آنها برای این کار از بولدوزر، دستگاه‌های حفاری و ماشین‌های کاترپیلار بهره می‌گیرند؛ دستگاه‌های به‌جا مانده از تیم‌های ساخت‌و‌سازی که پیش‌تر گریخته‌اند و به گفته ساکنان محلی اینک جهادی‌ها با استفاده از این دستگاه‌ها مشغول احداث شبکه‌ای از تونل‌ها، خندق‌ها، گودال‌ها و خاکریزها هستند. تنها یک مورد، در داخل یک غار بسیار بزرگ، آن قدر بزرگ که در آن کامیون پارک شده است، جهادی‌ها تا صد بشکه سوخت انبار کرده‌اند، سوختی که درصورت مداخله نیروهای خارجی کفاف آنها را برای حمل‌ونقل‌شان میدهد.
اینک مداخله نظامی در مالی آغاز شده است. فرانسه هزاران نیروی خود را در این کشور مستقر کرد و دست به حملات هوایی علیه اسلامگرایان در شمال مالی زد، اقدامی که سرآغاز جنگ در بزرگ‌ترین قلمرویی است که القاعده و متحدانش تاکنون در جهان به‌دست آورده‌اند. اما جنگ سخت‌تر از آنچه انتظار می‌رفت ادامه دارد و تندروها با غرور می‌گویند این جنگ حتی از درگیری 10سال گذشته در افغانستان نیز بدتر خواهد بود.
رابرت فاولر، دیپلمات سابق سازمان ملل که کانادایی است و به‌مدت 130روز توسط گروه محلی القاعده در مالی اسیر شده بود، در این‌باره می‌گوید: القاعده هیچ‌گاه افغانستان را تحت حاکمیت نداشت. اما آنها اینک شمال مالی را به‌دست‌آورده‌اند. گروگانگیران فاولر و سایر غربی‌ها اینک شهرهای بزرگ شمال مالی را تصرف کرده‌اند.
وابستگان القاعده در آفریقا (القاعده مغرب اسلامی) طی سال‌های گذشته حضور سایه‌واری در جنگل‌ها و بیابان‌های مالی داشته‌اند؛ کشوری اسیر فقر و قحطی‌های پیاپی. سال گذشته این گروه و متحدانش با بهره‌گیری از بی‌ثباتی سیاسی در مالی از مخفی‌گاه‌هایشان بیرون زدند و وارد شهرها شدند و قلمرویی وسیع‌تر از فرانسه یا ایالت تگزاس را در آمریکا (تقریبا به اندازه افغانستان) به‌دست‌آوردند.
آنچه حرکت این جهادی‌ها را تسریع کرد کودتای نظامی 9ماه قبل در مالی بود؛ کودتایی که توسط سربازان ناراضی صورت گرفت و مالی را از ملتی باثبات در گذشته به کشوری فروپاشیده در حال حاضر مبدل کرد. سقوط حکومت دمکراتیک توسط نظامیان رده پایین ساختار فرماندهی ارتش را از بین برد و خلایی به‌وجود آورد که منجر به تحرک گروه‌های شورشی شد. پس از ماه‌ها بحث در جامعه بین‌المللی درباره اینکه باید در قبال تحولات مالی چه کرد، شورای امنیت سازمان ملل خواهان مداخله نظامی در مالی شد به این شرط که شماری از اقدامات پیشگیرانه درنظر گرفته شود؛ اقداماتی که در صدر آنها آموزش ارتش مالی قرار داشت. اما ظرف تنها چند ساعت این وضعیت تغییر یافت. نیروهای اطلاعاتی فرانسه دو کاروان شورشیان را شناسایی کردند که از جنوب در حال حرکت به سوی شهرهای سگوئو و موپتی بودند. بسیاری از این بیمناک بودند درصورتی که هر یک از این دو شهر سقوط کند، شورشیان به سوی باماکو، پایتخت کشور حرکت خواهند کرد.
دو هفته بعد از آغاز عملیات فرانسه در مالی، بریتانیا اعلام کرد هواپیماهای ترابری متعددی را برای انتقال نظامیان فرانسوی به منطقه می‌فرستد. سایر ملت‌های آفریقایی نیز اعلام کردند نیروهای خود را روانه مالی خواهند کرد و ایالات متحده نیز وعده داد حمایت ارتباطاتی و لجستیک خود را از نیروهای فرانسوی و ارتش مالی دریغ نخواهد کرد.
منطقه تحت سیطره جنگجویان اسلامگرا عمدتا بیابانی است و ساکنان آن به شکل پراکنده‌ای در آن مستقر شده‌اند اما تحلیلگران می‌گویند با توجه به وسعت این منطقه و طبیعت نامساعد آن، بیرون راندن تندروها می‌تواند حتی از افغانستان دشوارتر باشد. براساس تلگراف‌های دیپلماتیک افشا شده، رئیس‌جمهور سابق مالی اذعان کرده است نمی‌توان مرزهایی را که دو برابر مرزهای ایالات متحده با مکزیک، طول دارند کنترل کرد.
القاعده مغرب اسلامی نه‌تنها در مالی بلکه در کریدوری که در ساحل شمالی امتداد دارد، فعالیت می‌کند. این باریکه هفت هزار کیلومتری از داخل وسیع‌ترین قسمت آفریقا شامل بخش‌هایی از موریتانی، نیجر، الجزایر، لیبی، بورکینافاسو و چاد عبور می‌کند.
پیتر فام، کارشناس آفریقا و مشاور مرکز فرماندهی نظامی ایالات‌متحده در قاره آفریقا می‌گوید: ممکن است در چنین موقعیتی به فکر استراتژی امکان‌پذیر و معقول مهار و تحدید از نوع محدود کردن القاعده و طالبان در دره سوات بیفتید. اشاره وی به منطقه‌ای در پاکستان است که زمانی تحت سلطه جنگجویان طالبان قرار داشت. فام ادامه میدهد: اما استراتژی مهار و تحدید در منطقه ساحل امکان‌پذیر نیست، منطقه‌ای که از اقیانوس اطلس تا دریای سرخ را دربرمی‌گیرد.
به گفته مقامات و ساکنان شهرهای کیدال، تیمبوکتو و گائو، اسلامگرایان در شمال مالی پیش از اعلام جنگ فرانسه خود را مهیای نبردی طولانی می‌کرده‌اند. گفته می‌شود القاعده با اجیر کردن کارگران ساختمانی روزمزد در حال ساخت موانع دفاعی با استفاده از سنگ و نخاله‌های ساختمانی بوده است. این مقامات و ساکنان محلی که می‌خواهند نامشان در گزارش ذکر نشود، چه از واکنش اسلامگرایان بیم دارند. پیش از این جهادی‌ها افرادی را که با گزارشگران صحبت کرده بودند، به جاسوسی متهم کرده‌اند.
گروه القاعده مغرب اسلامی که در سال2006 وارد این شبکه ترور شد، یکی از سه گروه اسلامی فعال در شمال مالی است. دو گروه دیگر عبارتند از: جنبش اتحاد و جهاد در غرب آفریقا که در شهر گائو مستقر است و نیز گروه انصارالدین در منطقه کیدال. تحلیلگران بر این باورند تداخل بسیاری بین این گروه‌ها وجود دارد و اینکه هر سه گروه نه‌تنها همراه و موافق القاعده‌اند، بلکه به نوعی ضمیمه و شعبه آن در این منطقه از جهان محسوب می‌شوند.
ایلایت آراما که با صندوق توسعه اروپا همکاری دارد می‌گوید: جنگجویان اسلامی تجهیزات ساختمانی را از شرکت‌های ساختمان‌سازی فعال در مالی دزدیده‌اند، ازجمله تجهیزات شرکت فرانسوی SOGEA-SATOM به ارزش 11میلیون دلار. این شرکت برای ساخت یک بزرگراه در شمال مالی بین تیمبوکتو و روستای جمعه کورا قرارداد امضا کرده بود، بزرگراهی که با سرمایه‌گذاری اتحادیه اروپا در حال احداث بود.
به‌گفته یک مقام محلی در کیدال، گزارش‌هایی رسیده است حاکی از آنکه جنگجویان اسلامگرا ادوات ساخت‌وساز را با تریلر و درحالی‌که پرچم‌های سیاه رنگ دور آنها را پوشانده بود، حمل و جا‌به‌جا می‌کردند. پرچم سیاه رنگ به نوعی نشان القاعده محسوب می‌شود. این مقام دارای دوستانی حتی در میان جهادی‌هاست، دوستان و رابط‌هایی که به وی گفته‌اند در حال ساخت دو پایگاه در دل صحرا و در دشوارترین شرایط اقلیمی هستند.
پایگاه نخست در منطقه‌ای است که این مقام محلی در مالی آن را با کوهستان تورا بورا در افغانستان (محل اختفای رهبران القاعده) مقایسه می‌کند: جنگجویان طالبان تونل‌هایی حفر کرده و جاده‌هایی ساخته‌اند. آنها با خود ژنراتور و صفحات خورشیدی برای تولید برق آورده‌اند. آنها درون صخره‌های بیابان زندگی می‌کنند. پایگاه دوم اما متعلق به جهادی‌های انصارالدین است. آنها نیز با بهره‌گیری از مواد منفجره، بولدوزر و پتک معابری در تپه‌ها به‌وجود آورده‌اند.
کارشناسان می‌گویند، جهادی‌ها علاوه بر ایجاد موانع دفاعی، در حال انباشتن ملزومات و تدارکات خود بوده‌اند. یک ساکن محلی که توسط اسلامگراها گروگان گرفته شده و در غاری در منطقه کیدال نگه‌داشته می‌شد، غار محل نگهداری خود را بسیار بزرگ توصیف می‌کند که چندین خودرو در آن پارک شده بود. وی می‌گوید، در کنار دیوارهای این غار حدود 100بشکه سوخت را مشاهده کرده است.
در شهر گائو که به نوعی پایتخت شمال مالی محسوب می‌شود، مرد جوانی به آسوشیتدپرس می‌گوید، به او و چندین نفر دیگر از سوی فرماندهان محلی القاعده پیشنهاد شده است در ازای جمع‌آوری سنگ و نخاله و حفر خندق روزانه 10هزار فرانک مالی (معادل 20دلار) دریافت کنند، دستمزدی که در این کشور بیش از حد سخاوتمندانه محسوب می‌شود. این مرد جوان می‌گوید، ماشین‌های کاترپیلار و حفاری را در یک اردوگاه اسلامگرایان مشاهده کرده است؛ اردوگاهی که پیش‌تر پایگاه ارتش مالی در هفت کیلومتری شهر گائو بود.
وی می‌افزاید: جهادی‌ها در کنار جاده‌ها انبوه خاک و ماسه را انباشته‌اند و جاده‌ها را به‌گونه‌ای تغییر داده‌اند که فرد مسافر ناگزیر از توقف در پست ایست و بازرسی آنها باشد. علاوه بر این آنها خودروهای بیابانی خود را به‌گونه‌ای تغییر داده‌اند تا بتوان روی آنها سلاح سنگین نصب کرد. این شاهد محلی تصریح می‌کند: به‌نظر می‌رسد پشت خودروهایشان لوله‌هایی نصب کرده‌اند، لوله‌هایی شبیه موشک‌انداز. آنها خودشان را آماده می‌کنند. اینجا همه نگرانند.
یک دانشجوی ساکن گائو نیز این خودروهای تغییر کاربری داده شده را دیده است. وی می‌گوید: چاله‌های عمیقی را در دو طرف بزرگراه دیده است که جهادی‌ها احتمالا با هدف ایجاد موضعی برای تیراندازی به‌خودروها ایجاد کرده‌اند و نیز موانع سیمانی با سوراخ‌هایی کوچک که لوله اسلحه از داخل آنها رد می‌شود.
در شهر گائو، ساکنان دائما مختار بل‌مختار را می‌بینند؛ فرمانده یک‌چشم محلی القاعده که در سال2008 رابرت فاولر، دیپلمات کانادایی سازمان ملل را گروگان گرفته بودند. براساس تحقیق بنیاد جیمز تاون، بل‌مختار یک الجزایری است که در دهه 1980به افغانستان رفت و در اردوگاه اسامه بن‌لادن در جلال آباد آموزش دید. عمر حماها، جانشین بل‌مختار که فاولر وی را جزو گروگانگیران خود می‌داند، درباره ساخت تونل و غارهای مورد اشاره از دادن پاسخ خودداری می‌کند ولی تأکید دارد آنها خود را آماده می‌کنند. حماها در گفت‌وگویی تلفنی از منطقه‌ای ناشناس چنین می‌گوید: ما اینجا را سرزمین خودمان می‌دانیم. اینجا قلمرویی اسلامی است. او می‌افزاید: اسلامگراها جنگجویان جدیدی حتی از کشورهای غربی به خدمت گرفته‌اند.
حماها خاطرنشان می‌کند، اسلامگراها سلاح‌های روسی را از پایگاه‌های ارتش مالی و نیز از زرادخانه معمر قذافی، رهبر سابق لیبی که در سال 2011سرنگون شد به‌دست آورده‌اند، ادعایی که مورد تأیید کارشناسان نیز قرار دارد. حماها می‌گوید، این سلاح‌ها شامل موشک‌های زمین به هوایSA-7 و SA-2 است که علیه هواپیما به‌کار می‌رود. ادعای او را نمی‌توان تأیید کرد، اما رودولف عطاالله، مسئول سابق ضدتروریسم در آفریقا در دفتر وزارت دفاع ایالات متحده می‌گوید، چنین ادعاهایی چندان بی‌ربط هم نیستند.
این سرهنگ سابق نیروی هوایی ارتش آمریکا که بارها در چارچوب ماموریت نظامی راهی مالی شده است، تصریح می‌کند: قذافی تقریبا همه‌‌چیز در اختیار داشت. زاغه‌های وی تقریبا با هر نوع سلاحی پر شده بود. از این‌رو قابل‌قبول است القاعده مغرب اسلامی حالا موشک زمین به هوا در اختیار داشته باشد.
پیشرفت‌های اخیر اسلامگراها حاصل یک دهه حضور و تجربه القاعده مغرب اسلامی در صحرای شمالی مالی است، جایی که رابرت فاولر و همکارانش به‌مدت چهار‌ماه در سال 2008گروگان گرفته شده بودند، تجربه‌ای که فاولر آن را با نگاشتن کتاب یک فصل در جهنم توصیف کرده است.
القاعده مغرب اسلامی در واقع توسط جنگجویانی الجزایری تبار که از مرز این کشور با مالی در سال 2003عبور کردند، شکل گرفت. آنها پس از به گروگان گرفتن 32توریست اروپایی به مالی گریختند. طی یک دهه بعد القاعده مغرب اسلامی با استفاده از بیابان‌های پهناور شمال مالی، ده‌ها شهروند فرانسوی، اسپانیایی، سوئیسی، آلمانی، بریتانیایی، اتریشی، ایتالیایی و کانادایی را گروگان گرفتند. استراتفور، یک شرکت خصوصی اطلاعاتی برآورد می‌کند آنها طی این مدت 89میلیون دلار به‌صورت باج برای آزادی این گروگان‌ها دریافت کرده باشند.
طی این سال‌ها آنها همچنین روابطی با قبایل محلی برقرار کردند، ارتباطاتی که محافظت از آنها را درصورت بروز مشکل به همراه خواهد داشت. بسیاری از فرماندهان القاعده مغرب اسلامی همسران متعددی از میان قبایل ساکن شمال مالی دارند.
علاوه بر چالش‌های بسیاری که یک ارتش اشغالگر با آنها مواجه می‌شود، طبیعت نامساعد نیز اهمیت خاص خود را دارد. به گفته فاولر، گرمای هوا در مالی گاهی به حدی می‌رسد که نفس کشیدن دشوار است. یک تلگراف محرمانه دیپلماتیک از سفارت آمریکا در باماکو، پایتخت مالی که توسط ویکی لیکس افشا و منتشر شده است، نشان میدهد نظامیان مالی که پیش از وقوع کودتا در شمال این کشور مستقر بودند، تنها می‌توانستند از چهار تا 10صبح فعالیت کنند و بقیه ساعات روز را به سایه خودروهایشان پناه می‌بردند.
فاولر تصریح می‌کند، با این حال جنگجویان القاعده ساعت‌ها زیر آفتاب‌سوزان صحرا به خواندن قرآن می‌پرداختند؛ موضوعی که نشان از اعتقادات مذهبی عمیق آنها داشت.این دیپلمات سابق که اینک ساکن اتاوا در کاناداست، در این‌باره می‌گوید: هیچ‌گاه مردان جوانی تا این حد متمرکز و معتقد ندیده بودم. آنها زن و فرزندانشان را پشت‌سر گذاشته بودند و بر این باور بودند در مسیر بهشت قرار دارند.
آسوشیتدپرس