ایران، بالاترین سرانه جمعیتی افراد معلول را در دنیا دارد که گروه بزرگی از آنان را جانبازان سال‌های دفاع مقدس تشکیل می‌دهند. ما رکورددار تصادفات رانندگی در دنیا و دارای بالاترین نرخ مرگ و میر ناشی از آن نیز هستیم. (۴۰۰ نفر در هر هفته ) آمار معلولان ناشی از سایر سوانح و حوادث هم چندان پایین نیست.
اگر جمعیت سالمندان و کم‌توانان را هم اضافه کنیم درصد قابل توجهی از جامعه ایرانی از کم‌توانی حرکتی رنج می‌برند.کشورهای توسعه‌یافته هیچ‌کدام از این رکوردها را ندارند! تصادف منجر به مرگ یا صدمه شدید جسمی در سطح یک کشور پیشرفته به تعداد انگشتان دست در یک هفته نمی‌رسد و چنانچه موردی اتفاق بیفتد در رسانه‌ها به شکل گسترده‌ای مطرح شده و عوامل آن ریشه‌یابی می‌شود.
از سوی دیگر سرانه مالکیت و استفاده از خودرو در این کشورها خیلی بالاتر از ایران است. به عنوان نمونه در استرالیا مالکیت خودروی شخصی 8/1 برای هر خانوار بوده و حدود 75 درصد رفت و آمدها با وسیله نقلیه شخصی انجام می‌شود.این همه در شرایطی است که آنچه از سوی ارگان‌های دولتی ایران (وزارت مسکن و شهرسازی، بنیاد جانبازان، بهزیستی و ...) با عنوان ضوابط «فضاهای شهری و معلولان» یا «ساختمان‌های عمومی و معلولان» مطرح شده در فضاهای شهری نمود عینی و کاربردی ندارد، قانون از ضمانت اجرایی برخوردار نیست یا در عمل نادیده گرفته می‌شود.
شهرهای مدرن در اغلب طراحی‌های مربوط به فضای عمومی، توجه خاصی به نیازمندی‌های ناتوانان جسمی- حرکتی یا سالخوردگان می‌کنند. در هر بنای عمومی، اداری، آموزشی، مرکز خرید یا مرکز تفریحی، نزدیک‌ترین پارکینگ‌ها به ورودی ساختمان برای افراد معلول بوده و ورودی و خروجی‌ها و هر نوع تغییر سطح دارای رمپ با شیب مناسب و جان‌پناه است.
راهروها، راه‌پله‌ها، آسانسورها، ایستگاه‌های اتوبوس یا ترن، سرویس‌های بهداشتی و آبخوری‌ها با طراحی ویژه و تابلوهای مشخص استفاده معلولان را آسان می‌کنند. برای حرکت از سطح پیاده‌رو به خیابان یا عبور از چهارراه‌ها و پل‌ها، مسیرهای ویژه‌ای اجرا شده است.
علاوه بر این در قلمرو خصوصی مانند فضای خانه، عناصر کالبدی (درب و پنجره، آشپزخانه، اتاق خواب، بالکن و گاراژ) دارای طراحی و جانمایی مناسب با نیاز افراد کم‌توان است و آموزش‌های لازم برای استفاده از تکنولوژی‌های نوین و امکانات تازه ارائه می‌شود. نتیجه آن شده که اغلب این افراد زندگی و هویت مستقل داشته، احساس محرومیت و انزوای اجتماعی کمتری می‌کنند و بدون کمک دیگران کارهای خود را انجام می‌دهند.در این باره با چند تن از فعالان جامعه معلولان ایران و ناتوانان جسمی- حرکتی کشور به گفت‌وگو پرداختیم.
مهندس منصور برجیان، مدیرعامل انجمن علمی فرهنگی معلولان ایران و عضو جامعه معلولان کشور، به ما می‌گوید: تأمین دسترسی‌ها و فرصت‌های برابر برای مردم یکی از ارکان حقوق شهروندی است که به عنوان پیش‌نیاز سایر خدمات شغلی، آموزشی، بهداشتی، ورزشی و رفاهی هم تلقی می‌شود.
در میان گروه‌های مختلف اجتماعی، جانبازان، معلولان و سالمندان گروهی هستند که تأمین نیازهای دسترسی برای آنان مستلزم به‌کارگیری تدابیر و تمهیدات ویژه است؛ چرا که معلولان مانند همه شهروندان مالیات می‌دهند و تفاوتی هم در چگونگی و نحوه استفاده از یارانه‌ها برای آنان وجود ندارد، اما در عمل از امکانات موجود بهره چندانی نمی‌برند و هیچ‌یک از امکانات شهری برای آنان مناسب‌سازی نشده است.
او ادامه می‌دهد، بسیاری از معلولان حتی برای مراجعه به پزشک با مشکلات متعدد روبه‌رو هستند. سامانه‌های حمل و نقل که با هدف تسهیل آمد و شد عموم مردم به شکل‌های مختلف توسعه یافته‌اند باید برای استفاده گروه‌های خاص هم مناسب‌سازی شوند.
آ، مثل آموزش
دکتر محبوبه خلوق، مدیر انجمن معلولان ضایعه نخاعی ایران و عضو شورای مرکزی شبکه زنان نیز به ما می‌گوید: با وجود اینکه جامعه معلولان ایران بزرگترین اقلیت کشور محسوب می‌شوند، اما آن‌طور که باید در مورد چگونگی برخورد خانواده‌ها و جامعه با آنان فرهنگ‌سازی نشده است.او ادامه می‌دهد، ابتدا باید به این موضوع پرداخت و بعد از مناسب‌سازی فیزیکی سخن گفت. بر اساس آمار جهانی هم‌اکنون 10 در صد جوامع در حال توسعه به نوعی از معلولیت رنج می‌برند که ایران نیز با داشتن بزرگترین اقلیت کشور از این قاعده مستثنی نیست.
خلوق می‌افزاید: در شهری که طراحی فضاهای عمومی آن مطابق با استانداردهای جهانی انجام نمی‌شود و از طرفی استفاده از وسایل نقلیه عمومی نیز برای افراد کم‌توان و معلول میسر نیست باید تسهیلات ویژه‌ای را برای آن در نظر گرفت.
این فعال حقوق زنان معلول ادامه می‌دهد: متاسفانه پیشرفت تکنولوژیک در کشور ما به دلیل نبود مناسب‌سازی فضا و امکانات برای معلولان و افراد کم‌توان دردسرساز شده است. او در همین باره به موضوع نحوه کاربری دشوار از کارت‌های هوشمند سوخت برای معلولان اشاره می‌کند و می‌گوید: طراحی‌های مربوط به فضای عمومی و کاربری فضای مجازی در شهرهای مدرن با توجه به نیازمندی‌های ناتوانان جسمی و سالخوردگان انجام می‌شود.
این در شرایطی است که در سال‌های گذشته تعدادی از معلولان جسمی، حرکتی به دلیل ناتوانی مالی در تهیه وسیله نقلیه و بودجه‌های بسیار اندک سازمان در مورد تامین هزینه‌های ایاب و ذهاب با مشکلاتی مواجه بوده‌اند.
راحت تر زندگی کنیم
گسترش چشمگیر فناوری‌های نوین اطلاعاتی در چند دهه اخیر و توسعه نرم‌افزار و سخت‌افزار مربوطه زمینه بسیار مساعدی برای تأمین فرصت‌های برابر فراهم کرده است. جایگزینی ارتباطات با جابه‌جایی‌ها یکی از راهبردهای اساسی حل مشکل حمل و نقل و ترافیک به‌شمار می‌رود که این امر می‌تواند برای افراد کم‌توان حرکتی مفید باشد.
در راستای اهداف مناسب‌سازی محیط شهری و بهره‌گیری کم‌توانان حرکتی از فناوری‌های ارتباطی و الکترونیک، پژوهشکده مهندسی و علوم پزشکی جانبازان قرار است دومین همایش ملی مناسب‌سازی محیط شهری را در آذر ماه 1386 برگزار کند.
این همایش تلاش می‌کند با دو رویکرد «مناسب‌سازی سامانه‌های حمل و نقل شهری و بین‌شهری» و «کاربرد دسترسی الکترونیک» به‌صورت عمیق‌تر و تخصصی‌تر بستر مناسبی برای تبادل اطلاعات و افکار میان پژوهشگران و کارشناسان حمل و نقل در بخش‌های دولتی و خصوصی و دانشگاه‌ها و سایر مراکز آموزشی و پژوهشی فراهم کند.
فرزانه سجادی، دبیر این همایش می‌گوید: انتظار می‌رود همایش دربرگیرنده نظرات تصمیم‌گیرندگان، سیاستگذاران، برنامه‌ریزان و دست‌اندرکاران تأمین دسترسی برای جانبازان، معلولان و سالمندان باشد و درنهایت از تعامل همه، مجموعه‌ای از پیشنهادها و راهکارهای کاربردی و عملی برای ارتقای دسترسی‌ها حاصل شود.
براساس آخرین آمار سازمان بهداشت جهانی از 450 میلیون معلول در جهان قریب هشتاد درصد آنان درکشورهای توسعه نیافته زندگی می‌کنند و هزینه‌هایی که در کشورهای فقیر برای معلولان صرف می‌شود 20 درصد مخارج جهانی آن است یعنی 80 درصد هزینه های جهانی صرف 20 درصد معلولان در کشورهای پیشرفته می‌شود. مسئله بیشتر تاسف‌آور می‌شود که از این 450 میلیون معلول جهان قریب یک‌سوم آن را کودکان تشکیل می‌دهند، یعنی کسانی که در آغاز زندگی هستند و باید یک عمر را با معلولیت سرکنند.
انتظار از جامعه
معلولان به‌ویژه آنانی که به دلیل حادثه دچار ضایعه می‌شوند، دارای روحیه حساس و شکننده هستند، بنابراین برخورد نادرست اجتماعی با آنان می‌تواند وجود ضایعه را برایشان عمیق‌تر کند.
محسن شاهرخ‌نیا جانباز جنگ و مدیر کمیته ارتباطات و اطلاع‌رسانی پژوهشکده مهندسی و علوم پزشکی جانبازان می‌گوید: حتی دور کردن جانبازان و معلولان از مسئولیت‌های قبلی خود شکاف عمیق بین آنان و جامعه به‌وجود می‌آورد چه رسد به اینکه استقلال در انجام کارهای شخصی از آنان گرفته شود. به گفته او، جامعه با آموزش‌های لازم و ساختن وسایل کمکی برای استقلال، می‌تواند آنان را یاری کند و این باور را برای آنان ایجاد کند که دست‌کم توانمندی انجام کارهای شخصی خودشان را دارند.
افراد ناتوان با مشکلات جسمی و ذهنی باید بتوانند زندگی خود را به نحو مستقل و با رضایت اداره کنند و نقش فعالی در جامعه داشته باشند. این امر را می‌توان به کمک رایانه و بهره‌گیری از فناوری‌های نوین ارتباطی امکان‌پذیر کرد. برای نیل به این منظور، نیاز است تا تسهیلات، خدمات و تجهیزاتی فراهم شود تا افراد ناتوان نیز مانند سایر گروه‌های جامعه از شرایط یکسانی برخوردار باشند.
دسترسی به منابع اینترنتی تمامی امکانات نرم‌افزاری و سخت‌افزاری را شامل می‌شود تا آنجا که بتواند طیف گسترده‌ای از انواع معلولیت‌ها را تحت پوشش قرار داده و راهکارهای مناسب و عملی برای دستیابی به اهداف مورد نظر فراهم سازد.
مطالعات انجام شده در بهره‌گیری از فناوری اطلاعات با بررسی‌های آماری بر روی پارامترهای گوناگون و راهکارهایی در زمینه محصولات مورد نیاز و نحوه خدمات‌رسانی به معلولان نشان می‌دهد که حل مشکلات الکترونیکی و عوامل انسانی امکان‌پذیر است.طراحی ویژه برای معلولان و سالمندان و تمامی کم‌توانان جسمی- حرکتی، نمود برابری حقوقی در دسترسی است که علاوه بر ایجاد امنیت جانی و بهداشتی اثرات روانی فوق‌العاده‌ای به همراه دارد.
وقتی در آرایش عناصر و توزیع فضا به نیازهای خاص معلولان توجه شود دیگر کمتر نیازی به کمک یا دخالت اعضای دیگر خانواده در زندگی روزمره آنان خواهد بود. با دیده ترحم نگریستن و کمک‌های صدقه‌سری تنها، این احساس را که زندگی آنان موقتی و وابسته به دیگران است افزایش می‌دهد و سبب افسردگی و انزوای بیشتر آنان می‌شود.
باور کنید هزینه چندانی نمی‌خواهد که فضاهای شهری به‌گونه‌ای شکل یابند که موانع برطرف شده و معلولان هم به‌طور مستقل توانایی استفاده داشته باشند؛ فقط کمی تدبیر لازم است.