انحصار تجارت و محدودشدن آن به چند کشور آسیایی، نخستین عاقبتی است که به آن دچار شده‌ایم. این اتفاق باعث می‌شود که نبض معاملات ایران در دست این کشورها قرار گیرد و از این پس کشورهای چین، عراق، افغانستان، امارات و ترکیه هرطور که می‌خواهند بازرگانی ایران را بازی دهند. محصولات وارداتی که پیش از این مرغوب‌ترین کالاهای اروپایی را شامل می‌شد هم با خرید محصولات چینی، پاکستانی و هندی دچار افت کیفیت شدید شده و این نتیجه دومی است که اتفاقات 2سال اخیر عایدمان کرده است. و اما سومین اثر تغییر کشورهای طرف مبادله ایران، هدررفتن منابع ملی ایران به‌دلیل کاهش ارزش پول رایج کشورهای مزبور است. از آنجا که تحریم دلار، ایران را ناگزیر به خرید و فروش کالا با روپیه و یوان کرده است لذا هر تغییری در پول ملی کشورهای طرف مبادله بر اقتصاد ایران هم تأثیرگذار است. زیان هر یک از پیامدهای نام‌برده به قدری است که می‌تواند در بلندمدت آسیب‌های جدی به اقتصاد وارد آورد.
بررسی عملکرد بازرگانی، واقعیت‌های تلخی را در بخش تولید و تجارت ایران نشان می‌دهد. به غیراز بحث افت صادرات نفت به نصف و کاهش بالای 20درصد واردات و صادرات غیرنفتی ایران که از زمان شکل‌گیری تحریم‌های غرب بارها به آن پرداخته شده است، اطلاعات ثبت‌شده در مبادی ورودی کشور نشان می‌دهد که تجارت ایران به‌دست کشورهای عراق، امارات، چین، افغانستان، هند، کره و ترکیه افتاده است. آمارها حدود 80درصد صادرات و بیش از 65درصد از واردات را منحصر به این چند کشور می‌داند.
پس از تحریم، کشورهای هدف صادرات ایران از سمت اروپا به آسیای میانه چرخش پیدا کرد و هند و افغانستان شرکای اصلی ایران شدند. آمارهای صادرات بیانگر آن است که عراق، چین، امارات، افغانستان و هند انحصار 80درصد صادرات ایران را در دست دارند.
انحصار چین و افغانستان در تجارت ایران
به اعتقاد کریمی‌پور (عضو اتاق بازرگانی ایران) انحصار نیمی از تبادلات تجاری می‌تواند کشور را در معرض آسیب‌های بسیار جدی قرار دهد؛ چراکه ایران ناگزیر است برای حفظ تبادلاتش، تابع قواعد بازی‌ای باشد که کشور طرف مبادله تعیین می‌کند.
از سوی دیگر روند صادرات در کشور هم در این مدت کاهشی بوده و این کاهش می‌تواند در بلندمدت به‌معنای از‌دست‌رفتن بازارهای صادراتی باشد. صادرات میعانات گازی و محصولات پتروشیمی هم به‌عنوان اصلی‌ترین صادرات کشور، 33درصد افت نشان می‌دهد.
اخبار افت صادرات نیز بارها در رسانه‌ها اعلام شده، کالاهای غیرنفتی 6و نفت 50درصد. اما نکته‌ای که کمتر شاید در خبرها آمده باشد. بلندپروازی‌های مسئولان دولت دهم و عدم واقع‌بینی آنها بود. این نکته در صحبت‌های احمدی‌نژاد و معاونینش به کرات دیده می‌شد. یکی از این خیال‌پردازی‌ها پیش‌بینی محمدرضا رحیمی (معاون اول سابق رئیس‌جمهور) در نخستین ماه‌های سال گذشته است که هدف 75میلیارد دلاری را برای صادرات اعلام کرد؛ هرچند پس از آن این هدف قدری تعدیل شد و مسئولان حوزه صادرات در اظهارنظرهای مختلف رقم‌های دیگری را برای هدف‌گذاری صادرات اعلام کردند که حداقل این ارقام بیش از 60میلیارد دلار تعیین شد اما باز‌هم آمار اعلامی مسئولان دولت دهم با 41میلیارد دلار صادرات محقق‌شده، فاصله بسیاری دارد.
کاهش 6درصدی مجموع صادرات کالاهای غیرنفتی، میعانات گازی و پتروشیمی در حالی رخ می‌دهد که در سال1391 نرخ دلار رشد شدیدی را تجربه کرد. بر این اساس، تحلیلگران با اشاره به تأثیر نرخ دلار بر درآمدهای صادراتی، فعالیت دولت را در این حوزه ضعیف ارزیابی میکنند.
در مقابل این انتقادها، مسئولان دولتی با اشاره به تحریم‌ها، مشکلات بین‌المللی، حمل‌ونقل کالا و تغییر شریک‌های تجاری می‌گویند آنچه موجب کاهش آمار صادرات ایران در سال گذشته شده، کاهش صادرات محصولات پتروشیمی و میعانات گازی است.
مضایقه کیفیت و تکنولوژی از ایران
محمدحسین کریمی‌پور (عضو کمیسیون اتاق بازرگانی ایران) در گفت‌وگو با همشهری می‌گوید: تغییرات تجاری در یک‌سال‌ونیم گذشته عملا دسترسی کشور به کالاهای تکنولوژیک را محدود کرده است. وقتی از محدودیت هم صحبت می‌کنیم منظور کالاهای فانتزی و غیراساسی نیست. در این مدت واردات دارو به‌شدت تحت‌تأثیر قرار گرفته است.
وی توضیح می‌دهد: از آنجا که کارخانجات، غالب مواداولیه مورد نیاز را از کشورهای اروپایی با استانداردهای بالا تهیه می‌کردند اکنون به‌دلیل تحریم به سمت منابع ممکن تری در کشورهایی همچون چین رفته‌اند. این اتفاق به‌وضوح تأثیرش در بخش دامی ملموس است.
کریمی‌پور می‌افزاید: هرچند تولید داروهای دامی در داخل صورت می‌گیرد اما مواد مؤثره این داروها غالبا وارداتی است لذا متمایل‌شدن ایران به استفاده از داروهای چینی با کیفیت نامطلوب سبب شده تا داروها اثرگذاری خود را از دست داده و روزبه‌روز بر هزینه‌های تولیدکنندگان اضافه شود. تولیدکنندگان هرچه بیشتر هزینه کرده و بیشتر دارو مصرف میکنند کمتر می‌توانند بیماری را کنترل کنند. این مشکل در سایر بخش‌ها نیز به چشم می‌خورد.
وی متذکر می‌شود: علاوه بر اثرگذاری این موضوعات بر کیفیت کالاهای مورد استفاده، تحریم‌ها همچنین بر ورود تکنولوژی به کشور هم بی‌اثر نبوده است. در حال حاضر کشورهای صنعتی و توسعه‌یافته، ایران را طرف مبادله قرار نمی‌دهند و ما برای دستیابی به علم روز و آخرین تکنولوژی‌ها باید به کشورهای جهان سوم متوسل شویم. این مسئله در تکنولوژی مخابرات و ارتباطات در سال گذشته به‌خوبی نمایان بوده است.
سرمایه‌های ایران بلوکه شد
در جریان تحریم‌ها به‌دلیل ممنوعیت استفاده از دلار، ایران ناگزیر شد به استفاده از پول کشورهای طرف مبادله روی آورد. این موضوع از آن جهت اهمیت پیدا می‌کند که تغییرات پول ملی کشورهای مزبور بر اقتصاد ایران هم تأثیر می‌گذارد. از زمان تصویب تحریم‌ها، آمریکا و هم‌پیمانانش تمامی حساب‌های دلاری ایران در سایر کشورها را بلوکه میکنند. از این‌رو 2 سالی می‌شود که پول نفت صادرشده به هند، چین و سایر کشورها به پول ملی آن کشورها تبدیل و در حسابی جداگانه در کشورهای طرف تجارت، نگهداری می‌شود. ایران هم از همان موقع برای اینکه از این پول‌های راکد و بلوکه‌شده استفاده کند، واردات کالا از این کشورها را در دستور کار قرار داد.
حال با تغییرات اخیر افت ارزش پول ملی هند به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین خریداران نفت از ایران در 2ماه گذشته، ذخایر ایران در این کشور را با کاهش ارزش مواجه کرده است. نخستین آسیب این اتفاق که به‌زودی دامن ایران را خواهد گرفت، واردات کالای کمتر به ازای همان میزان روپیه است. در واقع تورم افت ارزش روپیه در‌میزان کالای وارداتی از این کشور نمود پیدا می‌کند.
هادی حق‌شناس کارشناس اقتصاد، می‌گوید: در سال گذشته فروش نفت به هند و چین در 2دوره 6ماهه تمدید شد. این کشورها پول نفت را به پول ملی خود و براساس ارزش دلار محاسبه کرده و در حسابی نگهداری میکنند؛ زمانی که به هر دلیلی مثل افت ارزش ناگهانی (اتفاقی که در هند رخ داد) یا پایین نگه‌داشتن عمدی ارزش پول (سیاستی که در چین متداول است) دارایی‌های ارزی ایران با کاهش ارزش مواجه می‌شود. اما از این مهم‌تر محدودیت صادرات نفت است که از 4/2میلیون بشکه نفت در روز به زیر یک‌میلیون بشکه کاهش یافته است.
او خاطرنشان می‌کند: تا مشکل اصلی که تحریم است حل نشود، از این دست زیان‌ها به وفور خواهیم داشت و کشورهای طرف تجاری از این جریان‌ها به نفع خود سود خواهند برد. هند و چین از یک سو با صادرات کالا به ایران به ازای پول نفت سود میکنند و از سوی دیگر با نگهداری پول نفت به پول ملی خود، دیگر نیازی نیست که دلار خریداری کرده و به ایران دهند ضمن اینکه ارزش پولشان هم تقویت می‌شود.
| صادرات چهار ماه 92 | واردات چهار ماه 92 | ||||||
| رتبه کشورها | کشورهای مقصد | وزن (هزارتن) | ارزش (میلیون دلار) | رتبه کشورها |
کشورهای مبدا |
وزن (هزارتن) | ارزش (میلیون دلار) |
| 1 | چین | 10210 | 2119 | 1 | امارات | 1390 | 2447 |
| 2 | عراق | 5792 | 1939 | 2 | چین | 981 | 2322 |
| 3 | امارات | 1765 | 1146 | 3 | هند | 1121 | 1332 |
| 4 | افغانستان | 1196 | 889 | 4 | کره جنوبی |
663 | 1225 |
| 5 | هند | 1678 | 796 | 5 | ترکیه | 941 | 1099 |
| سایر کشورها | 5036 | 3001 | سایر کشورها | 4027 | 4484 | ||
| جمع کل | 25677 | 9890 | جمع کل | 9122 | 12909 | ||
| صادرات | درصد تغییر | واردات | درصد تغییر | |||||
| سال | وزن (هزارتن) | ارزش (میلیون دلار) | وزن | ارزش | وزن (هزارتن) | ارزش (میلیون دلار) | وزن | ارزش |
| 1390 | 77806 | 43975 | - | - | 38379 | 61808 | - | - |
| 1391 | 79566 | 41448 | 2/26 | 5/75- | 39481 | 53451 | 2/87 | 13/52- |
| 4 ماه نخست 1391 | 25679 | 13220 | - | - | 12568 | 17507 | - | - |
| 4 ماه نخست 1392 | 28663 | 12539 | 11/62 | 5/18- | 9122 | 12909 | 27/42- | 26/27- |