درخشندگي و جايگاه اين‌ماه عزيز به قدري است كه حتي ماه‌هايي مانند رجب و شعبان با آن همه فضيلت، پيش مقدمه‌اي براي ورود به‌ماه رمضان به شمار مي‌روند؛ ماهي كه در آن عبادت كردن رنگ و بوي ديگري دارد؛ صدقه دادن در آن اجر بي‌مثال و خواندن يك آيه از قرآن، حكم ختم تمام آيات اين كتاب آسماني را دارد. ماه مبارك رمضان احكام خاص خودش را دارد كه مهم‌ترين آنها روزه‌داري است. در اين گزارش با آداب ورود به ماه مبارك رمضان و احكام اوليه روزه گرفتن بيشتر آشنا خواهيم شد.
شروع‌ماه مبارك رمضان از 5 راه ثابت مي‌شود؛ اول: شخص مسلمان خودش هلال ماه رمضان را ببيند. دوم: جمعي به‌صورت گسترده خبر بدهند كه ماه را ديده‌اند و رؤيت‌ماه براي شخص به يقين برسد. سوم: ۲ نفر شاهد عادل شهادت بدهند كه ماه را ديده‌اند. چهارم: حاكم شرع اعلام كند كه ماه رمضان آغاز شده است. پنجم: 30روز از ماه شعبان بگذرد. امسال تقويم‌ها روز چهارشنبه (فردا) را 29شعبان اعلام و‌ماه شعبان را هم 29روزه تعريف كرده‌اند. اگر محرز شد كه روز پنجشنبه، نخستين روز‌ماه مبارك رمضان است روزه گرفتن واجب خواهد شد اما اگر يقين حاصل نشد، روزه‌داران مي‌توانند اين روز را به نيت آخرين روز‌ماه شعبان روزه بگيرند تا از ثواب آن بهره‌مند شوند. به روزي كه مشخص نيست آخر شعبان است يا اول رمضان اصطلاحاً «يوم الشك» گفته مي‌شود و كسي نمي‌تواند در اين روز به نيت روز اول رمضان روزه بگيرد. چنانچه بعداً ثابت شد كه يوم الشك، روز اول ماه رمضان بوده، جزو‌ماه رمضان محسوب مي‌شود. اگر شخصي يوم‌الشك را روزه نگرفت و بعداً معلوم شد كه نخستين روز‌ماه مبارك رمضان بوده است، بايد قضاي آن روز را بگيرد.
- روزه به چه معناست؟
در روايت‌هاي معتبر آمده كه تمام كتاب‌هاي آسماني در ماه مبارك رمضان نازل شده است. درخشندگي و جايگاه اين‌ماه عزيز به قدري است كه حتي ماه‌هايي مانند رجب و شعبان با آن همه فضيلت، پيش مقدمه‌اي براي ورود به‌ماه رمضان به شمار مي‌روند؛ ماهي كه در آن عبادت كردن رنگ و بوي ديگري دارد؛ صدقه دادن در آن اجر بي‌مثال و خواندن يك آيه از قرآن، حكم ختم تمام آيات اين كتاب آسماني را دارد. ماه مبارك رمضان احكام خاص خودش را دارد كه مهم‌ترين آنها روزه‌داري است. در اين گزارش با آداب ورود به ماه مبارك رمضان و احكام اوليه روزه گرفتن بيشتر آشنا خواهيم شد.
- انواع روزه در اسلام
در شرع مقدس اسلام،4نوع روزه تعريف شده كه هر كدام شرايط خاص خودشان را دارند و بدين شرح هستند:
اول: روزه واجب: همانند روزه‌ماه مبارك رمضان يا روزه‌هايي كه با نذر، عهد و قسم در روز يا زمان خاصي بر انسان واجب مي‌شود. همچنين اگر كسي اجير بشود تا در برابر دريافت وجهي، روزه شخص ديگري را بگيرد، گرفتن همان روزه برايش واجب مي‌شود. علاوه بر اينكه قضاي روزه‌هاي‌ماه رمضان نيز واجب است.
دوم: روزه مستحب: مانند روزه‌هايي كه در برخي از ماه‌ها سفارش شده است. روزه‌هاي مستحب هم داراي طبقه‌بندي هستند و گرفتن روزه مستحبي در برخي از روزها نسبت به روزهاي ديگر سال ارجحيت و ثواب بيشتري دارد. روزه مستحبي گرفتن در روزهاي عيد غدير، نيمه‌شعبان، روز عرفه، دهه اول ذيحجه و اول، وسط و آخر هر‌ماه قمري جزو روزهايي است كه روزه گرفتن در آن ثواب بيشتري نسبت به ديگر روزها دارد.
سوم: روزه مكروه: علماي شيعه فرموده‌اند كه روزه گرفتن در روز عاشورا كراهت دارد. هر چند تأكيد شده كه در اين روز بهتر است كه عزاداران غذاي سير نخورند و سيراب نباشند، اما گرفتن روزه در اين روز كراهت دارد. چنانچه در تاريخ آمده، بني‌اميه، (لعنت‌الله عليهم اجمعين) به شكرانه پيروزي كه در روز عاشورا به‌دست آوردند، آن روز را روزه گرفتند و اين امر را به يك سنت تبديل كردند؛ سنتي كه تا سال‌ها باقي ماند و به همين دليل، از نظر شيعه كه مستند به روايت ائمه اطهار(ع) است، روزه گرفتن در روز عاشورا مكروه شمرده مي‌شود.
چهارم: روزه حرام: روزه گرفتن در ۲روز مشخص عيد سعيد فطر و عيد سعيد قربان حرام است. همچنين اگر روزه گرفتن براي شخص مسلمان ضرر داشته باشد و خودش اين موضوع را متوجه شود يا پزشك حاذق متدين به او بگويد كه روزه گرفتن برايش ضرر دارد در چنين شرايطي گرفتن روزه حرام است. نكته ديگر اينكه اگر والدين، فرزندشان را از گرفتن روزه مستحبي نهي جدي بكنند او ديگر جايز نيست اين كار را انجام بدهد و روزه‌اش حرام است البته والدين نمي‌توانند روزه‌هاي واجب كه خداوند متعال آن را فريضه قرار داده بر فرزندانشان نهي كنند.
- روزه چه كساني صحيح است؟
۱۰ شرط براي صحت روزه لازم است: ۱- اسلام ۲- ايمان ۳- عقل ۴- بي‌هوش نبودن ۵- مسافر نبودن ۶- حائض و نفسا نبودن ۷- ضرري نبودن ۸- داشتن نيت ۹-ترك مفطرات ۱۰- روزه قضا نداشتن (البته اين شرط براي كسي است كه مي‌خواهد روزه مستحبي بگيرد). روزه از افرادي صحيح است كه واجد اين شرايط باشند، بنابراين روزه كافر، ديوانه، بي‌هوش، مسافر، حائض و نفسا، روزهاي كه براي فرد ضرر دارد يا در آن نيت روزه نكرده و يا يكي از مفطرات را عمداً انجام داده باطل است همچنين روزه مستحبي كسي كه روزه قضا دارد صحيح نيست.
- چيزهايي كه روزه را باطل مي‌كند؟
۹ چيز روزه را باطل مي‌كند كه از نظر فقهي، اصطلاحا به آن مفطرات روزه مي‌گويند. اين مفطرات عبارتند از: ۱- خوردن و آشاميدن ۲- جماع (آميزش جنسي) ۳-استمناء(خودارضايي جنسي) ۴-دروغ بستن به خدا و پيامبران و معصومين(ع) (بنابر احتياط واجب) ۵- رساندن غبار غليظ به حلق (بنابر احتياط واجب) ۶- فرو بردن تمام سر در آب (بنابر احتياط واجب) ۷- باقي ماندن بر جنابت و حيض و نفاس تا اذان صبح ۸-اماله (تنقيه) كردن با مايعات ۹-قي كردن عمدي.
توجه كنيد كه باطل‌كننده‌هاي روزه، احكام بسياري جزيي و زيادي دارد كه براي دانستن آنها حتما بايد به رساله مرجع تقليد خود مراجعه كنيد.
- روزه‌هاي نگرفته را چه كنيم؟
اگر كسي از ماه رمضان سال قبل روزه قضا به‌عهده دارد و عذرش برطرف شده (مثلا مريض يا مسافر بوده) و حالا ديگر توان گرفتن روزه‌ها را دارد بايد قبل از رسيدن ماه رمضان بعدي روزه‌هاي قضا را بگيرد.
روزه قضا را مي‌توان تا قبل از ظهر افطار كرد و كفاره‌اي هم بر گردنش نخواهد آمد اما اگر بعدازظهر روزه‌اش را بشكند بايد كفاره بدهد. كفاره‌اش هم اينطور تعريف شده كه بايد ۳ روز به عوض آن، روزه بگيرد يا 10فقير را از طعام سير كند. نكته مهم اينكه اگر شخصي مثلا 3روز از سال گذشته روزه به‌عهده دارد و آنها را نگرفته است و حالا تا رسيدن ماه رمضان هم تنها 3روز باقي مانده او بايد در اين 3روز، روزه‌هاي سال قبل را بگيرد و حق شكستن آنها را حتي پيش از ظهر هم ندارد چرا كه شكستن روزه قضا، پيش از فرا رسيدن ظهر براي زماني است كه فرد امكان جبران داشته باشد.
اگر قضاي روزه مال سال گذشته نيست و به سال‌هاي قبل‌تر برمي‌گردد، گرفتن آن روزه‌ها فوريت ندارد و مي‌تواند در فرصت ديگري آنها را بگيرد اما مسئله‌اش اين است كه اگر از روزه‌هاي قضا، يك رمضان رد شد، او بايد علاوه بر قضاي روزه، به‌عنوان كفاره براي هر روز قضا 10سير غذا تهيه كند و به فقير بدهد يا مبلغ آن را (تقريبا 20هزار ريال) به شخص فقير بپردازد. مثلاً اگر شخص روزه‌دار 5روز، روزه قضا برعهده دارد و چند سال از آن گذشته بايد مبلغ 100هزار ريال به فقير كمك كند يا 50سير غذا تهيه كرده و به شخص مستمند بدهد. چنانچه از روزه قضا چند سال هم بگذرد، همان يك‌بار پرداخت كفاره كافي است و لازم نيست به ازاي هر سالي كه گذشته كفاره تكرار شود.
- روزه‌هاي واجب را بگير!
در حكم روزه، اولويت با روزه‌هاي واجب است. البته فرد مي‌تواند روزه‌هايش را به نيت روزه قضا (و نه روزه مستحبي) در همان روزهايي كه سفارش بيشتري شده بگيرد تا از ثواب آن هم بهره‌مند شود. مثلاً اگر شخصي يك روز، روزه قضاي واجب به‌عهده دارد مي‌تواند در روز نيمه‌شعبان به نيت روزه قضا روزه بگيرد. اينطوري هم روزه قضا را به‌جاي آورده و هم از ثواب روزه گرفتن در روز نيمه شعبان بهره‌مند شده است.
- براي روزه نيت واجب است
بدون نيت كردن، روزه‌داري امكان‌پذير نخواهد بود. مسلمانان مي‌توانند نيت روزه يك‌ماه را به‌صورت كلي و به قصد قربت الهي انجام بدهند يا نيت هر روز را به‌صورت جداگانه بكنند. براي نيت كردن هم لازم نيست كه شخص، حتما جمله يا عبارت خاصي را بر زبان بياورد چرا كه معناي نيت «قصد» انجام كاري است. يعني همين كه يك شخص بداند كه فردا صبح براي سحري خوردن از خواب برمي‌خيزد تا آن روز را به قصد قربت الهي روزه باشد، كافي است. زمان نيت روزه مستحبي، از اول شب تا موقعي است كه به اندازه نيت كردن به مغرب وقت مانده باشد. اما زمان نيت روزه واجب براساس جدول زير است:
| انواع روزه | واجب تا قبل از طلوع فجر | تا قبل از زوال خورشيد | بعد از زوال |
| واجب معين مثل روزه ماه رمضان | صحيح است | از روزعمد صحيح نيست.از روي فراموشي يا بي‌اطلاعي: بنابراحتياط واجب نيت روزه كند و روزه بگيرد و بعدا نيز روزه آن روز را قضا نمايد. | كافي نيست |
| واجب غيرمعين مثل قضاي روزه ماه رمضان | صحيح است | صحيح است | صحيح نيست |
ماه رمضان به‌دليل جايگاهي ويژه‌اي كه ميان ساير ماه‌ها دارد، اعمال خاصي نيز براي آن تعريف شده است. مستحب است كه فرد روزه‌دار در شب يا روز اول‌ماه مبارك رمضان غسل كند. همچنين مستحب است كه فرد روزه‌دار به بالاي بلندي يا پشت‌بام برود و شخصاً استهلال كند. اگر توانست هلال را رؤيت كند دستش را به سمت آن بگيرد و بگويد «ربي و ربك‌الله رب‌العالمين...» همچنين زيارت حضرت امام‌حسين(ع) نيز سفارش شده است. براي هر‌ماه هم يك نماز اول‌ماه آمده و خواندن نماز اول‌ماه رمضان نيز از ديگر مستحبات سفارش شده است. كيفيت نماز اول‌ماه رمضان نيز بدين گونه است كه در ركعت اول، پس از قرائت سوره حمد، 30مرتبه سوره اخلاص (قل‌هوالله‌احد) خوانده شود و در ركعت دوم، پس از قرائت سوره حمد، 30مرتبه سوره قدر (انا انزلنا في‌ليله‌القدر) خوانده شود. صدقه دادن در اول هر ماه، به‌ويژه ماه مبارك رمضان نيز جزو مستحبات تأكيد شده است.
- كسي كه نمي‌داند روزه قضا بر‌عهده‌اش هست يا نه مي‌تواند روزه مستحبي بگيرد؟
كسي كه نمي‌داند اگر به نيت آنچه شرعاً مأمور به آن است اعم از روزه قضا يا مستحبي، روزه بگيرد برايش روزه قضا محسوب مي‌شود.
- رؤيت هلال ماه مبارك رمضان با دستگاه‌هاي پيشرفته امروزي چه حكمي دارد؟
رؤيت با وسيله، فرقي با رؤيت به طريق عادي ندارد و معتبر است. ملاك آن است كه عنوان رؤيت محفوظ باشد، پس رؤيت با چشم و با عينك و با تلسكوپ محكوم به حكم واحدند. البته رؤيت تصوير هلال از طريق انعكاس به رايانه كه در آن صدق عنوان رؤيت معلوم نيست محل اشكال است.
- استهلال‌ماه رمضان بر مؤمنين واجب است؟ كيفيت استهلال چگونه است و ماه بايد چه اندازه‌اي باشد؟
استهلال (ديدن هلال) في نفسه واجب شرعي نيست. صرف كوچكي و پايين بودن هلال يا بزرگي و بالا بودن يا پهن و يا باريك بودن آن و مانند آن، دليل شرعي شب اول يا دوم بودن نيست ولي اگر مكلف از آن علم به چيزي پيدا كند بايد به مقتضاي علم خود در اين زمينه عمل كند.
- اگر در تقويم نوشته باشد كه مثلا فردا يا پس فردا اول‌ماه رمضان است، همين براي شروع‌ماه كافي است؟
اول‌ماه به وسيله تقويم‌ها و محاسبات علمي منجمان ثابت نمي‌شود مگر اينكه از گفته آنها يقين حاصل شود.
- در سحرهاي‌ماه مبارك رمضان، پخش دعا و قرائت قرآن از بلندگوي مساجد چه حكمي دارد؟
در جايي كه بيشتر مردم در شب‌هاي‌ماه مبارك رمضان براي قرائت قرآن و خواندن دعا و شركت در مراسم ديني و امثال آن بيدار هستند، پخش برنامه‌هاي خاص سحرهاي اين‌ماه از بلندگوي مسجد جهت شنيدن همگان اشكال ندارد ولي اگر سبب اذيت همسايگان مسجد شود، جايز نيست.