بيش‌فعالي همانطور كه از اسمش پيداست، يعني فعال بودن بيش از اندازه. همه مشكل از آنجا شروع مي‌شود كه اين «اندازه» چقدر هست كه بيشتر از آن، اختلال حساب مي‌شود.
زندگي شهرنشيني چقدر سهم دارد؟
در زندگي امروز، اندازه خانه‌ها با قبل بسيار متفاوت است. پيش از اين خانه‌ها بزرگ بودند، حياط داشتند و كوچه‌ها هم براي بازي كودكان امن‌تر بودند. امروزه، خانواده‌ها در خانه‌هاي اصطلاحا قوطي كبريتي زندگي مي‌كنند. خبري از حياط و ايوان‌هاي بزرگ نيست و كوچه‌ها هم مملو از خودروها و موتورسيكلت‌هايي هستند كه مي‌توانند خطرساز باشند. به علاوه، ديگر همسايه‌ها همه همديگر را نمي‌شناسند و آدم نمي‌داند فرزندش در كوچه با چه چيزهايي ممكن است مواجه شود. همه اين عوامل، باعث شده كودكان در خانه‌هاي كوچك، سالن‌هاي كوچك و پر از وسيله زنداني باشند. آنها بايد مراقب قدم‌هاي خود باشند تا چيزي نشكند و يا همسايه طبقه پايين آزار نبيند. خلاصه اينكه جايي براي شيطنت‌ها و جنب‌وجوش‌هاي معمول بچه‌ها باقي نمانده است.
سهم حال و روز والدين بي‌حوصله و گرفتار
زندگي امروزي، غير از كم‌كردن فضاي خانه، وقت و حوصله والدين را هم كمتر كرده است. اغلب والدين، حسابي مشغول و گرفتارند و با هزار و يك موضوع دست‌وپنجه نرم مي‌كنند. انواع و اقسام هزينه‌ها، استرس‌ها، كار، درس، مصاحبه، تحويل كار به موقع، زماني كه خيلي سريع مي‌گذرد و كارهايي كه بايد دست تنها انجام دهند، انرژي زيادي از آنها مي‌گيرد. در اين شرايط، تحمل شيطنت‌هاي ساده كودك هم خيلي سخت است و كوچك‌ترين سروصداي او، مانند سروصداي كارناوالي پرهياهو به گوش والدين خسته و پراسترس مي‌رسد.
برنامه‌هاي تلويزيوني و ساير رسانه‌ها هم بي‌تأثير نيستند
از طرف ديگر، مطالب انواع رسانه‌ها، در راستاي افزايش آگاهي مردم، هر روز به شرح مفصلي از انواع و اقسام بيماري‌ها و اختلالات، ازجمله اختلالات دوران كودكي مي‌پردازند. در اين بين، شايع‌ترين اختلال رواني دوران كودكي، يعني بيش‌فعالي، مدتي است كه حسابي بحث داغي است؛ آنقدر كه هر پدر و مادري احتمالا دست‌كم يك‌بار، ويژگي‌هاي رفتاري فرزند خود را با ملاك‌هاي مطرح‌شده براي يك كودك بيش‌فعال مقايسه كرده‌اند و بسياري از افرادي كه كودك پرجنب‌و جوشي را مي‌بينند، به راحتي به او برچسب بيش‌فعالي مي‌زنند و از والدينش مي‌خواهند او را نزد متخصص ببرند.
بالاخره بيش‌فعالي يا شيطنت كودكانه؟
مجموعه اين عوامل، دست به‌دست هم مي‌دهد؛ كودكاني كه جايي براي بازي‌ها و شيطنت‌هاي طبيعي خود ندارند، بالاخره سروصدا به راه مي‌اندازند، يكي از همسايه‌ها شاكي مي‌شود، چيزي مي‌شكند يا خراب مي‌شود يا... . از طرف ديگر صبر پدر و مادر خسته و پر از استرس تمام مي‌شود و از طرف ديگر، نشانه‌هاي بيش‌فعالي هم دهان به دهان مي‌چرخد و در نتيجه، بسياري از كودكان بازيگوش، به سادگي برچسب بيش‌فعالي مي‌خورند.
امان از انتظارات عجيب و غيرواقع‌بينانه والدين
گاهي والدين آنقدر از اينكه فرزندشان به بيش‌فعالي مبتلاست مطمئن هستند كه حتي تشخيص متخصصين مختلف را هم نمي‌پذيرند. آنقدر اصرار مي‌كنند و آنقدر از اين دكتر به آن دكتر مي‌روند تا بالاخره يك نفر تأييد كند كه فرزند آنها اختلال بيش‌فعالي دارد. انتظار هم دارند يك دارو يا شايد ورد جادويي، فرزند آنها را به كودكي مطيع و ساكت تبديل كند؛كودكي كه كسي صدايش را نشنود، ندود، چيزي را نيندازد و خلاصه، موجودي كه شباهتي به يك كودك واقعي ندارد.
بيش‌فعالي واقعا چيست؟
اختلال بيش‌فعالي كم‌توجهي يا به اختصار ADHD، در واقع يك اختلال روان‌پزشكي مربوط به دوران كودكي است كه سن تشخيص آن معمولا در حدود 7سالگي است؛ يعني زماني كه كودكان وارد مدرسه مي‌شوند و براي نخستين بار بايد طبق قاعده و چارچوب خاصي رفتار كنند. هرچند متخصصين بر اين باورند كه در واقع اين اختلال در سنين بسيار كمتر شروع مي‌شود.
اختلال بيش‌فعالي-كم‌توجهي به 3دسته تقسيم مي‌شود: 1- بيش‌فعالي 2-كم‌توجهي و 3- بيش‌فعالي و كم‌توجهي همراه با هم.
1- بيش‌فعالي
كودكان مبتلا به بيش‌فعالي، معمولا خيلي پرجنب و جوش هستند. والدين آنها مي‌گويند انگار موتوري در بدنشان هست كه هيچ‌وقت متوقف نمي‌شود. آنها نمي‌توانند جايي ثابت بنشينند، انگار كه روي آتش نشسته‌اند. دائم در حركت هستند و رفتارهاي تكانشي دارند؛ يعني نمي‌توانند قبل از انجام كاري، فكر كنند. سؤال‌ها را قبل از اينكه تمام شوند جواب مي‌دهند، حرف ديگران را قطع مي‌كنند، كارها را نيمه رها مي‌كنند، وسط خيابان مي‌دوند يا وسايل را بي‌اينكه فكر كنند پرتاب مي‌كنند. وقتي وارد جاي جديدي مي‌شوند، به جاي اينكه نزد والدين خود بمانند، به همه‌‌چيز دست مي‌زنند و آرام و قرار ندارند.
2- كم‌توجهي
كودكان مبتلا به كم‌توجهي، در توجه كردن مشكل دارند. آنها در گم كردن وسايل خود بسيار حرفه‌اي هستند. وقتي از آنها كاري خواسته مي‌شود، آن را انجام نمي‌دهند چون اصلا توجه كافي ندارند تا بفهمند از آنها چه چيزي خواسته شده است. اين بي‌توجهي گاهي باعث مي‌شود كه حتي وقتي صدايشان مي‌زنند هم متوجه نشوند، به‌طوري كه گاه والدين به شنوايي آنها شك مي‌كنند و فكر مي‌كنند شايد اصلا نمي‌شنوند.
3- بيش‌فعالي كم‌توجهي
دسته سوم، كودكاني هستند كه بيش‌فعالي و كم‌توجهي را همزمان با هم دارند.
عملكرد كودك كليد معماست
اين كودكان، در عملكردهاي معمول زندگي خود اغلب دچار مشكل مي‌شوند. آنها نمي‌توانند به خوبي از عهده تكاليف مدرسه و كلا درس خواندن بربيايند و در برقراري ارتباط با همسالان خود دچار مشكل مي‌شوند. اين در حالي است كه كودكان بازيگوش و پرشيطنت، در بسياري از موارد، دوستان زيادي دارند، با بچه‌هاي ديگر به خوبي بازي مي‌كنند، به كاري كه مي‌كنند فكر مي‌كنند و در درس‌ها هم مشكل جدي ندارند. آنها اغلب جنب و جوش هدفمندي دارند و در راستاي يك بازي يا خيالبافي خود، مشغول اين‌سو و آن‌سو دويدن هستند. مي‌توانند در مورد خواسته‌هاي خود بحث كنند و جواب سؤال‌ها را مي‌دهند. شايد كم‌طاقت باشند اما مي‌توانند سؤال را كامل بشنوند و موضوع صحبت را از دست نمي‌دهند. حتي در مواردي، كودكان پرشيطنت بسيار هم بازيگوش هستند و عملكرد درسي بالايي دارند و فقط چون سريع‌تر از بقيه مي‌فهمند، با تكرار موضوع، حوصله‌شان سر مي‌رود و شروع به شيطنت مي‌كنند يا اينكه كنجكاوترند و فقط مي‌خواهند بيشتر كشف كنند. محدوديت‌هايي كه براي فرزند خود درنظر گرفته‌ايد را كمي كمتر كنيد، آن‌وقت شايد با يك واقعيت ساده روبه‌رو شويد: شيطنت‌هاي او طبيعي است و بيش از اندازه نيست، فقط چارچوب‌هاي شما بيش از حد كوچك است و كودكتان در آن جاي نمي‌گيرد.
راهكارهايي براي موفقيت دانش‌آموزان بيش‌فعال
در مورد مشكلات و علائم بيش‌فعالي، زياد صحبت مي‌شود اما با چنين كودكاني چه بايد كرد تا در مدرسه بتوانند موفق‌تر باشند؟ از آنجا كه اين كودكان در بسياري از موارد، مشكل هوشي ندارند، تغييرات رفتاري و كمك به آنها براي يادگيري بهتر و ساده‌تر، مي‌تواند در موفقيت تحصيلي به آنها كمك كند.
استفاده از دارو: بسياري از متخصصين، با استفاده از داروهايي كه امكان توجه بيشتري را به كودك مبتلا به بيش‌فعالي مي‌دهند، موافق هستند. البته در استفاده از اين داروها بايد نكات خاصي را رعايت كرد. دارو فقط براي ساعت‌هاي يادگيري در مدرسه و انجام تكاليف تجويز مي‌شود و در بقيه موارد، كودك نياز به زمان استراحت دارويي دارد تا هم دارو تأثير بهتري بگذارد و هم عوارض جانبي به همراه نداشته باشد.
انتخاب جاي مناسب براي نشستن: كودك بهتر است چه در خانه و چه در مدرسه، دور از در، پنجره، نمايشگرها و حتي كليد برق بنشيند. كوچك‌ترين چيزها مي‌تواند حواس او را پرت كند.
استفاده از رنگ‌ها و روش‌هاي متنوع: بهتر است در توضيح درس‌ها و انجام تكاليف، از روش‌هاي مختلف و وسايل متنوع و رنگ‌ها استفاده شود. وقتي رنگ‌ها تغيير كنند، روش معلم از صحبت به نشان دادن يك عكس، لمس كردن يك مدل واقعي و... تغيير يابد و... توجه كودك بيشتر جلب مي‌شود و بهتر مي‌تواند بياموزد.
تكه‌تكه كردن درس و تكليف: با تقسيم درس‌ها و نيز تكاليف به قسمت‌هاي كوچك، كودك بيش‌فعال كارايي بالاتري از خود نشان مي‌دهد. او مي‌تواند تمركز و توجه خود را براي چند دقيقه نگه‌دارد و تكه‌اي از درس را بياموزد يا تكه‌اي از تكليفش را انجام دهد. بعد، اندك زماني براي استراحت خواهد داشت تا دوباره بتواند توجه كند.
آموزش راهكارهاي يادگيري: يادگيري راهكارهايي دارد. ممكن است اگر در درس خواندن حرفه‌اي شده باشيد، ديگر متوجه اين راهكارها كه به‌كار مي‌بريد يا در زمان تحصيل به‌كار مي‌برده‌ايد نشويد اما كارهايي همچون مرور سطحي، انتخاب مطالب مهم، مشخص كردن مطالب مهم، يادداشت برداشتن، استفاده از رنگ‌هاي مختلف، خط كشيدن، مرور مجدد و... مهارت‌هايي هستند كه شايد لازم باشد يكي‌يكي به كودك مبتلا به بيش‌فعالي بياموزيد.
مشخص كردن نكات مهم: گاهي در مواردي كه بيش‌فعالي شديدتر است، لازم است شما به جاي كودك، مطالب مهم را برايش مشخص كنيد. والدين مي‌توانند در خانه، مطالب مهم كتاب را همراه با كودك مشخص كنند و زير آنها خط بكشند. معلمين هم مي‌توانند سر كلاس، با حركت دست، تأكيد كردن با سر و مانند آن، به كودك بفهمانند كه كدام نكات، مهم‌ترين نكات درس هستند.
تدريس و تمرين عملي به جاي سخنراني: هرچه از عمل، آزمايش، تمرين، بازي و ... بيشتر استفاده شود، كودك بيش‌فعال بيشتر مي‌تواند توجه كند و ياد بگيرد.
ايجاد فرصت بيرون رفتن از كلاس يا اتاق درس: بهتر است گاهي به كودك فرصت داده شود تا از كلاس بيرون برود. مي‌توان او را به‌دنبال گرفتن چيزي به دفتر فرستاد، يا به او اجازه داد برود و يك ليوان آب بنوشد. يا اصلا دوري در حياط مدرسه بزند و برگردد. در خانه هم، در زمان‌هايي بين تكاليف، به او اجازه بدهيد وقت تلف كند چرخي بزند و خوراكي بخورد.
ارائه فرصت براي فعاليت‌هاي ورزشي: گفته مي‌شود كه انجام فعاليت‌هاي ورزشي باعث بهبود عملكرد كودكان مبتلا به بيش‌فعالي مي‌شود.
آموزش و تمرين يادداشت برداشتن: هر چه كودك بيش‌فعال بيشتر بياموزد كه به جاي تكيه بر حافظه خود، از يادداشت برداشتن استفاده كند، موفق‌تر خواهد بود. يادداشت برداشتن، باعث مي‌شود كه كودك متوجه آنچه مي‌نويسد بشود و بعد، منبعي براي رجوع و يادآوري داشته باشد؛ مثلا اينكه چه تكليفي دارد، چه كاري را بايد در هر روز انجام دهد و... .