حمايت ده‌ها كشور را كه پشت خودشان ديدند، حمله را آغاز كردند؛ حمله‌اي كه شايد براي خيلي‌ها ناگهاني بود و بهت و حيرت را به همراه داشت. سي‌ويكم شهريور سال 59 آغاز گسترده جنگي شد كه دفاعي مقدس را مي‌طلبيد. در اين ميان اما نيروي هوايي ارتش جمهوري اسلامي ايران صلابت خود را نشان داد. تنها دوساعت ونيم از حمله نخست عراق نگذشته بود كه آنها با 8فروند جنگنده ضربات مهلكي را به پايگاه‌هاي نظامي الكوت و الرشيد عراق وارد آوردند. كار به اينجا ختم نشد و درست يك روز بعد از شروع جنگ، طرح از پيش تعريف‌شده با عنوان «البرز» روي ميز شهيد سرلشكر فكوري قرار گرفت. اين طرح توسط بهترين و زبده‌ترين خلبان‌ها و استادان طراحي شده بود تا پايگاه‌هاي هوايي و نظامي الرشيد، الكوت، كركوك، موصل، بغداد، ناصبيه و شعيبيه در روز اول مهرماه با 140 فروند هواپيما مورد حمله دلاورمردان نيروي هوايي قرار بگيرد. اجرايي‌شدن اين عمليات اين بار رژيم بعث و همه پشتيبان‌هايش را در بهت فرو برد ورؤياي تازه تنيده‌شان را به كابوسي سخت بدل كرد. حالا نيروي هوايي ارتش با اتكا به دانش و توان داخلي و بهره‌مندي از تجربه گران‌سنگ 8سال دفاع‌مقدس به افق‌هاي جديد مي‌انديشد. طي دهه‌هاي اخير تلاش فرزندان برومند اين سرزمين به نتيجه رسيد تا نخستين جنگنده داخلي به‌دست توانمند متخصصان كشورمان به پرواز درآيد و افتخاري ديگر نصيب ارتش جمهوري اسلامي ايران شود. در اين روز كه به نام دلاورمردان اين نيروي ولايتمدار نامگذاري شده، سراغ امير خلبان هوشنگ منفردزاده، يكي از نخستين خلبانان و طراحان جنگنده صاعقه رفتيم تا درباره اين طرح بيشتر بدانيم.
- بحث طراحي و توليد هواپيماي جنگنده از چه سالي مطرح شد و چه نيازي وجود داشت تا ما به سمت جنگنده‌سازي برويم؟
طولاني‌شدن جنگ تحميلي باعث شد كه بخشي از جنگنده‌هاي ما دچار آسيب شوند. از سوي ديگر با توجه به تحريم‌هاي ظالمانه‌اي كه از نظر تسليحاتي با آن مواجه بوديم، نمي‌توانستيم جنگنده‌هاي جايگزين داشته باشيم و بايد به اين فكر مي‌كرديم كه ضمن تعمير و ترميم هواپيماهاي آسيب ديده، بستري را براي توليد جنگنده‌ها آماده كنيم. بحث توليد جنگنده از نيمه دوم دهه 60 مطرح و ساختماني براي بازسازي و ساخت هواپيما پيش‌بيني شد. ابتدا كار با بازسازي هواپيماهاي آسيب‌ديده شروع شد، تعميرات از مراحل سبك و سنگين به مرحله خيلي پيچيده و نهايي رسيد، تا جايي كه ما اين اعتماد را به متخصصان خودمان پيدا كرديم تا ساخت هواپيماهاي جنگنده را شروع كنيم. اين اتفاق با حمايت و پشتيباني فرمانده فقيد نيروي هوايي، شهيد ستاري و ديگر فرماندهان وقت كه سابقه جنگ داشتند و مشكلات و آسيب‌ديدگي و كمبود هواپيما را حس كرده بودند، به‌صورت جدي پيگيري شد و در نهايت، در خود نيروي هوايي مجتمعي براي ساخت جنگنده‌ها ايجاد شد.
- يعني كار بنيادي از همان دهه 60 شروع شده بود؟
بله، در دهه 70 هم توانستيم كارمان را به‌صورت رسمي دنبال كنيم. آن زمان مقام معظم رهبري، بازديدي از مجتمع داشتند و متخصصان ما با قوت قلبي كه از معظم له گرفتند، با تمام توان به ادامه كار اميدوار شدند. ايشان از اين طرح حمايت كردند و فرمودند كه مي‌توانيم با تلاش و پشتكار به هر آنچه كه نياز داريم، برسيم. در آن دوره حتي دستگاه‌هاي لازم براي ساخت قطعات را به ما نمي‌دادند تا بتوانيم قطعات پيچيده و قطعات فلزي را در مقياس‌هاي مختلف بسازيم. ابتدا توانستيم دستگاه‌ها را بسازيم و بعد ساختمان را بنا كرديم. تمامي اين كارها و مراحل طراحي و آماده‌سازي به‌دست متخصصان داخلي صورت گرفت و نتيجه رضايت‌بخش بود.
- در آن دوره بيشتر كار اورهال كردن هواپيماها را انجام مي‌داديد يا به‌دنبال توليد بوديد؟
اورهال يا همان تعمير اساسي روي هواپيماهاي جنگنده توسط كارخانه‌هاي سازنده و طبق كتابچه‌هاي آن انجام مي‌شود. اين كار طي مراحل مختلف و با يك سري بازرسي‌ها برابر چك‌ليست‌هاي مشخص صورت مي‌گيرد؛ يعني يك جايي را بازبيني ميكنند و قطعاتي تعويض مي‌شود و به مجموعه اينها اصطلاحا اورهال كردن هواپيما گفته مي‌شود. اما بحث ما درباره ساخت هواپيما از ابتدا تا انتهاي آن است كه شامل طراحي و ساخت كليه قطعات آن مي‌شود. وقتي ما در سال 95 داريم درباره ساخت هواپيما صحبت مي‌كنيم، شايد امروزه بحث ساخت قطعات فلزي براي خيلي‌ها موضوع مهم و پيچيده‌اي نباشد. اما در دهه 60، كشور ما شايد 10نفر فارغ‌التحصيل رشته هوا و فضا نداشت! حتي در آن سال‌ها در كشور يك دستگاه سي‌ان‌سي وجود نداشت، اما حالا در هر خيابان صنعتي كشورمان كه برويد مي‌بينيد كه دستگاه‌هاي سي‌ان‌سي چندمحوره به وفور يافت مي‌شود. مي‌خواهم بگويم ساخت قطعات فلزي با همان دقت و دستگاه‌هاي آن زمان و كمبودهايي كه داشتيم، كار خيلي بزرگي بود كه بايد در زمان خودش سنجيده شود. اشخاصي بودند كه با فرهنگ انقلابي و روحيه بسيجي با اراده‌شان خدمت بزرگي به كشور و اين مملكت كردند و ناممكن‌ها را ممكن ساختند.
- در طراحي و ساخت جنگنده‌ها چقدر از توانمندي دانشگاه‌ها و مراكز علمي بهره برده‌ايد؟
نيروي هوايي قديمي‌ترين سازمان هوانوردي كشور است كه قدمت آن به حدود 100سال مي‌رسد. سال‌هايي كه ما در نيروي هوايي ارتش اين كارها را شروع كرديم، در هيچ‌يك از دانشگاه‌ها رشته هوا و فضا نداشتيم و اگر هم بود، تنها دانشگاه‌هايي مثل «صنعتي شريف» اين رشته را داشت و آن هم كه هنوز فارغ‌التحصيلي معرفي نكرده بود. همه اقدامات در خود نيروي هوايي و با توجه به قدمت و سابقه‌اي كه متخصصان داشتند، پايه‌ريزي شد و به مرحله ظهور رسيد. اما بعدها كه جوان‌ترها وارد عرصه شدند، توانستند به گروه سازنده ملحق شوند و در نتيجه نهايي مؤثر باشند.
- شما كه تجربه ساخت جنگنده نداشتيد، از همان ابتدا با آزمون و خطا پيش مي‌رفتيد يا روش ديگري را به‌كار گرفتيد؟
در تمام كشورهاي دنيا صنعت هوانوردي، مقوله‌اي بسيار پرهزينه و پيچيده است. ساخت هواپيماها هزينه بسيار بالايي دارد. علاوه بر اينكه وقتي شما از هواپيما صحبت مي‌كنيد بايد پاي صنايع مختلف را به وسط بكشيد. مثلا صنعت الكترونيك، پلاستيك و لاستيك كه هر كدام يك نقش را در توليد محصول ايفا ميكنند. وقتي مي‌گوييم هواپيماي جنگنده يعني محصولي كه ممكن است در شرايطي و تنها در مدت زمان 4دقيقه، از دماي 40درجه بالاي صفر به دماي 40درجه زير صفر برسد! خب، ساخت چنين محصولي تكنولوژي خاص خودش را مي‌خواهد. حتي اگر علم آن را هم داشته باشيد بايد بتوانيد آن را كاربردي كنيد كه خودش دنياي بسيار متفاوتي است. براي همين وقتي ايران را رصد ميكنند و مي‌بينند كه توانسته هواپيمايي بسازد كه مي‌تواند سوپرسونيك (مافوق صوت) حركت كند و اين هواپيما را در بالاي جو رهگيري كرده‌اند، متوجه مي‌شوند كه ما به فراتر از چيزي كه فكرش را مي‌كردند دست يافته‌ايم و توانسته‌ايم آن را در قالب يك محصول ارائه دهيم.
- براي ساخت صاعقه چه متد و روشي را به كار گرفتيد؟ اصلا طرح اوليه‌اي وجود داشت يا همه‌‌چيز طبق ايده خودتان پيش رفت؟
كشورهايي كه در دهه‌هاي اخير دنبال هواپيماسازي رفته‌اند با توجه به قدمت بالاي صنعت هوانوردي، الگوهايي را براي خودشان درنظر گرفته‌اند. ما اگر مي‌خواستيم هر كاري را از صفر شروع كنيم، شايد مدت زمان كار پايين‌تر مي‌آمد، اما هزينه خودش را داشت. وقتي كار را شروع كرديم تصميم بر اين شد كه يك الگو داشته باشيم؛ مثل اتفاقي كه در صنعت خودروسازي كشورمان رخ داد و پلت‌فرم را براساس يكي از محصولات شركت فرانسوي ساختند. ما هم آمديم و يك هواپيماي جنگنده را الگو قرار داديم و تأييديه‌‌اش را گرفتيم و بعد از طريق مهندسي معكوس و سپس توانمندي‌هاي علمي كه متخصصان‌مان داشتند، اين قابليت را به‌دست آورديم. در آزمايش‌ها هم ديديم كه روش‌مان درست است و بعد سراغ طراحي رفتيم. تغييرات اساسي در همان هواپيماي الگو به‌وجود آمد تا به يك توانمندي بالاتري در صنعت هوايي برسيم. اين ايده در نهايت جواب داد و حالا مطمئن هستيم كه مي‌توانيم با جنگنده‌هاي توليد داخل، از حريم كشورمان دفاع كنيم.
- توانمندي‌هاي عملياتي جنگنده صاعقه در كدام بخش‌ها نمود بيشتري دارد؟
در صنعت جنگنده‌سازي، آمده‌اند و تمام جنگنده‌ها را به 5نسل تقسيم كرده‌اند؛ يعني نسل اول تا پنجم. كشورهايي كه در توليد اين محصولات صاحب سبك هستند معترفند كه جنگنده‌ها در نسل سوم از لحاظ آيروديناميك و طراحي به اوج خودش رسيده است. جنگنده‌هايي مثل اف-4(فانتوم)، اف- 5 و همينطور هواپيمايي مثل ميگ 27 كه متعلق به نسل سوم هستند. ولي صنايع موتور، ابيونيك و تسليحات آنها نسبت به آيروديناميك هواپيماها عقب مانده بود. از طرف ديگر ساخت جنگنده در طول سال‌هاي جنگ سرد، هزينه زيادي را به كشورها تحميل مي‌كرد. وقتي تاريخ را نگاه مي‌كنيد، متوجه مي‌شويد كه در طول اين سال‌ها، تنوع هواپيماها بالا رفته بود و براي هر ماموريتي، يك نوع هواپيماي ويژه مي‌ساختند. بعد از چند سال متوجه شدند كه نگهداري اين هواپيماها بسيار بالاست و مجبور شدند با تلفيق و تركيب سيستم‌هاي ناوبري و سيستم‌هاي تسليحات به ساخت هواپيماهاي چندماموريتي (مولتي رل) روي بياورند؛ يعني اينكه يك جنگنده با يك ساختار واحد و فقط با تغيير تسليحات و سيستم ابيونيك و راداري خودش ماموريت‌هاي جداگانه‌اي مانند حمله به اهداف زميني، هوايي، دريايي، رهگيري يا حتي مختل‌كننده سيستم‌هاي الكترونيكي و سايبري انجام بدهد. همه اين اتفاق‌ها در حالي مي‌‌افتد كه ساختار اصلي يعني موتور و بدنه آن يكي باشد تا هزينه‌ها پايين بيايد. ما هم در طراحي و ساخت صاعقه دنبال چنين هدفي بوديم. اين كار در دنيا رواج پيدا كرده و مثلا هواپيماي اف- 35 هم براي نيروي هوايي و هم نيروي دريايي ساخته شده؛ درحالي‌كه آمريكا در گذشته براي هر كدام از نيروهايش هواپيماي جداگانه‌اي را ساخته بود.
- در واقع با اين كار، توانمندي‌هاي مختلف در هم ادغام مي‌شوند تا نتيجه بهتري حاصل شود.
بله، ما هم به اين سمت پيش مي‌رويم و پروژه‌هاي خوبي در وزارت دفاع در دست اجراست و نتايج مطلوبي هم به‌دست آمده. حالا مي‌توانيم مدعي باشيم كه به تكنولوژي ساخت هواپيماهاي جنگنده چندماموريتي دست پيدا كرده‌ايم كه توفيق بزرگي محسوب مي‌شود. از اين رو، صاعقه نخستين جنگنده توليد داخل به شمار مي‌رود.
- و همين روند توسعه‌اي همچنان براي دستيابي به صاعقه 2 و 3 نيز ادامه دارد؟
بله، اين محصول مشتركي است ميان نيروي هوايي و وزارت دفاع. صاعقه 2هم ساخته شده كه همان مدل دوكابين است و در رژه روز ارتش جمهوري اسلامي نيز حضور خواهد داشت. اين محصول طي مراسمي در سال 93 به نيروي هوايي تحويل داده شده است.
- شما به‌عنوان يكي از نخستين خلبان‌هاي جنگنده صاعقه، چقدر به نتيجه كار خوشبين بوديد؟
ما نبايد به اين فكر كنيم كه محصولي كه به آن دست پيدا كرده‌ايم، دقيقا هماني بوده كه در طرح و روياهايمان دنبالش مي‌گشتيم. اما در طراحي و ساخت صاعقه ما به بيش از 90درصد خواسته‌هايمان رسيديم و همين راضي‌كننده است. البته اين موضوع را هم درنظر بگيريد كه طي ساخت يك هواپيما بايد به تاسيسات و كارخانه‌هايي كه محصولات ميان‌راهي توليد ميكنند نيز توجه كنيد. آمريكا آمد و در يك پروسه زماني 2هواپيماي اف-22 و اف-23 را ساخت. توليد اف -22 ادامه پيدا كرد، اما اف-23 را متوقف كرد. با اين حال از اين محصول براي ارتقاي محصولات ديگرش بهره برد. محصولات ميان‌راهي يعني ساخت كليه قطعاتي كه توسط علوم ديگر وارد كار مي‌شود. به طور مثال، ما در كشورمان قابليت انجام عمليات فورج را در سطح پيچيده انجام داده‌ايم و توانسته‌ايم شاسي هواپيما را خودمان توليد كنيم. اين مي‌شود همان محصول ميان‌راهي. ما با افتخار اعلام مي‌كنيم كه در صنايع نفت وگاز، پتروشيمي و نيروگاهي اين قابليت به‌وجود آمده كه چنين فناوري‌‌اي به نوعي ديگر به‌كار گرفته شود. ما مجبور بوديم براي جنگنده‌هاي جديد لاستيك بسازيم و آمديم و صنعت آن را ايجاد كرديم. حالا اين صنعت علاوه بر رفع نياز ما مي‌تواند حتي براي هواپيماهاي مسافربري هم لاستيك توليد كند. وقتي كه در نيروي هوايي اعلام نياز مي‌كنيم، صنايع بسيج مي‌شوند تا توانمندي‌هايشان را به كار بگيرند و خدماتي را ارائه بدهند كه پيش از اين تنها با صرف هزينه‌هاي گزاف و خروج ارز از كشور امكان‌پذير بود.
- صاعقه تا چه اندازه توانسته ماموريت‌هايي را كه از آن خواسته شده با موفقيت پشت سر بگذارد؟
نتيجه كار بسيار رضايت‌بخش بود. اما مهم‌ترين موضوع در اين رابطه اين بود كه ما كار ساختن جنگنده را شروع كنيم و خودمان به‌تنهايي پيش ببريم. در حال حاضر، رابطه تنگاتنگي ميان وزارت دفاع و نيروي هوايي ارتش وجود دارد. از سوي ديگر همين رابطه با دانشگاه‌ها و مراكز علمي و شركت‌هاي دانش‌بنيان ايجاد شده و به همين دليل مي‌توانيم بگوييم كه در طرح‌هاي بعدي به خواسته‌هاي بالاتري دست پيدا خواهيم كرد.
- و حالا ايران هم جزو معدود كشورهاي داراي فناوري ساخت جنگنده شده است.
بله، فناوري طراحي و ساخت اين نوع محصولات تنها در انحصار چند كشور معدود است. مقام معظم رهبري همواره در فرمايشات‌شان ديدگاه و افق بلندي را براي همه سازمان‌ها ترسيم ميكنند. اين موضوع باعث مي‌شود تا مسئولان كشور با جرأت و جسارت بيشتر، قدم‌هاي بلندتري را بردارند و به داشته‌هاي داخلي و توان بومي متكي باشند. ساخت جنگنده صاعقه به ما اين نويد را داد كه افق روشن‌تري در صنعت هواپيمايي كشور در انتظار ماست و مي‌توانيم به هدف‌هايي كه شايد روزي برايمان رؤيا بود، دست پيدا كنيم.
- برتري صاعقه در جنگ‌هاي نزديك
خلبان‌هاي جوان و فرمانده گردان صاعقه از توانمندي‌هاي ويژه آن مي‌گويند
بچه‌هاي گردان صاعقه همگي در هدايت اين جنگنده بسيار توانمند و زبده هستند. آنها به‌تازگي از تمرين هوايي بازگشته‌اند تا در روز ارتش جمهوري اسلامي، رژه باشكوهي را براي هموطنان‌مان به نمايش بگذارند. با فرمانده و خلبان‌هاي اين جنگنده داخلي نيز گپ و گفتي داشته‌ايم كه تقديم‌تان مي‌شود. اعم افراد به دليل مسائل حفاظتي نشده است.
- اگر بخواهيم درباره توانمندي‌ها و ويژگي‌هاي هواپيماي صاعقه صحبت كنيم، بيشتر روي چه موضوعاتي مي‌توانيم مانور بدهيم؟
جنگنده صاعقه در ميان هواپيماهايي كه الان در اختيار داريم، چيزي كم و كسر ندارد و حتي در برخي ماموريت‌ها بهتر عمل مي‌كند. ما توانسته‌ايم به هواپيمايي دسترسي داشته باشيم كه با توجه به شرايط بومي كشور و ويژگي‌هاي آن ساخته شده و اين خودش موضوع مهمي است. اين مي‌تواند شروع خوبي باشد تا سراغ طراحي و ساخت هواپيماهايي برويم كه به فناوري روز دنيا هم نزديك‌تر باشد و توان مقابله با آنها را نيز به‌دست آورد. جنگنده‌هاي ما در طول جنگ دچار فرسايش شده بودند و كمبودهايي در اين بخش احساس مي‌شد كه خوشبختانه با ورود صاعقه، بخش قابل توجهي از اين كمبودها رفع شد.
- شما تجربه پرواز با انواع جنگنده‌ها در سبك‌هاي مختلف را داريد. هنگام پرواز با صاعقه چه احساسي به شما دست مي‌دهد؟
جنگنده صاعقه براساس طرحي از هواپيماي اف-5 توليد شده و از آن الهام گرفته است. توانمندي اصلي اين هواپيما بيشتر براي حمايت نزديك يا همان «كلوزر ساپورت» است و ماموريت ديگرش شامل برتري هوايي (اير سكيوريتي) مي‌شود. صاعقه در جنگ‌هاي هوايي خيلي نزديك عملكرد خوبي دارد و براي ماموريت‌هايي كه مسافت زيادي ندارند و اصطلاحا«لانگ رنج» نيستند، مطوب است و مي‌تواند امنيت هوايي كشور را به خوبي تأمين كند.
- و طبيعتا براي تعمير و نگهداري آن هم دست متخصصان بازتر شده است؟
بله، وقتي يك هواپيما ساخت كشور خودمان باشد ديگر اين مشكل را نخواهيم داشت و تعمير و نگهداري آن هم متكي به علم و تجربه خودمان خواهد بود.
- اين هواپيما در هدف‌گيري‌ها چقدر دقيق است؟
صاعقه تمام عمليات‌هايي كه پيش از اين توسط هواپيماي اف-5 انجام مي‌شد را به خوبي پوشش مي‌دهد و هدف‌گيري‌اش به همان دقت و خوبي است. اين هواپيما در تمام رزمايش‌ها حضور فعال داشته و در ماموريت‌هاي هوا به هوا و هوا به زمين نيز شركت كرده و از نظر قدرت رهگيري هم قابليت‌هاي بالايي دارد.
- مثل اينكه براي آموزش خلبان‌هاي جديد، مدل دوكابين آن هم ساخته شده؟
بله، ما خلبان‌هاي جديد را با اين مدل آموزش مي‌دهيم. در طول تاريخ نيروي هوايي، همواره بهترين خلبان‌ها را داشته‌ايم و الان هم جوانان ما با انرژي و استعدادي كه دارند اين راه درخشان را به خوبي ادامه مي‌دهند.
- براي شما كه خلبان هستيد، فكر مي‌كنيد صاعقه درچه قسمت‌هايي توسعه يافته و كار شما را راحت‌تر مي‌كند؟
با توجه به پروازهايي كه داشتيم دوستان متخصص ما روي ابيونيك آن خيلي كار كرده‌اند. مطمئنا در نسل‌هاي بعدي اين هواپيما شاهد ساختارها و توانمندي‌هاي بهتري خواهيم بود. درخصوص برتري‌هاي ويژه اين هواپيما هم بايد بگويم به‌خاطر تغييرات آيروديناميكي كه ايجاد شده، چرخش هواپيما نسبت به ديگر جنگنده‌ها راحت‌تر و بهتر صورت مي‌گيرد. شما وقتي با خودرو رانندگي مي‌كنيد، شعاع گردش شما تنها در دو جهت خلاصه مي‌شود اما در هواپيما شرايط خاصي وجود دارد كه محاسبات دقيق‌تري را مي‌طلبد. يكي از نكات مهم همين بحث «ترن رديوس» است و هرچه ميزان آن كمتر باشد، قابليت مانور هواپيما بالاتر مي‌رود. هواپيماي صاعقه با توجه به اينكه دو ورتيكال است، مي‌تواند سريع‌تر تغيير جهت بدهد و كارايي و پرفورمنس آن بالاتر برود.
- در هنگام طراحي و ساخت صاعقه، چقدرنظر خلبان‌ها به‌عنوان «استفاده‌كننده‌هاي نهايي» پرسيده شده است؟ آيا تعاملي ميان شما و گروه طراح وجود داشته؟
در طراحي اوليه نظر خلبان‌ها را مي‌پرسيدند تا نتيجه كار بهتر شود. زماني هم كه جنگنده را تحويل گردان ما دادند، از گروه صنعتي دو بار آمدند و اشكالات كار را پرسيدند و مطالبي عنوان شد تا پس از رفع آنها بتوانيم پرواز مطمئن‌تر با قابليت‌هاي بيشتري داشته باشيم. اين تعامل هنوز هم وجود دارد تا در ساخت نمونه‌هاي بعدي، خودمان را به محصولات مشابه دنيا نزديك كنيم. بايد قبول كنيم كه در صنعت هوانوردي فاصله‌اي ميان ما و فناوري روز دنيا وجود دارد. اما همين كه كار را شروع كرده‌ايم و روي توان خودمان تكيه مي‌كنيم، ارزشمند است. خلبان‌هاي جوان يا باتجربه ما هم وقتي مي‌بينند كه حاصل تلاش متخصصان داخلي براي آنها آماده شده، انگيزه بيشتري براي حفاظت از كيان و تماميت ارزي كشور پيدا ميكنند.