گاز مونواكسيدكربن مي‌تواند تنها در چند ثانيه يك فرد بالغ را دچار مسموميت كند و در كمتر از ۵ دقيقه او را به ديار باقي بفرستد. اطلاع‌رساني و هشياري درخصوص نصب صحيح وسايل گازسوز و لوله‌هاي انتقال گازهاي خروجي آن مي‌تواند ما را در مقابل اين خطر بالقوه مصون بدارد. در اين گزارش با يكي از باتجربه‌ترين نيروهاي سازمان آتش‌نشاني به نام جمشيد تركاشوند همراه شده‌ايم تا از دانش او درخصوص عبور ايمن از فصل سرد سال بهره‌مند شويم.
مونواكسيد كربن از كجا مي‌آيد؟
عامل اصلي توليد مونواكسيدكربن، كمبود اكسيژن ناشي از احتراق است. كمبود اكسيژن باعث خام‌سوزي شده و مونواكسيد جايگزين آن مي‌شود. نصب نادرست لوله‌هاي بخاري و آبگرمكن و عدم‌مكش مناسب، استفاده از وسايل گرمايشي و حرارتي غيراستاندارد، بستن تمام درزهاي خانه هنگام استفاده از وسايل گرمايشي، روشن ماندن اتومبيل در فضاي بسته مانند پاركينگ و ناقص سوختن منابع حرارتي مثل زغال از جمله موارد رايج توليد مونواكسيدكربن است. با اين حال، نصب نادرست دودكش و يا طولاني بودن آن سهم بسزايي در توليد اين گاز خطرناك دارد. بخاري بدون دودكش، اكسيژن بيشتري مصرف مي‌كند و به تبع آن گاز مونواكسيد بيشتري نيز تحويل محيط مي‌دهد. پس يادتان باشد، به محض اينكه ميزان اكسيژن خانه و يا محل كارتان پايين بيايد، به همان ميزان توليد مونواكسيدكربن بالا مي‌رود و اين روند تا ايجاد وضعيت بحراني ادامه مي‌يابد.
چطور هميشه اكسيژن داشته باشيم؟
شايد باورتان نشود اما مهم‌ترين راه مبارزه با مونواكسيد كربن يا همان قاتل خاموش اين است كه براي خانه و يا محل كارتان منفذ ورودي و خروجي هوا ايجاد كنيد چرا كه با وجود منفذ، امكان چرخش هوا و تأمين اكسيژن به‌وجود مي‌آيد و از طرفي مونواكسيد هم از محيط بيرون مي‌رود. منفذ ورودي خانه مي‌تواند فضاي زير در‌ها باشد. به همين دليل در فصل سرد سال تلاش نكنيد تا همه منافذ زير در و يا ورود جريان هوا را مسدود كنيد. براي خروجي هوا هم مي‌توانيد از منفذ كولر بهره ببريد. شايد برخي در فصل زمستان و به‌خاطر هدررفت انرژي دريچه كولرشان را كاملا ببندند اما اين كار مي‌تواند عواقب خطرناكي داشته باشد. گاز مونواكسيدكربن بسيار سبك‌تر از هواست و به سرعت در هوا پخش مي‌شود و به قسمت‌هاي بالايي خانه هدايت مي‌شود. پس وجود يك منفذ خروجي مثل دريچه كولر در شرايطي كه مونواكسيدكربن در محيط وجود داشته باشد مثل يك ناجي عمل مي‌كند.
علائم وجود مونواكسيد در محيط
بسياري از كساني كه در معرض گاز مونواكسيدكربن قرار مي‌گيرند با علائمي شبيه به سرماخوردگي مواجه مي‌شوند. آنها وقتي آبريزش بيني، سرفه كردن، سردرد و سرگيجه، سرخ‌شدن گونه‌ها و حالت تهوع را احساس مي‌كنند به تصور اينكه سرما خورده‌اند به‌خودشان استراحت مي‌دهند. در حالي‌كه اينها نشانه‌هايي از وجود گاز سمي مونواكسيد در خانه يا محيط كار است. كار‌شناس‌ما مي‌گويد، تابه حال بار‌ها براي امداد و نجات ناشي از گزارش‌هاي گاز مونواكسيدكربن به محل اعزام شده‌ايم و تاكنون حتي يك‌بار هم ديده نشده كه يك فرد با هوشياري كامل در چنگال آن گرفتار شود. بيشتر قرباني‌هاي اين گاز خطرناك كساني بوده‌اند كه هنگام استنشاق گاز خواب بوده‌اند، حالت طبيعي نداشته‌اند و يا داروهاي توهم‌زا مصرف كرده‌اند اما نشانه‌هاي مهم ديگر وجود اين گاز خطرناك در محيط خانه مي‌تواند از روي شعله وسيله گازسوز مثل آبگرمكن، بخاري، پكيج و موتورخانه منزل و يا دودكش آن قابل شناسايي باشد. هنگامي كه ميزان اكسيژن خانه‌تان پايين مي‌آيد، شعله اين وسايل گازسوز به رنگ زرد و يا قرمز مي‌سوزد و اين مي‌تواند يكي از مهم‌ترين نشانه‌هاي وجود گاز مونواكسيدكربن باشد. البته بايد به اين نكته اشاره كرد كه در برخي از خانه‌ها به‌دليل استفاده از دستگاه‌هاي بخارساز، شعله بخاري به رنگ زرد درمي‌آيد كه مشكلي را براي شما به‌وجود نخواهد آورد. سرد بودن بدنه لوله گازهاي خروجي وسايل گازسوز هم دليل مهم ديگري براي توليد گاز مونواكسيدكربن است؛ چرا كه در اين حالت، وسيله گازسوز، اكسيژن موجود را از جهت معكوس مسير لوله بخاري تأمين و مونواكسيد را به محيط وارد مي‌كند. به اين حالت، مكش معكوس مي‌گويند. علاوه بر اين، به مرور دوده‌اي تيره رنگ در بالاي منفذي كه براي روشن كردن وسيله گازسوز از آن استفاده مي‌شود ايجاد خواهد شد، به شكلي كه حتي با دستمال هم جرم دوده به سختي از بين مي‌رود. اين دوده هم حاكي از آن است كه مونواكسيدكربن از وسيله شما به اتاق منتقل مي‌شود.
حمام و پاركينگ را دريابيد
آبگرمكن يكي از وسايلي است كه سهم بسزايي در مصرف اكسيژن محيط دارد. براي همين بهتر است كه آبگرمكن در فضاي داخل حمام نصب نشود، چرا كه به‌دليل بسته‌بودن محيط، به‌زودي اكسيژن محيط را از بين مي‌برد و حالت آبريزش بيني و سنگيني در ناحيه قفسه سينه براي شخص به‌وجود مي‌آيد. نكته اينجاست كه فرد ابتدا چنين حالت‌هايي را ناشي از حضور درحمام مي‌داند و هشدار را جدي نمي‌گيرد. به همين دليل، معمولا مسموميت‌هاي گاز مونواكسيد كربن در حمام‌ها به وفور رخ مي‌دهد. اگر به هر دليلي مجبور شديد آبگرمكن را در فضاي رختكن حمام نصب كنيد و يا خانه بسيار كوچكي داريد، بهتر است هنگام حمام رفتن منافذ و ورودي‌هاي هوا را باز بگذاريد تا دچار مسموميت نشويد. اگرچه، هر يك از اين وسايل گازسوز به تنهايي نياز به يك دودكش استاندارد و نصب صحيح دارند اما تنها به دودكش بسنده نكنيد و در همه حال به فكر ايجاد منافذ ورودي و خروجي هوا باشيد. برخي اوقات هم شهروندان عادت دارند تا براي گرم كردن خودرو در فصل سرد سال، اتومبيلشان را به حالت روشن در پاركينگ‌هايي كه فضاي زيادي ندارند رها كنند. احتراق خودرو باعث ايجاد مونواكسيد كربن مي‌شود و مي‌تواند خسارت‌هاي جبران‌ناپذيري را براي شما و به‌ويژه كودكانتان به همراه داشته باشد. اگر مجبور به اين كار شديد، حداقل درهاي پاركينگ را كمي باز بگذاريد تا از خروج گازهاي خطرناك مطمئن شويد.
وسايل گازسوز استاندارد بخريد
بهتر است هنگام انتخاب بخاري به علامت استاندارد و يا خوشنام بودن كارخانه سازنده آن هم دقت نشان دهيد. بسياري از كارخانه‌هاي معتبر براي وسايل گازسوز خود حسگر گاز مونواكسيدكربن نصب مي‌كنند كه اصطلاحا به آن سامانه «او دي اس» مي‌گويند. در اين سامانه اگر ميزان اكسيژن در محيط دو درصد كاهش پيدا كند، جريان گاز طبيعي به وسيله گازسوز به‌صورت خودكار قطع مي‌شود. البته اگر مونواكسيدكربن به اندازه ۴ هزار پي‌پي‌ام در يك محيط منتشر شود به سرعت مي‌تواند باعث ايجاد مسموميت و يا حتي خطر مرگ شود.
اگر هنگام نصب وسايل گازسوز در خانه و محيط كار با موضوع مشكوكي مواجه شديد يا اطلاعات كافي درباره نصب صحيح اين وسايل و يا دودكش آن را نداشتيد مي‌توانيد با شماره تلفن ۱۲۵ تماس بگيريد. كار‌شناسان آتش‌نشاني در بخش پيشگيري به خوبي شما را در راه‌اندازي و نصب وسايل گازسوز راهنمايي مي‌كنند و به سؤالات احتمالي شما پاسخ مي‌دهند.
آمارهاي آتش‌نشاني مي‌گويد در سال‌هاي اخير به‌دليل برگزاري انواع كلاس‌هاي آموزشي و اطلاع‌رساني صحيح، ميزان مرگ‌ومير و مسموميت ناشي از گاز مونواكسيد كربن كاهش چشمگيري داشته است به‌طوري كه در منطقه ۸ آتش‌نشاني تهران در سال گذشته هيچ مورد منجر به فوت از اين راه گزارش نشده است.
مردي كه زياد مي‌داند
جمشيد تركاشوند حالا بيست‌ونهمين سال حضورش در سازمان خدمت‌رسان آتش‌نشاني را تجربه مي‌كند. او در ۸ سال اخير عنوان كار‌شناس بررسي علت حريق و حوادث را داشته و در اين مدت به بيش از۵۰۰ مأموريت تخصصي درباره گزارش مسموميت ناشي از گاز مونواكسيدكربن اعزام شده است. او كه رياست ايستگاه ۶۶ آتش‌نشاني تهران را به‌عهده دارد از همه هموطنان مي‌خواهد در نصب وسايل گازسوز دقت داشته باشند و هيچ‌گاه همه ورودي‌ها و خروجي‌هاي هوا را در طول فصل سرد سال به‌صورت كامل نبندند.
گاز گرفت، چكار كنيم؟
گاز مونواكسيدكربن خيلي سريع با خون انسان تركيب مي‌شود و جلوي رسيدن اكسيژن به سلول‌ها را مي‌گيرد. به همين دليل، شخص در مدت اندكي دچار خفگي و مرگ خواهد شد. علاوه بر بروز نشانه‌هاي سرماخوردگي، گازگرفتگي با مونواكسيدكربن علائم ديگري همچون سوزش شديد در ناحيه چشم، احساس گرفتگي در ناحيه قفسه سينه، تهوع و استفراغ، گيجي، كاهش هوشياري و اغما خواهد داشت. علاوه بر اينكه به‌دليل وجود گاز در خون انسان، رنگ پوست نيز به رنگ سرخ تغيير مي‌كند. اولين و مهم‌ترين كار ممكن در برخورد با شخص گازگرفته اين است كه او را از فضاي آلوده بيرون بياوريم و در معرض هواي سالم قرار دهيم. هواي تازه و اكسيژن مناسب براي بازگشت شخص از حالت بيهوشي و يا بيحالي كاملا مؤثر خواهد بود. نكته مهم اينكه در چنين شرايطي هرگز نبايد به شخص مسموم آب و يا مواد غذايي داد، چرا كه احتمال خفگي به‌شدت افزايش پيدا مي‌كند. اگر ميزان گازگرفتگي زياد باشد، مي‌تواند منجر به مرگ شود و در مراحل خفيف‌تر باعث از كار افتادن سيستم عصبي و ايجاد صدمه‌هاي جدي به مغز شود. يادتان باشد در چنين شرايطي افراد خردسال و مسن و زنان باردار بيشتر آسيب خواهند ديد.