع کل شهر بهره‌ببرد.