ظاهرا کمی زود رسیدیم. می‌خواستیم به بهانه شهادت حضرت علی(ع)، به سراغ ضریح جدید حرم امام علی(ع) در نجف برویم و عکس یا طرحی از آن چاپ کنیم ولی چون کار استاد هنوز تمام نشده بود، ایشان هم طرح‌های اولیه‌شان را به ما نشان ندادند.
البته خیلی هم دست‌خالی برنگشتیم. اول کمی به گذشته برویم و ببینیم حرم امام علی چه روزهایی را پشت سر گذاشته تا برسیم به ماجرای ضریح جدید.
درست روبه‌روی مسجد حضرت امیر در خیابان کارگر از تاکسی پیاده می‌شویم. هنوز توی ذهنمان محو ارتباط نام مسجد و کار استاد هستیم که زنگ می‌زنیم و یکی از شاگردان ایشان در را باز میکند. خانه نسبتا قدیمی است و 3 طبقه دارد. به طبقه دوم می‌رویم و استاد را می‌بینیم که پشت میز طراحی نشسته و مشغول تصحیح کار یکی از شاگردانش است. راستی هنوز ایشان را به شما معرفی نکرده‌ایم؛ استاد محمدباقر آقامیری.
می‌شناسیدشان که، نه؟! نمی‌شناسید؟ مشهد که حتما رفته‌اید؟ بخشی از طراحی کاشی‌کاری صحن رضوی و طراحی لچک ورودی صحن جمهوری کار ایشان است.
محمدباقر آقامیری از فارغ‌التحصیلابن دبیرستان دارالفنون است و دکترای نقاشی ایرانی دارد. مدال طلای نمایشگاه جهانی الجزایر در سال1987 را در کارنامه خودش دارد و منتخب خادم قرآن در سال1380 هم هست. خیلی از کشورهای جهان شاهد نمایشگاه‌های او بوده‌اند؛ از شرقی‌ترین قسمت کره زمین - یعنی ژاپن - بگیرید تا غربی‌ترین آن، یعنی آمریکا.
استاد آقامیری برای قرآن کریم، دیوان‌های متعدد حافظ، شاهنامه فردوسی، گلستان و بوستان، غزلیات سعدی، رباعیات خیام، خمسه نظامی، اشعار و غزلیات مولانا و... تصویرسازی کرده است. سابقه تدریس در چند دانشگاه و ریاست انجمن نگارگری ایران و... را هم به اینها اضافه کنید. حالا هم که طراح ضریح جدید حضرت علی است.
ضریح ایرانی اسلامی
جلسات طرح تعویض ضریح حرم امام علی از اسفند85 در ستاد بازسازی عتبات عالیات شروع شد و بالاخره ماه قبل پیشنهاد آن به استاد آقامیری داده شد تا با همکاری دکتر حیدری ضریح را طراحی کنند؛ «اطلاع داشتم که چند ماهی است نشست‌هایی شروع شده و استاد مشغول تحقیقات است تا طراح مورد نظر را انتخاب کند.
استادان بهتر از من بسیار بودند اما خب، قرعه فال به نام من افتاد». این جملات را استاد با لبخندی بیان می‌کنند و طرح را توضیح می‌دهند؛ «ضریح قبلی که به نظرم از دوره قاجار مانده است، کار هنرمندان ایرانی نیست؛ بیشتر هندی‌ها روی آن کار کرده‌اند.
هنر قلمزنی آن و موتیف‌های برجسته‌اش طرح اسلامی ندارد. همه فرم‌ها یونانی است و این یک ضعف محسوب می‌شود. از طرفی، خود اسکلت ضریح از چوب ساخته شده و روی آن روکش نقره و طلا کار شده که این مسئله باعث شده به مرور زمان ضریح سست شود و نیاز به تعویض داشته باشد».
آقامیری هر روز از هر فرصتی برای تکمیل اثر استفاده میکند؛ «هنگام کار حس و حال خیلی خوبی دارم، احساس سبکبالی روحانی و شادی‌بخشی به انسان دست می‌دهد. گاهی چنان محو کار می‌شوم که هیچ صدایی نمی‌شنوم».
او تا به حال طرح‌های متعددی زده است و هر بار که چیزی به ذهنش می‌رسد - که باعث زیبایی بیشتر طرح شود - نمونه قبلی را تغییر می‌دهد و اصلاح میکند. طرح‌ها هم همه بزرگ هستند و در اشل یک متر در 60سانت کشیده می‌شوند؛ «در حال حاضر 60درصد کار انجام شده، احتمالا تا 2 هفته دیگر طرح اولیه حاضر می‌شود».
بعد از آنکه طرح به تایید ستاد و مراجع رسید، آن وقت در دو ماه، در ابعاد واقعی کشیده می شود؛ طول آن به اندازه طول ضریح - یعنی چیزی حدود 6 متر و نیم - و عرض آن به اندازه عرض ضریح، یعنی حدود 5متر، به اضافه تاج و گنبد. تازه آن موقع کار به دست بهترین هنرمندان قلمزن در شاخه‌های مختلف سپرده می‌شود تا زیر نظر استاد هنرنمایی کنند و نقوش را به ظهور برسانند.
2 سال انتظار
اسکلت جدید ضریح از جنس فولاد ضدزنگ (stainless steel) است که استحکام خوبی دارد و در اراک ساخته شده. پوشش کار ترکیبی از طلا و نقره خواهد بود، البته قالب کار نقره است. اما از نظر هنری؛ «بیشتر سعی کردیم که از نقوش تزئینی فرم‌های ایرانی و مجموع نقوش اسلامی در کار استفاده کنیم.
جنبه‌های تجریدی، فضاهای بهشتی و روحانی زیبا در آن خواهد بود. سعی‌مان بر این است که نوآوری‌هایی نیز در کار وجود داشته باشد».
ضریح در خوزستان ساخته خواهد شد و دو سال زمان می‌برد تا کار به‌اتمام برسد. نوع ساخت آن هم به گونه‌ای است که قابلیت جداسازی و ترکیب آن وجود دارد، بنابراین پس از پایان کار از هم جدا و بسته‌بندی شده و به نجف فرستاده خواهد شد. جالب است بدانید که تمام پشتوانه مالی کار از کمک‌های مردمی بوده است.
ضریح کربلا هم عوض می‌شود
آقای مهندس سید عبدالمجید شریف‌زاده، رئیس کمیته هنری ستاد بازسازی عتبات عالیات است. این کمیته متشکل از 10 هنرمند در شاخه‌های مختلف و در 2 شاخه اصلی استادان هنری و متفکران نظری هنر اسلامی است که فعالیت‌های ستاد بازسازی را از جنبه هنری آن مورد نظارت و بررسی قرار می‌دهند.
- به غیر از طراحی ضریح حضرت علی(ع)، طرح مشابه دیگری هم درحال اجراست؟
بله طراحی ضریح سیدالشهدا امام حسین(ع) به دست استاد فرشچیان تقریبا به پایان رسیده و به ستاد تحویل شده، به جز آن طراحی ضریح حرمین عسکرین نیز به استاد مهرگان و استاد رجبی داده شده و در مراحل طراحی قرار دارد. ساخت ضریح حضرت ابوالفضل(ع) هم در فرهنگسرای بهمن درحال اجراست.
- برای چنین طرحی چه مراحلی طی می‌شود؟
در گذشته برای ساخت ضریح، معمول بود که هنرمندی برای طراحی انتخاب می‌شد – گاهی هم انتخاب نمی‌شد - و ساخت ضریح بدون نظارت و مطالعه مبانی آن برای امامزادگان صورت می‌گرفت. اما کاری که ستاد انجام داد، این بود که برای این موضوع پژوهشی عمیق و دقیق کرد. اصول و مبانی کار مدون شد و بعد ویژگی‌های خاصی که درمورد هریک از ضریح‌ها باید مدنظر قرار می‌گرفت، مشخص شد.
- مثلا چه ویژگی‌هایی؟
مثلا اینکه در طرح‌ها نباید سبک فیگوراتیو و ناتورالیسم به کار رود یا اینکه شخصیت امام به‌گونه‌ای سمبلیک و با استفاده از نمادها و رازها به نمایش درآید.
- سازمان میراث فرهنگی چه نقشی در مجموعه دارد؟
به صورت تخصصی به این مسئله نظارت دارد که اصول و مبانی هنر اسلامی و سنتی و اصالت آن در کارها و پروژه‌ها حفظ شود و کارها از این اصول خارج نشود و به صورت تکراری و یکدست درنیاید.
- ضریح قبلی امام علی(ع) چه خواهد شد؟ آیا به موزه می‌رود؟
در این مورد هنوز تصمیمی گرفته نشده. اما یکی از پیشنهادها این است که بعضی از این ضریح‌ها بازسازی شده و در مناطق دیگری به کار گرفته شود. درمورد ضریح حضرت علی(ع) هم این امکان وجود دارد که برای حرم حضرت مسلم استفاده شود.
نجف زنده می‌شود
حوالی پل صدر در خیابان شریعتی تهران، دفتر نسبتا کوچکی است که به ظاهر مشکل به نظر می‌رسد که بتواند کاری از پیش ببرد اما در مدت 4 سالی که از تاسیس‌اش می‌گذرد، کاری کرده است کارستان؛ طوری که نمی‌توان تنها در یک گزارش به آن پرداخت.
ستاد باز سازی عتبات عالیات ، یک سازمان داوطلبانه، غیردولتی و غیرانتفاعی با محدوده فعالیتی بین‌‌المللی است که از سال 82 تا به حال مشغول به کار است. این ستاد، با تلاش جمعی از عاشقان اهل بیت و با هدف بازسازی عتبات عالیات و اماکن مذهبی عراق و دیگر کشورها و البته انجام خدمات علمی، فرهنگی، آموزشی، بهداشتی، عمرانی و دیگر فعالیت‌های انسان دوستانه تشکیل شده است.
تمام پشتوانه مالی ستاد به کمک‌های داوطلبانه سازمان‌های دولتی و غیردولتی و مردمی‌گرم است. نکته قابل توجه اینکه این ستاد با استفاده از کمک‌های مردمی، تا به حال توانسته نزدیک به 81 پروژه عمرانی و خدماتی را با هزینه‌ای معادل 50میلیارد تومان در حرم‌های مطهر اجرا کند. باور کردنی نیست اما حقیقت دارد.
عراق نه تنها مطابق زمان توسعه نیافته بلکه بر اثر سیاست‌های صدام پسرفت هم کرده و در معرض نابودی قرار گرفته است. در طول 3 دهه حکومت صدام، شهرهای شیعه‌نشین همواره تحت فشار بوده و مثلا محیط اطراف حرم شریف امام علی (ع)به صورت یک قلعه جدا از بافت در آمده است.
هم اکنون بافت این شهر با کمبود امکانات زیر بنایی مثل شبکه آب و امکاناتی نظیر سرویس‌های بهداشت و ... مواجه است، به اضافه اینکه اگر بحران امنیتی عراق حل شود، مسلما واحدهای اقامتی، جوابگوی حجم زیاد زوار نخواهد بود. اما با گذشت حدود 4سال از تشکیل ستاد بازسازی، طرح‌هایی شروع شده و به پایان رسیده که چیزی جز ابراز حیرت و تعجب برای آدم باقی نمی‌گذارد. باورتان نمی‌شود؟ می‌توانید بعضی از این کارها در شهر نجف را در ادامه ببینید.
طراحی و احداث صحن حضرت زهرا به مساحت 35 هزار مترمربع در غرب حرم امیرالمؤمنین که در حال خاک‌برداری است. این صحن در 2 طبقه با 70 هزار متر مربع سطح زیر بنا، به ارزش تقریبی 800 میلیارد ریال احداث خواهد شد.
ساخت حسینیه حیدری در حرم علی بن ابیطالب به مساحت1200 مترمربع که نزدیک به 10سال به صورت مخروبه مانده بود.
انجام پروژه آب‌رسانی حرم با 5/6 متر لوله‌گذاری و ساخت منبع آب به ظرفیت 2 هزار متر مکعب جهت ذخیره آب مورد نیاز حرم حضرت علی.
زیارت مجازی علی بن ابیطالب از طریق سیستم ماهواره‌ای و اینترنتی.
تعویض سنگ‌های دیوار و کف حرم در سطح 20 هزار مترمربع.
مرمت گنبد طلای حرم شریف.
راه‌اندازی شبکه رادیویی مستقل برای حرم.
احداث 4 باب سقاخانه برای حرم مطهر.
احداث دارالضیافه به مساحت 600 متر مربع.
احداث سرویس بهداشتی به تعداد 300 چشمه.
اجرای پروژه برج نور به تعداد 12 برج 16 پروژکتوری به ارتفاع 32 متر.
ایجاد سامانه مراقبت الکترونیکی با 80 دوربین دیجیتالی.
طراحی ضریح جدید به ارزش 40 میلیارد ریال.
ساخت سقف‌های متحرک صحن به ارزش تقریبی 6 هزار میلیارد ریال.
البته هنوز هم کلی پروژه و کار هست که نیاز به بانی دارد. تا یادمان نرفته برایتان بگوییم که چطور می‌توانید به بازسازی عتبات کمک مالی کنید. باید بروید بانک و به حساب جاری 203038 بانک سپه، شعبه سمیه، شاخص 1234 پول واریز کنید. اگر نذر خاصی برای حرم یا پروژه‌ای دارید، در حواله بانکی بنویسید تا مطابق نذرتان عمل شود.
در غیر این صورت، پول‌های واریزی‌تان برای پروژه‌های مورد نیاز هر یک از عتبات مقدسه هزینه خواهد شد. روش پرداخت الکترونیکی آن هم در راه است. یک جور دیگر هم می‌توانید به ستاد کمک کنید؛ روی سایت ستاد از داوطلبان به همکاری با ستاد ثبت نام می‌شود. آدرس سایت www.atabat.org است.
آهوها کجا می‌روند؟
هارون‌الرشید مشغول شکار بود و سگ‌های شکاری‌اش دنبال چند آهو می‌دویدند. ناگهان آهوها به نقطه‌ای پناهنده شدند و سگ‌ها هم ایستادند. هارون متوجه رمز و راز خاصی در این مکان شد و در این مورد تحقیق کرد. او متوجه شد که اینجا مکانی است که بیش از یک قرن مخفی باقی مانده است؛ مزار حضرت علی(ع).
هارون که مثل بقیه حاکمان عصر عباسی سعی داشت خودش را از خاندان و نزدیکان پیامبر معرفی کند، سال175 هجری قمری اولین بقعه را بر سر مزار امام علی بنا کرد.
ضریحی که هارون بر مزار امام علی بنا کرد از سنگ سفید و گنبد آن از گِل سرخی بود که بالای آن علامت سبز رنگی نصب شده بود.
قبر مخفی
ماجرای پنهان ماندن مزار حضرت علی، از وصیت او به امام حسن شروع شد؛ «مراسم غسل مرا مخفیانه و با حضور تنی چند از اصحاب خاص انجام دهید. سپس تو و برادرت - امام حسین - فقط عقب تابوت را بلند کنید زیرا جلوی آن را ملائک مقرب الهی بلند خواهند کرد.
از مسیری که ملائک می‌روند پیروی کنید و هر کجا که تابوت به زمین نشست - پس از اقامه نماز میت - کمی خاک را کنار بزنید، قبری را که حضرت نوح(ع) برای من آماده کرده است خواهید یافت».
امام حسن و بقیه هم همین کار را می‌کنند. بیش از یک قرن تنها تعداد انگشت‌شماری از اصحاب خاص ائمه محل دقیق قبر ایشان را می‌دانستند. در روایات هم آمده که قبر حضرت آدم ابوالبشر و حضرت نوح و حضرت علی(ع) هر سه در کنار هم هستند.
هفتمین حرم
بنای حرم امام علی(ع) تاکنون 6 بار ویران شده و آنچه اکنون موجود است، هفتمین بنای حرم در طول تاریخ 1250ساله آن است و یادگار از زمان شاه اسماعیل صفوی. مهم‌ترین تغییراتی که در حرم به‌وجود آمده، در دوره عضد الدوله دیلمی و در عصر صفویه بوده است.
عضدالدوله علاوه بر ساخت عمارت حرم در اوج شکوه و عظمت، شهر نجف را هم ساخت. در عصر صفویه هم به‌خاطر اعتقاد محکم سلاطین این سلسله به امام علی(ع)، تعمیرات آستانه علوی به دست شاه اسماعیل صفوی در سال914 قمری آغاز شد و در عصر شاه‌عباس و با طرح و نقشه و مهندسی شیخ‌بهایی تکمیل شد.
هندی‌ها می‌آیند
بعد از صفویان تغییرات عمده‌ای در بنای حرم ایجاد نشد و تنها ظاهر خارجی آن، تغییراتی کرد. نادرشاه افشار ایوان و گنبد را طلاکاری کرد و جداره داخلی صحن توسط سلاطین قاجار با کاشی هفت‌رنگ پوشیده شد و حدود 50سال پیش با ورود اتومبیل به شهر، پیرامون حرم خیابانی شکل گرفت.
در زمان حکومت بعث هم جداره خارجی حرم از رواق و برخی حجرات تجاری خالی شد و حرم دیواره خالصی پیدا کرد. در حال حاضر روی قبر مطهر امام علی(ع)، صندوقی از ساج خاتم - کاری نفیس که اهدایی شاه‌اسماعیل صفوی است - قرار گرفته که در قرون گذشته تعمیراتی روی آن انجام شده.
ضریح حرم هم در حال حاضر ضریح نقره‌ای است که توسط سیف‌الدین - رهبر فرقه اسماعیلیه - اهدا شده و هنرمندان هندی 5سال روی آن کار کرده‌اند.