گزارش خبرنگارهمشهری آنلاین از بافت تاریخی و کوچه و پس‌کوچه‌های باریک خرده فرهنگ‌های کهن، تاسیسات، خانه‌های رها شده وراث، بافت تخریب شده و بافت بازسازی شده و... در واقع گزارشی که از ایستگاه ماشین دودی عصر جدید شروع و در مقابل درب حمام قیصر (نواب) وارد تاریخ نه چندان دور می‌شود.
شما هم اگر دوست دارید، یک روز وقت خود را به تهران‌گردی و صد البته به این منطقه خاص اختصاص دهید. شاید سرتان هوای تهران قدیم و کوچه پس کوچه‌های سال‌های دور و درازگذشته را کرده باشد ولی دل و پای‌تان یارای رفتن به درون خاطره‌های این کوچه‌ها را نداشته باشد یا که شاید دلتان برای معماری و خانه‌های قدیمی تهرانی پرمی‌کشد و یا... اگر اینطور است با همشهری آنلاین همراه شوید. مطمئن باشید، همسفرخوبی برای دلتنگ‌های تهران قدیم خود پیدا کرده‌اید.
مسیر همشهری آنلاین از ایستگاه ماشین دودی شروع می‌شود و تا کوچه و پی کوچه‌های امامزاده یحیی با آن همه مغازه و حجره، درشکه، خانه و عمارت‌های تاریخی چون سرای کاظمی، خانه امام جمعه، حمام قیصر و...همچنان در تاریخ کهن تهران به پیش می‌رود.
ماشین دودی یا قطار شهری
ماشین دودی نخستین قطار بین شهری بود که به وسیله اولین خط آهن ایران، تهران را به شهرری متصل کرد. در سال1261 هجری شمسی، امتیاز آن را مهندسی فرانسوی به نام میوبواتال از ناصرالدین شاه قاجار دریافت کرد.
شاید بتوان ماشین دودی را سر آغاز یک راه پر پیچ و خم برای گسترش صنعت حمل و نقل کشور دانست. بعد از ورود و راه اندازی آن در کشور، این لوکوموتیو نزد مردمان به ماشین دودی معروف شد. ماشین دودی دوایستگاه داشت. یکی در خیابان دروازه خراسان و دیگری در حرم حضرت شاه عبدالعظیم بود.
میدان امام خمینی- ایستگاه ماشین دودی-1
میدان امام خمینی- ایستگاه ماشین دودی-2
میدان امام خمینی- ایستگاه ماشین دودی-3
میدان امام خمینی- ایستگاه ماشین دودی-4
اولین ماشین دودی در حال‌حاضر در خانه فرهنگ و نگارخانه کوثر نگه‌داری می‌شود. این قطار شهری یا همان ماشین دودی تهران - ری از چند قسمت تشکیل می‌شد. واگن لوکوموتیو یا آتشخانه که در آن لوکوموتیو‌ران، قطار را هدایت می‌کرد. و یک واگن شاهی، واگن آبدارخانه، واگن وزراء، واگن خدمه، چند واگن مخصوص زنان، هشت واگن برای مردان و هشت واگن نیز مخصوص بار و کالاهای تجاری بود.
در حال حاضر، نمونه جدید این ماشین دودی‌ها در میدان امام خمینی (توپخانه سابق) فعالیت می‌کنند. نمونه‌هایی که بسیار مورد توجه مردم و گردشگران منطقه بازار هستند.
این ماشین‌های دودی از ایستگاهی به همین نام حرکت می‌کنند. طرح آنها شبیه پدربزرگشان ماشین دودی‌های عصر ناصرالدین شاه ولی کمی مدرن هستند.
و اینکه دیگر از آتشخانه و تولید دود آتش خبری نیست. این ماشین دودی‌ها در زنگ‌های شاد سفید، قرمز، آبی و... هستند. آنها دارای دو واگن چند متری که در هر ردیف چهار صندلی دارند. این شبه یادگارعهد کهن مردم را در مسیر بازار قدیمی و میدان توپخانه نقل و مکان می‌دهند.
عمارت یا خانه امام جمعه
این عمارت در بافت قدیمی تهران و محله عودلاجان معروف به خانه "امام جمعه" است. گفته می‌شود؛ این بنا متعلق به یکی از امامان جمعه دوره قاجاریه تهران، معروف به سید ابوالقاسم (داماد مظفرالدین شاه) است.
درب ورودی این بنا توسط راهروی باریک به یک حیاط بزرگ متصل می‌شود. وسط حیاط حوص سنگی به شکل مستطیل قرار دارد و در دو طرف آن دو ستون سنگی دیده می‌شود که بر روی سر ستون‌ها، مجسمه‌هایی به شکل انسان با پوشش دوران قاجار نصب شده است.
این بنا نیز چون سایر معماری ایرانی دارای بخش اندرونی، بیرونی، شاه نشین و تالار زمستانی است. تزیینات داخلی این خانه بسیار باشکوه بوده است. در حال حاضر این بنا به عنوان دفتر حفاظت و احیاء بافت تاریخی تهران مورد استفاده قرار گرفته است.
نمای داخلی عمارت امام جمعه
درب ورودی خانه امام جمعه
عمارت امام جمعه از بناهاى عالى نیمهٔ دوم قرن سیزدهم هجرى قمرى بود. این بنا داراى اتاق‌ها و تالارهاى متعدد است که داخل آنها با گچ‌برى‌هاى زیبا تزئین شده است. درهاى نفیس، اتاق‌ها و راهروهاى این بنا از نظر دقت و ظرافت در کنده‌کارى و نجارى چشم‌گیر است.
کوچه پس کوچه‌های تنگ و باریک بازار
کوچه پس کوچه‌های بازار تو را به گذشته‌های دور می‌کشاند. کوچه‌های پر پیچ و خم و باریک نشان و صدای پای مردمان و زنان و فریاد بازی کودکان این سرزمین کهن دارد.
مجموعه بازار تهران در ضلع جنوبی 15خرداد و حد فاصل خیابان‌های مولوی، خیام، ری در بافت قدیمی و تاریخی شهر واقع شده است. این بازار همانند گذشته مهم‌ترین مرکز تجاری و بازرگانی محسوب می‌شود. مجموعه بزرگی از کفاشان، زرگران، پارچه‌فروش‌ها، فرش‌فروش‌ها، خرده فروشان و... در این مجموعه تاریخی فعالیت دارند که هر یک از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
خیابان اصلی بازار
تنگ، پر پیچ و خم و پر تردد
دست فروشان بازار
بافت قدیمی و متراکم، کوچه پس کوچه‌های تنگ و باریک به همراه انبوه جمعیت در حال تردد بسیار عجیب و پیچیده است. حال به آنها بساط گستری دستفروشان در طول مسیر و از همه بدتر رفت و آمدهای بی‌حساب و کتاب کارگران روزمزدی با چرخ‌دستی لابه لای عابران پیاده را هم اضافه کنید!؟
منطقه بازار پر از کوچه‌های تنگ و دیوارهای بلند است. این بافت یادگار ایمن سازی شهر از زمان‌های گذشته است. مردم شهر در قدیم به خاطر مصون ماندن از خطر غارتگران و دزدان، ساختار شهری و معماری خانه‌ها را طوری شکل می‌دادند که فرصت و امکان مقابله با خطرات احتمالی وجود داشته باشد.
کوچه‌های تنگ و باریک قدیمی
گذر طاق‌دار به صورت دالان
به همین علت معابر و کوچه‌ها را باریک و تنگ می‌کردند. دیوار و حصار خانه‌ها و عمارت‌ها را بلند می‌ساختند تا افراد و ساکنین شهر بتوانند به راحتی بر دشمن مسلط شوند. کوچه‌های تنگ نیز برای آن بود که در حین مقابله طرف مهاجم امکان گریز سریع از محل را نداشته باشد و در راهها و گذرگاه‌های باریک محصور و گرفتار شود.
خانه‌های رها شده قدیمی به دست وراث
خانه‌هایی که توسط ورثه تقسیم شده‌اند.
کوچه باغ‌های قدیمی بازار...دیگه از این درختان خبری نیست...
کوچه پس کوچه‌ها
گل‌افتابگردان تنهای مسجد آقامیر
اگر در کوچه و پس کوچه‌های بازار تهران قدم بزنید، خواهید دید که بیشتر خانه‌های قدیمی‌کوچه‌ها، یادگار و متعلق به پهلوی اول، دوران قاجار و شاید هم قبل‌تر از آن باشند.
یادگارهایی که این روزها با تعریض کوچه‌ها کم کم به خاطره‌ها می‌پیوندند و در مقابل معماری مدرن سر تعظیم فرود می‌آورند.
ادامه دارد...