هيچ مي‌دانيد كه بخشي از خلق و خوي ما، ميراث مانده از اجداد و گذشتگان ماست كه به‌صورت كدهاي كروموزومي در ژن‌هاي ما ذخيره شده است و در ما خودش را بروز مي‌دهد؟ اصلا به اين فكر كرده‌ايد كه شايد جد ششم شما، مثلا خان فلان جا بوده باشد يا شاعر فلان دربار يا يك انقلابي و يا... ؟ اصلا مي‌دانيد كه شجره‌نامه‌نويسي و آگاهي از گذشته خودمان چه اهميتي براي هويت و حتي سلامت ما دارد؟ بعضي از متخصصان زيست‌شناسي و ژنتيك براي اينكه مشخص كنند شما بيماري لاعلاجي داريد يا اگر در فاميل شما هست به فرزندان شما هم منتقل مي‌شود يا نه، از شجره‌نامه‌هاي زيست‌شناسانه استفاده مي‌كنند. ضمن اينكه بالاخره شما متوجه خوب و بد گذشتگان خودتان خواهيد شد و يك‌جور تاريخ خانوادگي برايتان مي‌شود. علاقه‌مند شديد كه بيشتر بدانيد؟ پس لازم شد كه اين مطلب را حتما بخوانيد؛ حتما.
شما چه مي‌خواهيد؟
قبل از هر چيز، بهتر است كه تكليف‌تان را روشن كنيد. از شجره‌نامه‌نويسي مي‌توان نتايج مختلفي حاصل كرد. شما چه مي‌خواهيد؟ مي‌شود شجره‌نامه شما از طرف پدرتان و نام خانوادگي‌تان را استخراج كرد يا اينكه دوست داريد بدانيد اجداد مادري شما چه كساني هستند، يا اينكه اصلا مي‌خواهيد صحت و سقم سرگذشت خانوادگي‌تان را استخراج كنيد و يا جايگاه خاندان خود را در زندگي اجتماعي و فرهنگي زادگاه‌تان مي‌خواهيد كه دريابيد. اينها شدني هست. شما چه مي‌خواهيد؟
بايد همت داشته باشيد
مسئله شجره‌نامه، ماجرايي است كه در تاريخ محلي و تاريخ شفاهي و اينجور چيزها اتفاق مي‌افتد. در حوزه تاريخ‌پژوهي نيز شما بايد برويد و اطلاعاتي جمع كنيد. از كجا؟ از منابعي كه براي اين كارها درنظر گرفته شده‌اند. در حوزه شجره‌نامه‌ها هم كه شاخه‌اي از تاريخ محلي قلمداد مي‌شود، بايد برويد و از منابع و روش‌هايي كه در اين حوزه مرسوم است، استفاده كنيد؛ پس آستين‌ها را بالا بزنيد و خودتان را آماده پرس‌وجو كنيد. پاي تاريخ خانوادگي شما در ميان است؛ كمي پشتكار بيشتري داشته باشيد.
از خانه شروع كنيد
كافي است بعضي وقت‌ها پاي حرفهاي مادر يا پدرتان بنشينيد و از آنها بخواهيد كه برايتان تعريف كنند؛ از گذشته‌هاي خودشان و پدر و مادرشان و پدربزرگ و مادربزرگ‌شان و فك و فاميل دور و نزديك و اتفاقاتي كه برايشان افتاده است و... . به راحتي آب خوردن، مي‌توانيد كلي اطلاعات جمع كنيد. تازه، پدر و مادرتان هم خوشحال خواهند شد از اينكه پاي حرف‌هايشان نشسته‌ايد. در مورد اقوام و خويشان هم بالاخره نوعي صله ارحام هم هست و بازهم تحكيم روابط.
يادها و خاطره‌ها
يك مدل از منابعي كه به‌كار شما مي‌آيد، غيرمكتوب است.
مثلا توي انباري خانه‌تان صندوقچه‌اي هست كه داخلش ابزارها و وسايل قديمي به چشم مي‌خورد يا اينكه مثلا مادرتان، از مادرش زيورآلاتي به ارث رسيده دارد. كلا هر چيزي كه ياد و خاطره‌اي از گذشته زنده مي‌كند، مي‌تواند نشان بدهد كه گذشتگان شما چه روحياتي داشته‌اند.
راه‌ها و چاه‌هاي تاريخچه خانوادگي
خب، حالا شما منابع را مي‌شناسيد و مي‌دانيد كه بايد تحقيقاتي انجام دهيد. بايد از چه راه‌هايي اين كارها را انجام دهيد؟ يكي از اين منابع مي‌تواند زندگينامه‌هايي باشد كه تا به حال منتشر شده است. ممكن است ردپايي از زادگاه و خاندان شما در زندگي‌نوشت‌هايي كه توسط بزرگان زادگاه يا شهر شما نوشته شده، وجود داشته باشد. مي‌توانيد سروقت مزارنوشته‌ها هم برويد. اسناد وقفي و ديواني هم مي‌توانند به شما كمك كنند. مهم‌ترين روش جمع‌آوري هم كه همان تكيه بر تاريخ شفاهي يا مصاحبه‌هاي ريز و درشت است. نخستين مصاحبه‌شونده‌ها، پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها و مسن‌ترهاي فاميل هستند. بعد هم مسن‌ترهاي زادگاه و شهرتان، سپس مسن‌ترهايي كه مثلا مسئوليتي داشته‌اند و.... كلا هر كسي كه حدس مي‌زنيد سينه او مي‌تواند جايگاه اسرار خانوادگي شما باشد. با آنها صحبت مي‌كنيد.
ذخيره به سبك خودتان
خب، حالا شما مي‌رويد و اطلاعات خانوادگي‌تان را جمع مي‌كنيد، اينها را كجا بايد ذخيره كنيد كه صدمه نبينند؟ لازم نيست فيش‌هاي حرفهاي و دفترچه‌هاي آنچناني بخريد. اطلاعات را در دفترچه‌هاي ساده ثبت و ضبط كنيد. بيشتر شماها هم كه دوربين سبك عكاسي داريد، يا اينكه تلفن همراه‌تان امكانات خوبي براي فيلمبرداري يا عكسبرداري با كيفيت قابل‌قبول دارد؛ از همان‌ها استفاده كنيد.
حاشيه‌نويسي كتاب‌هاي قديمي
در مورد كتاب‌هاي قديمي مثل قرآن‌ها و شاهنامه‌هاي قديمي، چيزي كه قابل توجه است، نگارش برخي از تاريخ تولدها، وفات‌ها، قسم‌نامه‌ها، امان‌نامه‌ها، عهدنامه‌ها، وقف‌نامه‌ها، نذرنامه‌ها و... در صفحات سفيد اين نسخه‌ها بوده است. بعضي‌ها لطف كرده و اين نسخه‌ها را به خوبي نگه داشته‌اند. پرس و جو كنيد، شايد مثلا دست عموي شما يا يكي از اعضاي مسن فاميل، چنين نسخه‌اي وجود داشته باشد.
منبع‌شناسي به زبان ساده
برخي از منابع هم مكتوبند. اين منابع به 4 دسته تقسيم مي‌شوند.
دسته اول:
دست اول هستند؛ يعني از تاريخ شكل‌گيري آنها، بين يك تا 30سال نگذشته باشد. مثل؟ مثلا پدر شما يا پدربزرگ شما عادت داشته است كه خاطرات روزانه‌اش را بنويسد يا اتفاقات مهم را با چند خط و توصيف، ماندگار كند. مثلا بعضي‌ها اتفاقات مهم را پشت جلد قرآن مي‌نوشتند.
دسته دوم:
منابع دست دوم هستند؛ يعني از آن تاريخي كه در مورد قبلي گفتيم، بيشتر هستند؛ يعني همان‌ها هستند ولي تاريخ‌شان قديمي‌تر است.
دسته سوم:
بعضي از منابع مكتوب هم درباره تاريخ محلي يا... نوشته شده‌اند كه مي‌توانند به‌كار شما بيايند؛ مثلا اجداد شما ساكن روستايي بوده‌اند، جهانگردي از آنجا رد شده و توصيفاتي از آن روستا و روحيات مردمش و ساختار و مردم‌شناسي آن به‌دست شما داده است.
دسته چهارم:
بعضي از منابع هم صرفا براي انتقال موارد تاريخي نوشته شده‌اند كه به 2 دسته صرفا تاريخي (مثل تاريخ سلسله‌اي و تاريخ محلي و سفرنامه‌ها و خاطرات و...) و غيرتاريخي (شبيه منابع اقتصادي و سياسي و ادبي و...) تقسيم مي‌شوند. بالاخره ممكن است از خاندان خودتان ردپايي در اين منابع پيدا كنيد.
اندر راه و رسم ترسيم شجره‌نامه
خب، حالا كه اطلاعات را جمع كرده‌ايد، چه كار بايد بكنيد؟ بنشينيد و اطلاعات استخراج شده را آناليز و تفسير كنيد. شايد برخي از اطلاعات موثق نباشند، شايد حافظه يكي از اقوام و آشنايان زياد خوب كار نمي‌كند و به همين واسطه چندان به توضيحاتش نمي‌توان تكيه كرد يا هزار تا شايد ديگر. خودتان چرتكه بيندازيد كه كدام يك از مواردي كه جمع‌آوري كرده‌ايد سنديت دارد و معتبر است. وقتي خوب آناليز كرده و غربال كرديد شروع به ترسيم شجره‌نامه كنيد. البته براي رسم‌كردن شجره‌نامه شيوه خاصي وجود ندارد. با word كار كرده‌ايد؟ مي‌توانيد از همان امكانات فهرست‌نويسي يا نمودارهاي جورواجور آن استفاده كنيد. يا خودتان نمودار درختي بكشيد و مثلا نام خانوادگي‌تان را روي تنه درخت بنويسيد و بعد شروع كنيد؛ هر شاخه را اگر نياز شد به چند دسته تقسيم كنيد. همين‌جوري پيش برويد تا درخت شجره‌نامه‌تان تكميل شود.
شجره‌نامه‌هاي آنلاين و آفلاين
رايانه؟ ايده خوبي است، مي‌توانيد از رايانه استفاده كنيد. نرم‌افزارهاي زيادي هستند كه مي‌توانيد آنها را دانلود كرده و شجره‌نامه‌تان را با كمك‌شان رسم كنيد. حتي برخي از سايت‌ها، اين كار را آنلاين برايتان انجام مي‌دهند؛ كافي است وارد شويد و اطلاعات‌تان را بدهيد و عكس آپلود كنيد و تاريخ و... را مشخص كنيد تا برايتان، شجره‌نامه‌اي رسم كند. نرم‌افزارهاي سلسله‌شناسي و شجره‌نامه‌نويسي مختلفي هم در اينترنت هست كه مي‌توانيد با همين عنوان‌ها و فارسي جست‌وجو كنيد؛ همين. Family tree builder ازجمله گزينه‌هاي خوب است.
چرا شجره‌نامه‌ها مهم بوده‌اند؟
شجره‌نامه‌نويسي هست، نسب‌شناسي هست، سلسله‌شناسي هست، تبارشناسي هست، تاريخچه خانوادگي هست و كلي چيز‌هاي ديگر. به اسم‌هاي مختلف شناسانده مي‌شود. همه آنها هم به مسئله تاريخچه خانوادگي اشخاص در شكل‌ها و مدل‌هاي مختلف مي‌پردازند.
نسب‌شناسي، در تاريخ اسلام نقش بسيار مهمي داشته است. در مورد حديث‌ها و راويان‌شان، معمولا كار نسب‌شناسي انجام مي‌شده تا ببينند كه اساسا از خانواده‌هاي درستي بوده‌اند و خانواده‌شان معروف به دروغگويي و سوءاستفاده بوده‌اند يا خير.
از مهم‌ترين كاربردهاي نسب‌شناسي، مربوط به مشخص كردن صحت و سقم تبار امامزاده‌ها و سادات بوده و هست. اگر دقت كرده باشيد معمولا سادات، شجره‌نامه‌هايي دارند كه مشخص مي‌كند طبق چه سيري، به كدام يك از ائمه اطهار عليهم‌السلام مي‌رسند. در مورد امامزاده‌ها نيز چنين شجره‌نامه‌هايي وجود دارد.