صید طلا از دل‌ کویر

 شايد امروز اگر آن كحال زنده بود، وقتي براي خريد به ماهي‌فروشي سركوچه‌شان مي‌رفت، اين جمله را مي‌شنيد كه كيميا اين است، نه آنچه تو به زكرياي رازي گفته‌اي. اين جمله مرد ماهي‌فروش، حقيقت ماهي «تيلاپيا» است؛ ماهي عجيب و شگفت‌انگيزي كه از استخرهاي خاكي يك هكتاري آن مي‌شود تا 24تن ماهي در يك دوره 5 تا6 ماهه برداشت كرد. حتي اگر در كار پرورش ماهي سررشته هم نداشته باشيد مي‌توانيد ببينيد اين اكسير چه مي‌كند؛ يعني 24هزار را در قيمت ماهي تيلاپيا ضرب كنيد و آن‌وقت ببينيد كه اكسير طلايي تيلاپيا يعني چه ؟

بافق؛ سرزمين طلايي تيلاپيا

پرورش تيلاپيا كه به‌خاطر سادگي پرورش‌اش كه مثل پرورش مرغ خانگي است به آن «مرغ آبزي‌پروري» مي‌گويند، اكنون سودآورترين رشته آبزي‌پروري دنياست كه گردش مالي آن در سال2010، بيش از 5ميليارد دلار تخمين زده شده است. اكنون بيش از 100كشور دنيا در حال تكثير و پرورش تيلاپيا هستند. امارات، كويت و عمان هم كه در همين بيخ گوش ما در حال توليد اين ماهي هستند، البته عراق را هم بايد به اين ليست اضافه كنيد اما در كشور ما، سازمان محيط‌زيست به‌دليل نگراني از اثرات زيست‌محيطي تكثير اين ماهي، براي پرورش تيلاپيا فقط در شهرستان بافق در استان يزد مجوز صادر كرده است و به اين خاطر بايد رد اين‌ماهي را فقط در اينجا گرفت؛ در «مركز تحقيقات ملي آبزيان آب شور»؛ مركزي كه زيرنظر مؤسسه تحقيقات علوم شيلات ايران وابسته به سازمان تحقيقات و آموزش وزارت جهادكشاورزي فعاليت مي‌كند؛ براي همين بايد براي ديدن تيلاپيا، اكسير طلايي آبزي‌پروري به استان يزد سفر كرد.

سفر به عمق تعجب

از تهران كه راه مي‌افتم، تصورم از محل پرورش تيلاپيا كه مي‌گويند از كشورهاي خاور دور به ايران آورده شده، منطقه‌اي است سرسبز و پرآب در دامنه كوه يا در كناره يك رودخانه، اما وقتي به مقصد مي‌رسم چيزي نمانده از تعجب 2تا شاخ روي سرم سبز شود. باور اينكه در اين بيابان بي‌آب و علف، در اين شوره‌زار داغ و تفتيده، بشود ماهي پرورش داد برايم غيرممكن است؛ آخر هركسي مي‌داند كه ماهي و آب با هم همزادند.

اگر در اين سفر همراه من هستيد، براي آنكه تصور بهتري از منطقه داشته باشيد، بهتر است بدانيد اينجا دماي هوا در زمستان‌ها به منفي 17 مي‌رسد اما تابستان كه بشود، دماي هوا در سايه تا 54 درجه مي‌رسد. تصورتان از 54 درجه در سايه چيست؟ يعني در بيرون با يك كوره داغ و سوزان روبه‌رو هستيد.

اينجا در اين شوره‌زار، هيچ گياهي نمي‌تواند رشد كند. محققان مركز حتي براي آنكه براي لحظه‌اي بتوانند در اين كوير، به ياد سبزي و زندگي باشند، چند درخت خرما در باغچه‌اي كوچك كاشته‌اند اما براي اين كار مجبور شده‌اند خاك باغچه را عوض كنند؛ اينجا نقطه شگفت‌انگيزي است در خاك ايران.

تولد يك مركز اسرارآميز

نمي‌دانم چه سري است كه بيشتر مناطق اسرار آميز، در دل كويرها و بيابان‌هاي تفتيده واقع شده‌اند. مركز تحقيقات ملي آبزيان آب شور ايران هم يكي از همين مناطق اسرار آميز است؛ جايي كه آب شور بيابان را به «تيلا» يا بهتر بگويم «طلا» تبديل مي‌كنند. در تاريخچه اين مركز، همه‌‌چيز از دهه60 شروع مي‌شود؛ وقتي كه يك دانشجوي رشته شيلات براي پايان نامه كارشناسي ارشد خود، مطالعه روي ماهي كفال را انتخاب كرد. اين آقاي دانشجو دنبال منطقه‌اي مي‌گشت كه آب شور داشته باشد. در اين ميان منطقه بافق در جنوب‌شرقي يزد در جنب رودخانه شور انتخاب شد، دليلش هم اين بود كه اينجا آب‌هاي لب شور زيادي داشت و چاه‌هاي آرتزين هم تا بخواهيد فراوان بود. پايان‌نامه كه به پايان رسيد، آقاي دانشجو به نتايج تحقيقات اوليه رسيد اما امكانات اوليه قابل استفاده‌اي در منطقه باقي ماند كه همين امكانات شد هسته اوليه براي كارهاي تحقيقاتي بعدي. 2،2 تا 4 تا كه كردند ديدند اين منطقه، يك منطقه بسيار مناسب براي پرورش آبزيان آب شور است.آنها در حاشيه لوت ايران، حجم زيادي از آب‌هاي شور و لب شور داشتند، به علاوه زمين‌هاي بلااستفاده كه نمكزار بودند؛ زمين‌هايي لم يزرع كه هيچ استفاده اقتصادي‌اي از آنها نمي‌شد كرد به جز پرورش ماهي.

لطفا حدس بزنيد

كپور يكي از سرسخت‌ترين ماهي‌هاي گرم آبي دنياست كه در ايران هم استخرهاي پرورشي زيادي به آن اختصاص داده شده. اگر چه آمارهايي وجود دارد كه مي‌توان در هر هكتار تا 14تن ماهي كپور برداشت كرد اما اگر استثنا‌ها را كنار بگذاريم، در كشور ما به‌طور معمول در هر هكتار از استخرهاي پرورش كپور، بين 3تا 4تن ماهي در دوره پرورش كه بين 8‌ماه تا يك سال طول مي‌كشد، مي‌شود برداشت كرد اما فكر مي‌كنيد برداشت ماهي تيلاپيا چقدر است؟ حالا اگر حدس زده‌ايد، خواهش مي‌كنم اين قسمت را چندبار نخوانيد، به چشم‌هايتان و به نوشته من خبرنگار اعتماد كنيد. محققان اين مركز توانسته‌اند از هر هكتار طي 5‌ماه 20 تا24تن برداشت كنند و اين يعني يك نتيجه باور نكردني. آقاي رجبي‌پور - معاون مركز- كه در بازديد از اين مركز به‌صورتي كامل همه‌‌چيز را برايم توضيح مي‌دهد اين را مي‌گويد و بعد هم خيلي سريع مي‌گويد اين يك ادعا و يك بلوف نيست اينجا همه‌‌چيز مشخص و معلوم است. او در ادامه با هيجان مي‌گويد:« البته كشورهايي هم هستند كه تا 300تن برداشت مي‌كنند.» حالا شما هم به سرتان دست بكشيد، اميدوارم كه شاخ درنياورده باشيد؟

كار از كجا شروع مي‌شود؟

همه فعاليت‌ها در مركز تحقيقات ملي آبزيان آب‌هاي شور كه مديريت آن را خانم مهندس مشايي برعهده دارد، از كارگاه پژوهشي شماره 1شروع مي‌شود؛ جايي كه ماهيان مولد كه در 2نوع سياه و قرمز هستند در استخرهاي مخصوصي نگهداري مي‌شوند و در آنجا به‌صورت شبانه‌روزي تحت نظر هستند. در حوضچه‌هاي تكثير همراه مقداري ماهي مولد، چند ماهي نر نگهداري مي‌شود. نرها محوطه خاصي را براي خودشان مشخص مي‌كنند كه ماهي نر ديگري حق ورود به آنجا را ندارد. آنها در اين منطقه با ماده‌ها جفت‌گيري مي‌كنند و بعد از آن است كه ماهي‌هاي ماده، باردار مي‌شوند.در اين كارگاه در استخري به نام «اپتيمم»، درباره مناسب‌ترين شرايط تغذيه‌اي و پرورش ماهيان، تحقيقات دقيقي انجام مي‌شود. علاوه بر اين يكي از تحقيقات جالبي كه در اين كارگاه انجام مي‌شود تحقيق درباره «همنوع‌خواري» تيلاپياهاست. محققان مي‌خواهند بفهمند كه آيا اگر تيلاپياها مدتي غذا نخورند ممكن است به سمت خوردن همديگر بروند. به همين‌خاطر است كه روي برخي از استخرها كه در آنها ماهي‌هاي كوچك و بزرگ در كنار هم قرار گرفته‌اند نوشته شده است كه «لطفا به اين ماهي‌ها غذا ندهيد».

بگو آآآآآآآآآ

تيلاپيا‌ها از ماهيان خانواده سيچلايد cichlidae هستند. اين نوع ماهي‌ها، تخم‌هاي خود را در دهانشان نگهداري و هر وقت كه شرايط مناسب بود آنها را در آب رها مي‌كنند. در اينجا يكي از وظايف تكنيسين‌هاي مركز اين است كه ماهي‌هاي ماده را در زمان‌هاي مشخصي بررسي كنند؛ يعني دهان آنها را باز كنند تا ببيند كه آيا در دهانشان تخم دارند يا نه؟ اگر مامان ماهي‌ها، در دهانشان تخم‌هايشان را نگهداري كرده باشند، با بازكردن دهان ماهي‌ها، تخم را در سطل‌هاي مخصوصي تخليه مي‌كنند تا آنها را در دستگاه انكوباتور پرورش بدهند و آنها تبديل به بچه ماهي بشوند، اينطوري ماهي ماده لازم نيست زياد زحمت بكشد و در مدت كوتاه‌تري دوباره مي‌تواند باردار شود و سرعت تكثير افزايش مي‌يابد.

تك جنسيتي بشويد لطفا

در كارگاه پژوهشي شماره 2 كه در فاصله كمي ‌از كارگاه شماره يك قرار دارد، تخم‌ها طي فرايندي پيچيده به لارو و سپس بچه‌ماهي تبديل مي‌شوند. بچه‌ماهي‌هاي ريز و آسيب پذير در ظرف‌هاي مخصوصي ريخته مي‌شوند كه با تور پوشيده شده است و با تغذيه وهوادهي مناسب با سرعتي عجيب و باورنكردني رشد مي‌كنند. مهندس رجبي‌پور درحالي‌كه به ظرف‌ها اشاره مي‌كند، مي‌گويد:«اينها همه‌اش ابتكارات خودمان است. خيلي از اين لوازم و حتي تورها را بايد از خارج وارد مي‌كرديم اما اينجا خودمان همه اين تجهيزات را درست كرده‌ايم تا هزينه‌ها پايين بيايد.» از آنجا كه در برخي از قسمت‌هاي اين كارگاه، محققان ايراني روش منحصر به فردي به‌كار مي‌گيرند آقاي مهندس از عكاس روزنامه مي‌خواهد تا از برخي از نقاط عكاسي نكند. در اين كارگاه يكي از مهم‌ترين مراحل پرورش تيلاپياها انجام مي‌شود؛ يعني اينكه آنها «تك جنسيتي» مي‌شوند.

800بچه كافيه

تك‌جنسيتي‌شدن يعني اينكه همه ماهي‌ها تبديل به ماهي‌هاي ظاهرا نر مي‌شوند. اگر مي‌خواهيد بدانيد مزيت اين كار چيست؟ مهندس رجبي‌پور توضيح مي‌دهد: «سايز ماهي‌هاي نر تا 3برابر درشت‌تر از ماهي‌هاي ماده است و اگر ماهي‌ها در 2جنس نر و ماده باشند، ميزان رشد آنها و جثه‌شان متفاوت مي‌شود و اين تفاوت باعث مي‌شود كه بازارپسند نباشند براي همين است كه ماهي‌هاي ماده به ماهي نر تبديل مي‌شوند». مهندس درحالي‌كه مي‌گويد عمليات مخصوص آنها براي تك‌جنسيتي كردن ماهي‌ها، تا 99درصد با موفقيت همراه است درباره ديگر مزاياي اين كار توضيح مي‌دهد:«علاوه بر بازارپسندي، تك جنسيتي كردن از جهت ديگري هم اهميت دارد و آن هم اين است كه به جاي آنكه انرژي ماهي‌ها صرف تكثير شود صرف رشدشان مي‌شود.» اما مهم‌تر از 2مورد قبلي اين است كه ماهي تيلاپيا، قدرت تكثير عجيب و غريبي دارد يعني هر ماهي مي‌تواند هر 2تا 5هفته جفت‌گيري و هر دفعه 800 بچه توليد كند و آن وقت است كه اين سرعت تكثير، مي‌تواند براي محيط‌زيست خطرآفرين شود؛ چرا كه اين ماهي مي‌تواند جايگزين ماهي‌هاي بومي ‌بشود و براي همين بايد تك‌جنسيتي شود تا جلوي تكثير بي‌رويه آنها گرفته شود. آقاي مهندس مي‌گويد كه با تك‌جنسيتي‌شدن ماهي‌ها، امكان تكثير آنها كلا از بين مي‌رود و ديگر هيچ هراسي از مشكلات محيط‌زيستي اين ماهي نبايد داشت.

همه «آقايان» يك استخر

لابد حالا مي‌خواهيد بدانيد كه ماهي‌ها چطور تك جنسيتي مي‌شوند؛ يعني اينكه همه‌شان تبديل به ماهي‌هاي نر مي‌شوند؟ مهندس رجبي‌پور، كه مثل آقاي «ووپي» جواب تمام سؤالاتم را دارد، در اين‌باره هم توضيح مي‌دهد: ماهي تيلاپيا براي آنكه بازارپسند باشد بايد به وزن حداقل 250گرم برسد اما اين ماهي، 3ماهه بالغ مي‌شود، يعني اينكه ماهي 40و 50گرمي‌آن بالغ است و در اين شرايط مي‌توان آن را تك‌جنسيتي كرد. براي اين تك‌جنسيتي كردن هزار و يك روش وجود دارد كه اقتصادي‌ترين روش، «تغيير فنوتيپ» است. در اين روش، ماده‌ها «ظاهرا» تبديل به ماهي‌هاي نر مي‌شوند.

اما تغيير فنوتيپ چطور انجام مي‌شود؟

«در اين كار، در يك مقطع زماني، هورمون‌هاي خاصي مربوط به ماهي نر به ماهي‌هاي ماده داده مي‌شود تا تغيير فنوتيپ يا همان تغيير جنسيت اتفاق بيفتد، يعني ماده‌ها ظاهرا به نر تبديل شوند».حالا اين سؤال مثل يك علامت سؤال بزرگ روي ذهنم سنگيني مي‌كند كه آيا اين هورمون به انسان‌ها و خصوصا زنان آسيب نمي‌رساند؟ جواب مهندس خيلي سرراست است: «بعد از اين مرحله، يك هفته تا 10 روز، ماهي‌ها در ظروف مخصوصي قرار مي‌گيرند تا هورمون‌ها از بدنشان دفع شود كه به‌خاطر آنكه چند ماه بين دادن هورمون و صيد ماهي فاصله وجود دارد، هورمون اصلا در گوشت نمي‌ماند و بعد از قطع هورمون و تغيير جنسيت، هورمون از بدن دفع مي‌شود كه سازمان غذا و داروي آمريكا كه يكي از معتبرترين مراكز در اين‌باره است، بي‌ضرر بودن اين روش را تأييد كرده است».بعد از اين مرحله است كه ماهي‌ها به آخرين منزلگاه زندگي‌شان منتقل مي‌شوند؛ به جايي كه آزادانه در آنجا از زندگي‌شان لذت مي‌برند و چاق و چاق‌تر مي‌شوند؛ به استخرهاي خاكي آب شور.

استخرهاي خاكي

كارگاه‌هاي پژوهشي همگي سرپوشيده‌اند اما استخرهاي خاكي در فضاي باز هستند. از كنار استخرها كه رد مي‌شويم انگار چشم‌هايي از زير آب ما را مي‌پايند. درحالي‌كه در فاصله 10متري از استخرها قدم مي‌زنم احساس مي‌كنم كه دائما مثل فيلم‌هاي ترسناك، ماهي‌هاي گوشتخوار دارند ما را دنبال مي‌كنند. با خودم مي‌گويم حتما آفتاب شديدي كه به سرم مي‌تابد باعث شده مشاعرم را از دست بدهم و توهم بزنم اما چند لحظه بعد متوجه مي‌شوم كه توهم نزده‌ام و ماهي‌هاي دائما گرسنه دارند ما را تعقيب مي‌كنند. ظرف چند ثانيه روي آب پر مي‌شود از ماهي‌هايي كه دهانشان را براي گرفتن غذا به سمت ما كج كرده‌اند. «چون هر روز 2وعده به ماهي‌ها غذا داده مي‌شود آنها فكر مي‌كنند كه الان ما برايشان غذا آورده‌ايم و براي همين مثل مرغ‌هاي خانگي دنبال ما راه افتاده‌اند»؛ اين را مهندس رجبي‌پور با خنده مي‌گويد. اين استخرها كه تقريبا هر كدام يك هكتار وسعت دارند، در ابتدا با آب شوري كه از چاه‌هاي مركز بيرون كشيده شده، پر شده‌اند اما بعد از آن، آب آنها مي‌تواند از يك طرف ديگر استخر خارج و تصفيه شده و بعد از تصفيه شدن دوباره به داخل استخر پمپاژ ‌شود تا علاوه بر تميز شدن فضاي زندگي ماهي‌ها، آب با اكسيژن تازه وارد شده و به‌اصطلاح به ماهي‌ها «هوادهي» شود. به اين ترتيب هدررفت آب - منظور آب شور است- در اينجا تنها به تبخير محدود مي‌شود و آبي هدر نمي‌رود. در اين استخرها ماهي به وزن‌هاي بازارپسند مي‌رسد و راهي بازار مي‌شود. مهندس رجبي‌پور مي‌گويد: «به اين مي‌گويند رابطه پژوهش و بازار؛ پژوهشي كه به درد اقتصاد نخورد كه اصلا به درد نمي‌خورد».

شغلي به نام پرورش تيلاپيا

در حال حاضر تنها منطقه در كشور كه امكان پرورش مزرعه ماهي تيلاپيا در آنجا وجود دارد منطقه بافق يزد است كه به هيچ رودخانه و آب آزادي راه ندارد. اگر مي‌خواهيد وارد اين شغل بشويد بايد قبل از هر كاري قيد پايتخت‌نشيني را بزنيد و براي تهيه مجوز احداث سايت پرورش ماهي اقدام كنيد و در صورت داشتن مجوز تا زماني كه بخش‌خصوصي وارد اين فعاليت شود متناسب با ظرفيت موجود در مركز، بچه‌هاي ماهي مورد نياز تامين مي‌شود. قيمت زمين در اين منطقه به‌دليل كويري بودن بسيار پايين است و مي‌توانيد با هزينه‌اي قابل‌قبول در اين منطقه زمين با چاه آب تهيه كنيد. در حال حاضر هم 3سايت پرورش ماهي در اين منطقه مجوز گرفته‌اند اما اگر كمي‌صبر كنيد اين امكان وجود دارد كه سازمان محيط‌زيست براي برخي ديگر از مناطقي كه مانند بافق يزد به آب‌هاي آزاد و رودخانه دسترسي ندارند اين مجوزها را صادر كند اما اين تنها يك پيش‌بيني است.

يك كيلو ماهي بيشتر آب مي‌خواد يا گاو؟

يك سؤال خيلي ساده، فكر مي‌كنيد كه آب و «گاو» ارتباط بيشتري دارند يا آب و «مرغ» يا آب و «ماهي»؟ اگر جوابتان آب و «ماهي» است كه كاملا اشتباه است. ماهي‌ها در واقع نسبت به گاوها، ارتباط كمتري با آب دارند. اگر بدانيد كه براي توليد يك كيلو گوشت گاو، 25هزار ليتر آب، براي توليد يك كيلو مرغ 4هزار ليتر و براي توليد يك كيلو ماهي در سيستم بدون تصفيه 3هزار ليتر و در سيستم تصفيه آب، 50 ليتر مصرف مي‌شود، شكلتان چطوري مي‌شود؟ خب به همين‌خاطر است كه محققان مركز ملي آبزيان آب‌هاي شور مي‌گويند كه سيستم دامداري و كشاورزي ايران كه يك كشور خشك و بي‌آب است بايد برود به سمت پرورش آبزيان. معاون مركز تحقيقات ملي آبزيان كشور در اين‌باره مي‌گويد: مناطق كويري مناطق پستي هستند كه آب‌هاي شور در آنجا جمع مي‌شود، در اين منطقه حتي نقاطي هست كه بعد از 2متر حفر چاه به آب شور مي‌رسيم. طبق نظر متخصصين آب‌هاي زيرزميني، ما از آب‌هاي شوري استفاده مي‌كنيم كه اگر استفاده نشوند به‌تدريج با برداشت آب‌هاي شيرين براي كشاورزي، جاي آنها را مي‌گيرند اما با برداشت آب‌هاي شور جلوي اين خطر گرفته مي‌شود.

پروتئين كمتر

با آنكه گفته مي‌شود ماهي تيلاپيا سرعت رشد عجيب و غريبي دارد اما اين به آن معنا نيست كه آنها غذاي زيادي مي‌خورند. آنها از موجوداتي كه به واسطه نور خورشيد در آب توليد مي‌شود استفاده مي‌كنند و بنابراين نسبت به بقيه آبزيان نياز كمتري به تغذيه دستي و پروتئين دارند. اين پروتئين كه به‌صورت پودر ماهي به مصرف ماهي‌ها مي‌رسد از خارج از كشور وارد مي‌شود. درصد پروتئين مصرفي اين ماهي بين 20تا 22 است درحالي‌كه در بقيه ماهي‌هاي پرورشي حتي تا 45 مي‌رسد، البته نكته جالب اين است كه اين ماهي را مي‌توان به‌صورت ديم- بدون تغذيه دستي - در استخرهاي خاكي پرورش داد.