با اجراي طرح تحول سلامت، تغییرات عمده اي در نظام ارائه خدمات سلامت روان، ایجاد شده است كه قبل از آن، هيچگاه، چنين خدماتي براي مردم، در اين حد و به اين شكل ، اجرايي و عملياتي نشده بود.
اهميت و ضرورت اين برنامه‌هاي تحول آفرين، وقتي بيشتر نمود و ظهور پيدا مي‌كند كه بدانيم بر اساس آخرين پيمايش ملي سلامت روان در كشور، كه قبل از اجراي طرح تحول انجام شده، میزان شیوع اختلالات روانپزشكي در جمعیت 64- 15سال کشور،23/6 در صد است که اين ميزان نشان دهنده شیوع بالای اختلالات روانپزشكي، در جامعه است.
در اين ميان، اختلال افسردگی اساسی با شیوع 12/7 درصد و اختلالات اضطرابی با شیوع 15/6 درصد، شایع‌ترین گروه اختلالات هستند. علاوه بر این، اين مطالعه نشان داد که حدود دوسوم افراد مبتلا به اختلال روانپزشکی در طی 12 ماه قبل از مطالعه، خدمت قابل توجه و مناسبي، را دریافت نکرده بودند.
در این مطالعه همچنين، مشخص شد که میزان بیکاری در بیماران روانپزشکی 1/6 و ميزان از کارافتادگی هم 3/5 برابر افراد غیر بیمار است.
مجموعه این شرایط، دفتر سلامت رواني، اجتماعي و اعتياد معاونت بهداشت وزارت بهداشت، را بر آن داشت تا در راستاي طرح تحول سلامت، تغییراتی عمده در نظام ارائه خدمات سلامت روان ایجاد كند.
اما نکته بسیار مهم در طرح تحول نظام سلامت، شروع ارائه خدمات سلامت روان از حاشیه شهرها بود یعنی جایی که مردم تا قبل از این، از نظر ارائه خدمات سلامت ،کمترین میزان خدمات را دریافت می‌کردند.
در هر حال، حمایت مدیران ارشد سلامت با ورود کارشناس سلامت روان به تیم ارائه دهنده خدمات سلامت، توانست توان ارائه این خدمات را نسبت به قبل، دو چندان افزایش دهد.
بدین ترتیب، دفتر سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد حوزه معاونت بهداشت با طراحی مداخلات مبتنی بر شواهد و تکیه بر خدمات پیشگیری اولیه، غربالگری، تشخیص زودرس و درمان بموقع در قالب یک کار تیمی متشكل از کارشناس مراقب سلامت، کارشناس سلامت روان و پزشک عمومی که مسئولیت درمان در آن به عهده پزشک تیم است ، ارائه خدمات سلامت روان را از حاشیه شهر ها شروع كرد و بعد از پوشش کامل جمعیت تقریبا ده میلیون نفری حاشیه شهرها در گام بعدی خدمات را به سمت شهرهای 20 تا 50 هزار نفر و سپس شهرهای بالای 50 هزار نفر پیش برد.
برای اجرایی كردن این امر مهم، مرکز مدیریت شبکه حوزه معاونت بهداشت، اقدام به تقویت نظام شبکه از طریق فعالیت‌های زیربنایی كرد. راه اندازی پایگاه‌های بهداشتی و مراکز جامع خدمات سلامت در حاشیه شهرها، جذب نیروی کارشناس مراقب سلامت، پزشک عمومی، و جذب حدود 600 روانشناس به طور خاص در حوزه سلامت روان، برخي از اين اقدامات است.
در حال حاضر، مهمترین برنامه‌هایي که در حوزه سلامت روان در نظام مراقبت‌های بهداشتی اولیه ارائه مي‌شود شامل برنامه هاي متعددي است كه از جمله مهمترين آنها مي توان به برنامه‌هاي تشخیص و درمان اختلالات روانپزشکی، مهارت‌های زندگی، مهارت‌های فرزند پروری، پیشگیری از رفتار های خودکشی ،مداخلات روانی اجتماعی در حوادث و بلایا، ارائه خدمات سلامت روان جامعه نگر، توسعه تخت‌های روانپزشکی در بیمارستان‌های عمومی و برنامه ارتقاء استاندارد های بخش‌ها و اورژانس‌های روانپزشکی اشاره كرد.
اين همه در حالي است كه تا قبل از اجرای طرح تحول سلامت، به دلیل وجود ساختار منسجم شبکه در روستاها، تمرکز اصلی برنامه‌های سلامت از جمله برنامه سلامت روان، فقط در مناطق روستایی متمركز بود.
به عبارت بهتر، در حدود 30 سال پیش و در زمان شروع فعالیت شبکه‌های بهداشتی درمانی بیش از 70 درصد جمعیت کشور در روستا مستقر بود، بنابراین با گسترش این برنامه در روستاها سطح دسترسی و پوشش برنامه‌های سلامت در حد قابل قبول و مطلوب در نظر گرفته می‌شد اما با تغییر الگوی جمعیتی و افزایش مهاجرت و به تبع آن افزایش حاشیه نشینی حدود 70 درصد جمعیت در شهرها و حاشیه شهرها ساکن شدند وحدود 30 درصد جمعیت در روستاها باقی ماندند و به تعبیری بیش از 70درصد جمعیت به ویژه در حاشیه شهرها، از دسترسی به خدمات سلامت در قالب شبکه‌های بهداشتی درمانی محروم بودند بنابراین به دلیل کاهش سطح پوشش جمعیتی، برنامه‌های سلامت با هزینه‌های بالا فقط به حدود یک چهارم جمعیت کشور خدمت ارائه مي‌شد که این امر باعث مشکلات متعددی در اجرای برنامه ها و دسترسی به اهداف و شاخص های سلامت بود اما اكنون، با اجراي طرح تحول سلامت، برنامه‌هایي که در حوزه سلامت روان در نظام مراقبت‌های بهداشتی اولیه ارائه مي‌شود فراگير و براي همه مردم است.
* دكتراحمد حاجبي، مدير كل دفتر سلامت رواني، اجتماعي و اعتياد وزارت بهداشت