از نظر علم روانشناسي هم انساني سالم و خودشكوفاست كه شناخت كاملي از خود و رفتارهايش داشته باشد و بتواند با اشراف بر رفتارهاي خود، آنها را مديريت و كنترل كند. حالا در نظر بگيريد كه شما به‌عنوان پدر و مادر چه وظيفه مهمي در قبال آموزش اين رفتار به فرزندانتان بر دوش داريد و با عادت دادن فرزندتان به چنين كاري چه خدمتي به زندگي و آينده او مي‌توانيد بكنيد.مثلا اينكه به بچه‌ها ياد بدهيم در مقابل كارهايي كه انجام مي‌دهند مسئول و پاسخگو باشند. اينكه يادشان بدهيم هر روز يا هر شب كارهاي روزشان را مرور كنند و به‌اصطلاح كارهايي را كه انجام داده‌اند روي دايره بريزند و بررسي‌اش كنند، نقدش كنند. اينكه خودشان را محاسبه كنند. اينكه «حاسبو قبل ان تحاسبو» باشند. با ما همراه باشيد تا راهكارهاي آموزش اين مسائل به بچه‌ها را با هم مرور كنيم.
- از چه سني شروع كنيم؟
از قديم گفته‌اند، چيزي كه با شير بيايد، با مرگ مي‌رود، حالا در اين ضرب‌المثل كمي اغراق شده و به نوزاد شيرخوار اطلاعات زيادي را نمي‌توان منتقل كرد، منظور اما اين است كه تربيت در سال‌هاي ابتدايي تولد فرزندان اثرات بلندمدت و مانايي بر ذهن و رفتار آنها در آينده مي‌گذارد. توصيه ما براي آغاز برنامه‌هايي كه در ادامه مرور مي‌كنيم سنين 3تا 4سالگي است. بچه‌ها توانايي‌هاي متفاوتي دارند و از نوع رفتار و كردار آنها مي‌توانيد حدس بزنيد كه براي وارد شدن به چنين مسائلي آماده هستند يا نه. كودكي كه سيستم پاداش و تنبيه را درك كند، بتواند صحبت كند و ارزيابي‌هاي ساده در درك موقعيت‌ها داشته باشد، در سن مناسبي براي شروع آموزش‌هاي ماست.
- نقد رفتار به جاي نقد شخصيت كودك
در اين مجموعه‌اي كه ما قرار است به كودك بياموزيم، ارزيابي و قضاوت نقش مهمي دارد. طبيعتا بايد رفتار و گفتار كودك، توسط شما و به‌خصوص خود او مورد ارزيابي و قضاوت قرار بگيرد. از همين اول با خودتان قرار بگذاريد كه هدف در اين پروژه رفتار كودك باشد، نه شخصيت او. مورد قضاوت قرار دادن شخصيت كودك در اين سنين پايين مي‌تواند لطمه‌هاي جبران‌ناپذيري به چارچوب هويتي و شخصيتي او وارد كند. رفتار را نقد كنيد نه شخصيت را. مثلا بگوييد:«علي پسرم، تو ديروز با خواهرت درگير شدي يا او را كتك زدي، اين رفتار تو خيلي بد بود و من از تو چنين انتظاري نداشتم». درحالي‌كه اگر بگوييد: «علي پسرم، تو خيلي پسر بدي شدي، يك پسر خوب كه خواهرش را كتك نمي‌زند». اين جمله دوم دقيقا شخصيت كودك را هدف مي‌گيرد و در مدت كوتاهي او را به اين نتيجه مي‌رساند كه آدم بدي است و ديگر نمي‌تواند خوب باشد.
- محاسبه روزانه رفتار
يك بازي دسته‌جمعي شيرين راه بيندازيد. هر شب موقع خواب، پدر و مادر و بچه‌ها، دور هم جمع بشويد و چند دقيقه‌اي صحبت كنيد. در اين جلسه از هر كدام از اعضاي خانواده بخواهيد كارهايي را كه از صبح و آغاز روز انجام داده بيان كند. بعد كمي درباره حواشي هر رفتاري صحبت كنيد و سعي كنيد به جمع‌بندي برسيد كه اين رفتار مناسب بوده يا نامناسب. براي رفتارهاي خوب يك تشويق ساده شيرين مشخص كنيد. مثلا مي‌توانيد يك سرود دسته جمعي را بخوانيد يا حتي با دست زدن رفتار خوب را مورد تشويق قرار دهيد. اين كار را به‌خصوص ابتدا از رفتارهاي خود و همسرتان شروع كنيد و اجازه بدهيد بچه‌ها كارهاي شما را نقد كنند. سپس رفتار بچه‌ها را بررسي كنيد و آنها را نقد كنيد. با انجام چنين كاري، شما نقد و بررسي رفتارهاي روزانه را جزو اعمال و آداب روزانه زندگي خود و خانواده‌تان قرار مي‌دهيد. توجه كنيد كه اگر كودكي كار بدي كرده، نبايد حتما جلوي خواهر و برادرش اعتراف كند. حتي اعتراف پيش والدين هم فقط براي انتخاب روش بهتر تربيتي توسط والدين است. خودش هم بايد بداند كه اقرار به اشتباه نزد شما، براي اين است كه مي‌خواهيد به او كمك كنيد. پس اگر كار بدي كرده كه از بيان آن خجالت مي‌كشد، خوشحال باشيد و نگذاريد اين حس تنفر از گناه و به عبارتي قبح كار زشت برايش از بين برود. به او اجازه بدهيد كه در خلوت، با شما درباره كار بدش و نحوه جبران آن صحبت كند. حتي بهتر است گاهي به او فرصت بدهيد خودش به بدي كارش فكر كند، بدون هيچ اعترافي.
- مراقب عكس‌العمل‌هايتان باشيد
اينكه كودك در جلسه بررسي خانوادگي، دست به‌خودافشايي بزند يا نه كاملا به رفتار و عكس‌العمل‌هاي شما بستگي دارد. اگر شما بتوانيد يك فضاي صميمي دوستانه و امن در جلسه خانوادگي برقرار كنيد، كودك شما هم به اين فضاي امن اعتماد خواهد كرد و رفتارهاي نامناسبي را كه گاه حتي شما از آنها خبر هم نداريد، در گروه مطرح خواهد كرد. اما اگر در برابر خودافشايي‌ها و مطرح كردن مسائل، عكس‌العمل تند نشان دهيد و مثلا كودك را مواخذه و توبيخ كنيد، به‌صورت غيرمستقيم اين پيام را به كودك منتقل كرده‌ايد كه براي آسيب كمتر، پنهان‌كاري بيشتري بكند. اين علاوه بر اينكه هدف جلسه، مبني بر آموزش ارزيابي و كنترل رفتارها به كودك را تحت‌الشعاع قرار مي‌دهد، باعث خطرات ديگر، ناشي از پنهان‌كاري كودك نيز خواهد شد. پس لطفا هرچقدر هم بابت رفتاري ناراحت شديد، در برابر اعتراف و خودافشايي كودك رفتاري متعادل را در پيش گرفته و با او تند برخورد نكنيد. البته دقت كنيد كه كودكان بسيار باهوشند و اگر شما كاملا هم منفعل و بدون عكس‌العمل در برابر رفتارهاي آنها موضع بگيريد، ممكن است از اين موقعيت سوءاستفاده كنند. پس سعي كنيد رفتاري متعادل را در پيش بگيريد. گاهي اعتراف‌هاي كودك را با ديد رأفت درنظر بگيريد و گاهي هم در برابر رفتارهاي نامناسب‌تر، او را نقد كنيد و حتي براي تنبيه او تصميم بگيريد.فراموش نكنيد كه شما مي‌خواهيد «خودمحاسبه‌گري» را به فرزندتان بياموزيد. پس اگر كار بدي كرده كه خودش متوجه آن شده و در صدد جبران اشتباهش برآمده، حتما لازم نيست آن را به شما بگويد. حتي شما مي‌توانيد بعداً از او به خاطر جبران اشتباهش تشكر كنيد.
- جايزه‌هاي كوچك
در طول هفته، بدون اينكه قولي بدهيد يا حرفي از قبل بزنيد رفتارهاي كودك را بررسي كنيد مثلا يكي دوبار در طول‌ماه، يك جايزه كوچك براي او بخريد و در جلسه ارزيابي خانوادگي پايان روز، به او بدهيد و بگوييد:«زهراجان، در مهماني‌اي كه برگزار شد، رفتار تو خيلي خوب و پسنديده بود و اين جايزه را بابت تلاشت براي خوب بودن و بهتر شدن رفتارهايت براي تو گرفته‌ام». دقت كنيد كه چنين كاري نبايد يك رسم ثابت و مشخص شود.يعني كودك نبايد تصور كند كه براي خوب بودن، هميشه بايد مورد تشويق قرار بگيرد. خوب بودن و خوب رفتار كردن وظيفه كودك است و شما صرفا گاهي اوقات و به‌صورت تصادفي تلاش او را براي بهتر بودن، مورد قدرداني قرار مي‌دهيد.
- تابلوي پيشرفت
خروجي جلسه ارزيابي خانوادگي شما علاوه بر صحبت‌هايي كه در آن مطرح مي‌شود مي‌تواند به‌صورت يك تابلو تعيين وضعيت مشخص شود. يك صفحه مقوايي بزرگ تهيه كنيد و آن را در بخشي از اتاق كودك نصب كنيد. بنا بر علاقه كودك و سليقه خودتان با نقاشي و چسباندن كاغذهاي رنگي، يك جاده در اين مقوا رسم كنيد. هر كدام از فرزندان خانه بايد روي اين جاده كه مي‌توانيد آن را تابلوي پيشرفت يا تابلوي موفقيت نامگذاري كنيد، يك نشانه داشته باشند، اين نشانه مي‌تواند شكلك يك عروسك يا حتي عكس يك ماشين يا موتور باشد كه نام فرزند شما روي آن نوشته شده. به ازاي كارهاي خوبي كه كودك در طول روز انجام مي‌دهد، نشانه مخصوص به او را به جلو و به سمت هدف و انتهاي مسير ببريد و در قبال هر رفتار نامناسبي كه از او سر زد و ارزيابي كرديد، نشانه او را يك خانه به عقب بياوريد. براي رسيدن به مرحله پاياني و هدف مشخص شده روي تابلو، يك جايزه شيرين اما غيرمادي درنظر بگيريد. اين جايزه مي‌تواند رفتن به مسافرت يا ديدن يك فيلم مورد علاقه كودك در سينما يا گذراندن يك عصر تعطيل در پارك بازي باشد. دقت كنيد كه جلو و عقب بردن نشانه كودك روي تابلو، تبديل به ابزاري براي تهديد يا تطميع كودك نشود و دائما در طول روز و در برابر هر رفتاري كه از كودك سر زد، او را تهديد به عقب بردن نشانه نكنيد. چنين كاري باعث از بين رفتن حساسيت او نسبت به تابلوي پيشرفت و بي‌انگيزه شدن او مي‌شود. تابلوي پيشرفت مي‌تواند هر شب، بعد از جلسه خانوادگي ارزيابي رفتارها تنظيم شود.
- هدف را گم نكنيد
دقت كنيد هدف كلي ما از آموزش خود محاسبه‌گري به كودك چه چيزي است. گاهي ما در طول رفتارهايمان هدف اصلي را گم مي‌كنيم و از مسير اصلي منحرف مي‌شويم. قرار نيست ما روش‌هاي اعتراف گرفتن از كودك و افشاگري او را به كاري نرم و جذاب تبديل كنيم. هدف ما اساسا اين است كه كودك رفتارهاي خود را مورد بررسي و نقد قرار دهد تا وجدان او بيدار شود و با مشخص‌شدن رفتارهاي نامناسب، براي جبران و اصلاح آنها تلاش كند و ما هم به‌عنوان پدر و مادر در اين راه به او كمك كنيم. پس دقت كنيد در مسير رسيدن به اين هدف دچار انحراف نشويد و هدف را گم نكنيد. همواره پس از اعتراف كودك به رفتاري نامناسب، او را بابت صداقت و شجاعتش بابت بيان اين مسئله تشويق كنيد. مي‌توانيد به او بگوييد: «من بسيار خوشحالم كه پسر/ دختري به شجاعت و شهامت تو دارم كه اينطور صادقانه حرف مي‌زنه حتي اگر به ضررش باشه و به بابا، مامان مي‌گه، اين راستگويي تو براي من خيلي مهم و ارزشمنده». همچنين دقت داشته باشيد كه در برابر رفتارهاي نامناسب كودك هميشه رفتاري مثبت و پذيرا داشته باشيد و سعي كنيد كودك را به سمت جبران رفتار نامناسب، يا لااقل عدم‌تكرار آن در آينده هدايت كنيد. سعي كنيد راهكارهاي عملي براي جبران خطاها را به كودك ياد بدهيد. مثلا اگر ديروز همكلاسي خود را در مدرسه اذيت كرده يا او را كتك زده، سعي كنيد براي روز بعد و پس از اينكه كودك اين مسئله را به شما گفت، او را قانع كنيد كه رفتار نامناسبي داشته و مثلا با بردن يك خوراكي يا هديه كوچك و عذرخواهي‌كردن مي‌تواند رفتار ديروز خود را جبران كند.