از آنجا كه پرداخت اين نوع حق مالي، باعث سلامت جسم و روح مي‌شود آن را زكات بدن يا فطره ناميده‌اند. مسلمانان پس از يك‌ماه اطاعت و بندگي در جشني شركت مي‌كنند كه شادي را براي همه به همراه دارد. به همين دليل، خداوند متعال براي توانمندان واجب كرده تا در اين روز، ياد فقرا را از خاطر نبرند. در اين گزارش با احكام فطره و شرايط آن بيشتر آشنا خواهيم شد.
- چه‌كسي فطريه بدهد؟
زكات فطره از احكام واجب و فراگير روز عيد سعيد فطر است. كسي كه هنگام غروب شب عيد فطر عاقل، بالغ و هوشيار است و فقير هم نيست بايد براي خودش و همه كساني كه تحت تكفل او هستند فطريه بپردازد. منظور از افراد تحت تكفل، كساني هستند كه نانخور يك شخص به‌شمار مي‌روند و خرج‌شان به‌عهده يك نفر است.
همچنين كسي كه در دخل و خرج معمول زندگي دچار مشكل نمي‌شود و هزينه‌هايش معمولا با درآمدش همخواني دارد بايد براي خودش و افراد تحت تكفلش فطريه بپردازد.
نكته: پرداخت زكات فطريه به‌عهده سرپرست و متولي خرج خانواده است و در اين موضوع زن يا مردبودن تفاوتي ندارد. كسي كه خرجي ديگر اعضاي خانواده را مي‌دهد مسئول پرداخت زكات خودش و افراد تحت تكفلش خواهد بود. به همين دليل، كسي كه خرجش به‌عهده ديگري است، پرداخت فطريه برايش واجب نيست.
نكته: اگر پدر خانواده مسئول و متكفل خرج اعضاي خانواده باشد، اما فطريه را نپردازد، اين وظيفه به‌عهده مادر خانواده نخواهد بود، هر چند مال و اموالي نيز براي خود داشته باشد.
نكته: اگر خانمي هنوز از همسرش طلاق نگرفته، اما ديگر از وي خرجي نمي‌گيرد، پرداخت زكات فطريه او به‌عهده كسي است كه خرجي او را به‌عهده گرفته (مثل پدر و برادر) البته اگر اين زن خودش صاحب درآمد كافي است بايد فطريه را از محل درآمد خودش بپردازد. همچنين اگر زن براي خودش درآمد جداگانه دارد، اما مرد نان‌آور و مسئول خانواده است، پرداخت فطريه زن به‌عهده خودش نيست.
- فطريه چه مقدار است؟
آنهايي كه بايد فطريه بپردازند بايد مقدار دقيق و ميزان آن را هم بدانند.
در شرع مقدس اسلام، مقدار فطريه يك «صاع» كه تقريبا معادل ۳ كيلوگرم است مواد خوراكي مانند گندم، برنج، جو، خرما و كشمش تعيين شده است.
شخص مكلف مي‌تواند مبلغ نقدي يك صاع را به فقير بدهد. معمولا مبلغ نقدي فطريه مطابق با قيمت روز ۳ كيلوگرم گندم از سوي مجتهدان اعلام مي‌شود.
نكته: كساني كه غالب غذاي آنها برنج بوده، مستحب است 3كيلوگرم يا قيمت همان برنجي كه مصرف مي‌كنند به شخص فقير بپردازند. با اين حال، اگر همان گندم را معيار فطريه قرار بدهيم بايد مبلغ ۳كيلوگرم گندم به ازاي هر نفر به شخص فقير پرداخته شود.
- براي چه كساني فطريه بدهيم؟
همانطور كه گفته شد، سرپرست و مكفل خانواده مسئول است كه زكات فطريه خودش و اعضاي تحت تكفلش را بپردازد. افراد تحت تكفل به كساني گفته مي‌شود كه تا پيش از مغرب شب عيد فطر جزو نانخورهاي او به‌شمار مي‌روند.
نكته: اگر فرزندي قبل از اذان مغرب شب عيد فطر به دنيا آمد پرداخت فطريه براي او واجب است، اما اگر اين اتفاق پس از اذان رخ داد، پرداخت فطريه براي سرپرست خانواده واجب نيست. پرداخت فطريه براي فرزندي كه هنوز در بطن مادر است و به دنيا نيامده مستحب است. همچنين حتي اگر شخصي كافر باشد و نانخور يك مسلمان به‌حساب آيد، پرداخت فطريه او بر شخص سرپرست خانواده واجب است. مردي كه با يك خانم نامزد كرده، اما هنوز او را به خانه خودش نياورده و خرج و روزي‌اش را نمي‌دهد، نسبت به پرداخت زكات فطره او مسئول نيست.
نكته: پرداخت زكات فطره سربازها و دانشجوياني كه هزينه‌هاي جاري زندگي‌شان به‌عهده پادگان يا خوابگاه دانشجويي است و آنها خرج و هزينه‌هايشان را مي‌دهند بر عهده پادگان، دانشگاه، اداره و يا بيمارستان نيست. اما اگر هزينه‌هاي آنها از سوي سرپرست خانواده‌شان تأمين مي‌شود بايد زكات فطره‌شان را متكفل خانواده بپردازند.
نكته: اگر يكي از فرزندان داراي شغل و درآمد مجزا باشد، اما هنوز با خانواده‌اش زندگي مي‌كند و به‌اصطلاح، هنوز نانخور خانواده‌اش محسوب مي‌شود، زكات فطريه او همچنان به‌عهده مسئول خانواده است.
- فقير چه‌كسي است؟
زكات فطره (چه به‌صورت مواد غذايي يا معادل ارزش ريالي آن) بايد به شخص فقير پرداخت شود.
فقير به شخصي گفته مي‌شود كه درآمدش پاسخگوي خرج‌هاي معمول و متعارف زندگي نيست و به‌اصطلاح هميشه آخر ماه كم مي‌آورد. مثلا شخصي يك‌ميليون تومان درآمد دارد اما هزينه‌هاي معمولي خودش و
خانواده‌اش طي يك‌ماه حدود يك‌ميليون و 500هزار تومان مي‌شود. به همين دليل، سرپرست خانواده مجبور است كه هميشه از افراد ديگر قرض كند تا بتواند هزينه‌هاي جاري زندگي را مديريت كند. پرداخت زكات فطره معمولا به اينگونه افراد صورت مي‌گيرد. همچنين پرداخت زكات فطريه براي اين افراد واجب نيست.
نكته: در پرداخت مبلغ فطريه به فقرا، بايد توجه داشته باشيد كه بستگان و خويشاوندان فقير در اولويت قرار دارند. سپس فقرايي كه در شهر شما زندگي مي‌كنند اولويت خواهند داشت.
نكته: كسي كه در همسايگي يا شهر خودش فقيري را مي‌شناسد، جايز نيست كه زكات فطريه را به فقيري كه در شهري ديگر زندگي مي‌كند بپردازد، مگر آنكه آن فقير از خويشان و اقوام باشد.
نكته: از آنجا كه دين مبين اسلام، دين شرافت و عزت است، اگر شما فقير مستحقي را مي‌شناسيد، لازم نيست هنگام پرداخت فطريه بگوييد كه اين پول را به چه دليل به او مي‌دهيد. مثلا كافي است به همان ميزان تعيين شده برنج و يا مبلغ آن را به شخص بدهيد و حتي نام هديه را برايش تعيين كنيد تا عزت نفس فقير حفظ شود.
نكته: پرداخت كالا و يا لوازم منزل به‌عنوان زكات فطريه صحيح نيست اما شخص مسئول مي‌تواند از محل فطريه، بدهي‌هاي فقير را پرداخت كند.
نكته: اگر شخص بداند كه درصورت پرداخت فطريه به شخص فقير، او همان پول را صرف كار حرام مي‌كند يا مثلا با آن مواد‌مخدر مي‌خرد جايز نيست كه به او فطريه بپردازيد. همچنين احتياط واجب آن است كه پرداخت فطريه به كسي كه گناه كبيره‌اي را در ملاءعام انجام مي‌دهد صورت نگيرد.
- چه زماني فطريه را بپردازيم؟
زمان واجب پرداخت فطريه از شب عيد سعيد فطر تا ظهر روز عيد است. بر شخص متكفل واجب است كه تا پيش از رفتن به نماز عيد، مبلغ فطريه را از مالش جدا كند. اگر به فقير دسترسي دارد بايد هر چه سريع‌تر فطريه تعيين شده را به او بدهد و اگر اين امر ميسر نيست، حتما بايد وظيفه اول كه جدا كردن فطريه يا مبلغ آن از مال است را انجام بدهدو اجازه تصرف يا جايگزين كردن آن را هم ندارد.
نكته: اگر شخص مالي را براي فطريه كنار گذاشته و بعد، آن مال از بين رفته است و چنانچه او به فقير دسترسي داشته و اين كار را به تأخير انداخته بايد دوباره عوض آن را بپردازد. اما اگر دسترسي نداشته و در نگهداري مال هم كوتاهي نكرده، ديگر مسئوليتي نخواهد داشت.
- سادات چطور فطريه بدهند؟
از آنجا كه زكات غيرسادات به سادات تعلق نمي‌گيرد، زكات عيد سعيد فطر غيرسادات نيز به سادات فقير نمي‌رسد. به همين دليل، ساداتي كه تمكن مالي دارند، بايد زكات فطريه‌شان را به افراد سيدنيازمند بدهند. در روز عيد فطر نيز صندوق‌هاي جمع‌آوري زكات فطريه ويژه سادات به‌صورت جداگانه مشخص مي‌شود تا افراد سيد توانمند، درصورت تمايل وجه فطريه‌شان را به آنجا تحويل بدهند. اگر شخص غيرسيد، ديگري را وكيل قرار داد تا از طرف او فطريه را بدهد، بايد يادآوري كند تا زكات فطريه را به سادات تحويل ندهد.
نكته: اگر شخصي خودش سيد نيست اما افراد تحت تكفل او (مانند همسر و عروس) سيد هستند، نمي‌تواند زكات خودش و آنها را به شخص سيد نيازمند بدهد اما برعكس، اگر شخصي خودش سيد باشد، اما افراد تحت تكفلش سيد نباشند، مي‌تواند زكات فطريه آنها را به سيدفقير بدهد. چرا كه مسئول و نان‌آور خانواده در اين قضيه ملاك است.
- فطريه را كجا تحويل بدهيم؟
چنانچه فرد متكفل، فقيري را بشناسد بهتر است كه خودش براي اين كار اقدام كند و فطريه‌اش را به او بپردازد. مثلا در اقوام يا همسايه‌ها يا همكاران، فقيري را مي‌شناسد به او بدهد. حاكم شرع، نمايندگان رسمي آيات عظام، مساجدي كه نسبت به آنها اطمينان وجود دارد، كميته امداد امام‌خميني(ره) و مؤسسه‌هاي خيريه معتبر كه به افراد نيازمند كمك مي‌كنند و يا افرادي كه معتمدند و اشخاص فقير را مي‌شناسد نيز ازجمله اشخاصي هستند كه مي‌توانيد فطريه‌تان را به آنها تحويل بدهيد.
نكته: اگر شما تحقيق كرديد و فهميديد كه شخصي فقير است و به او فطريه داديد و سپس فهميديد كه او فقير و مستحق واقعي نبوده ديگر از عهده شما خارج است. اما اگر اين امر بدون تحقيق صحيح انجام شده باشد، پرداخت فطريه از ذمه شخص خارج نمي‌شود.
- از فطره مهمان تا فطره بيمار
چند سؤال درباره پرداخت فطريه
- اگر در شب عيد سعيد فطر براي ما مهمان آمد، آيا پرداخت زكات فطريه او نيز به‌عهده ميزبان و صاحب‌خانه است يا خير؟
مطابق نظر مقام‌معظم رهبري، فطريه مهمان به‌عهده خودش است. چرا كه مهمان نانخور فرد مكلف به‌حساب نمي‌آيد و در اين امر، نانخور خانواده بودن مهم است. مگر آنكه به‌مدت طولاني در آن خانه مهمان باشد و ديگر جزو نانخورهاي آنجا به‌حساب بيايد. البته برخي از علما مانند حضرت‌امام خميني(ره) معتقدند كه فطريه مهمان شب عيد فطر به‌عهده صاحب‌خانه است.
- آيا مبلغ فطريه را مي‌توانيم تقسيم كنيم و به چند فقير بدهيم؟
بله، اين امر امكانپذير است. مثلا خانواده‌اي 4نفره مي‌توانند نيمي از زكات فطريه‌شان را به يك فقير و نيم ديگر را به فقيري ديگر بدهند. البته نبايد به يك فقير، سهم كمتر از يك نفر را پرداخت كنيم. مثلا اگر مبلغ ۳كيلوگرم گندم 6هزار تومان باشد، نمي‌توان به يك فقير كمتر از اين مبلغ را پرداخت كرد.
- آيا براي پرداخت فطريه هم بايد نيت كنيم؟
بله، چرا كه زكات فطره ازجمله عبادات محسوب مي‌شود بايد به قصد قربت به خداوند پرداخت شود و نيت كردن واجب است.
- افراد تحت تكفل يا اصطلاحا نانخور به چه كساني گفته مي‌شود؟
نانخورهاي يك نفر تمام كساني هستند كه از لحاظ اقتصادي و خورد و خوراك، وابسته به دارايي او هستند يعني امور اقتصادي و خورد و خوراك آنان از دارايي او تأمين مي‌شود. پرداخت فطريه اين افراد به‌عهده سرپرست و مكفل خانواده است.
- فطريه مسافر و بيمار به‌عهده چه‌كسي است؟
اگر نانخور كسي در مسافرت باشد سرپرست او بايد فطره او را بدهد. مگر آنكه در محل مسافرت چندين روز مهمان كسي باشد كه نانخور او محسوب شود كه در اين صورت فطره بر ميزبان واجب است. همچنين فطره بيماراني كه در بيمارستان‌ها هستند بر عهده سرپرست و نان‌آور آنهاست.
- آيا مي‌توان فطريه را به جاي بدهي پرداخت؟
اگر كسي از فقيري طلبكار باشد مي‌تواند در روز عيد سعيد فطر، طلب خود را بابت زكات فطره حساب كند.