پاكيزه و مرتب باشي و به‌موقع در خانه ميزبان آماده شوي و قاعده‌هايي كه او مي‌خواهد رعايت كني. مسجد هم خانه خداست و تو مهماني هستي كه هر روز مي‌تواني به اين مهمانخانه بروي. حتي مي‌تواني هر نوع نياز فرهنگي‌ات را در مسجد مرتفع كني و از امام جماعت مسجد گرفته تا نمازگزاران و خادم، همگي آماده‌اند تا در مهماني خدا به تو خوش بگذرد. البته قواعد مسجد با خانه‌هاي ديگر متفاوت است چراكه در مسجد همه‌‌چيز عطر و رنگ معنويت به‌خود گرفته و براي همين است كه در آخر مهماني، سبكبال و آرام هستي. همه اينها قاعده مسجد است كه آن را مهمانخانه خدا روي زمين مي‌دانيم. اما مشكل ما از آنجا شروع شد كه مسجد را فقط براي اقامه نمازجماعت شناختيم. حتي گمان كرديم مي‌توانيم نماز را به‌صورت فرادي در خانه يا محل كار بخوانيم و لزومي ندارد كه حتما خودمان را به مسجد برسانيم. اينطور شد كه كاركردهاي مسجد را فراموش كرديم و توفيق مهماني خدا را از دست داديم، درحالي‌كه اگر نگاهي به صدر اسلام بيندازيم، متوجه مي‌شويم كه مسجد بايد پايگاه سياسي، فرهنگي، نظامي، قضايي و آموزشي باشد و كوتاهي ما اين كاركردها را غيرفعال كرده است. به مناسبت روز جهاني مسجد، به زمينه‌هاي ارتباط مردم با مسجد، خدمات ارائه شده از مسجدها به مردم و مشكلات رايج امروزي در مسجدها پرداخته‌ايم و حجت‌الاسلام محمدمهدي طباطبايي در اين مطلب ما را راهنمايي كرده‌اند.
- مردم و مسجد
صداي اذان كه در خيابان مي‌پيچد و نواي حي علي‌الصلوه به گوش عابران و ساكنان خانه‌هاي اطراف مي‌رسد، خيلي از مردم كه هنوز گوشي براي شنيدن نواي حق دارند دست و صورت را براي وضوگرفتن مي‌شويند و به سمت مسجد راه مي‌افتند. اما ارتباط مردم با مسجد، به همين جا ختم نمي‌شود. برنامه‌ها و زمينه‌هاي بسياري وجود دارد كه خانواده‌ها را به سمت مسجدها هدايت مي‌كند؛ از انواع برنامه‌هاي فرهنگي و مذهبي گرفته تا برگزاري مراسم جشن يا اقامه عزا به مناسبت تولد يا شهادت ائمه اطهار عليهم‌السلام.
حجت‌الاسلام طباطبايي بر ضرورت ارتباط مردم با مسجدها تأكيد كرده و مي‌گويد: «اسلام براي اينكه مردم مسلمان را متحد كند، در مرحله اول مركز تجمع عمومي مسلمانان را تأسيس كرد و نام آن را مسجد گذاشت. حتي در قرآن كريم مي‌خوانيم كه جمع شدن مردم در مسجد براي نماز خواندن و اجراي دستورات خدا به بهترين نحو ممكن مورد توجه قرار گرفته است تا مسجد، سنگر توحيدي و ايماني مردم باشد». درواقع مي‌توان گفت مسجد، محلي براي ايجاد و حفظ وحدت بين مسلمان‌هاست، همانطور كه حجت‌الاسلام طباطبايي توضيح مي‌دهد: «اگر ما بدانيم كه جمع شدن مردم و به‌خصوص جوان‌ها در مسجد چه فايده‌هايي براي‌مان دارد و تا چه اندازه مشكلات و مسائل فرهنگي و سياسي و اخلاقي بين مردم را حل مي‌كند، حتما هم خودمان اهل مسجد مي‌شويم و هم فرزندان‌مان را از كودكي به حضور در مسجد براي اقامه نماز جماعت و شركت در برنامه‌هاي متنوع آن تشويق مي‌كنيم». اين در حالي است كه امروزه بعضي از مسجدها مركز تجمع چند پيرزن و پيرمرد شده است؛ محلي كه جاي خالي جوان‌ترها در آن به وضوح ديده مي‌شود.
- خدمات مسجد به مردم
يكي از خدمت‌هاي پرسابقه و البته بسيار مفيد و به‌جايي كه مسجدها به مردم ارائه مي‌دهند و در خيلي از مسجدها انجام مي‌شود، اين است كه علاوه بر اقامه نماز جماعت، پيش نماز در فاصله ميان 2 نماز يا بعد از تمام‌شدن نماز، نكته اخلاقي و يا يكي از احكام اسلامي را همراه با حديث زيبايي از قول امامان معصوم عليهم‌السلام مي‌گويد. حجت‌الاسلام طباطبايي در اين‌باره مي‌گويد: «اين كار يكي از كارهايي است كه بر عهده پيش‌نماز قرار دارد و خوب است تا حد امكان اين نكته را در مسجدها رعايت كنند. پيش‌نماز در عين حال كه براي پاسخ گفتن به سؤالات شرعي و اسلامي در خدمت مردم است، گاهي اوقات نكاتي را هم در حوزه اخلاق اسلامي يا احكام دين براي مردم مي‌گويد».
مردم هم از اين شيوه استقبال مي‌كنند و اين كار را باعث آشناشدن جوان‌ها و نوجوان‌ها با احكام دين مي‌دانند. حجت‌الاسلام طباطبايي مي‌گويد: «وقت زيادي لازم نيست تا يك نكته اسلامي در مسجدها گفته شود. مردم زمان زيادي براي يادگيري دارند و هميشه استقبال مي‌كنند از اينكه نكته جديدي ياد بگيرند. چه بهتر كه اين نكته در فاصله بين 2 نماز گفته شود كه هم روحيه مردم توان پذيرش و درك كردن اين نكته‌ها را دارد و هم از طريق همين نكته‌هاي اسلامي است كه خيلي از گره‌ها از زندگي‌هاي مردم باز مي‌شود. شايد درگير شدن با امور زندگي، فرصت مطالعه كردن و پرداختن به مسائل ديني را از خيلي‌ها بگيرد و اجازه ندهد كه غير از خواندن چند آيه از قرآن در هر روز، مطلب ديگري مطالعه كنند يا دنبال حديثي باشند. مسجدها در اين زمينه مي‌توانند خيلي مؤثر باشند».
البته خدمات مسجد به مردم به همين موارد ختم نمي‌شود. دايركردن صندوق‌هاي قرض‌الحسنه، تعاوني‌ها، ارائه لوازم نذري‌پزان و برگزاري دوره‌هاي متنوع فرهنگي و مذهبي نمونه‌اي از خدمات گسترده‌اي است كه مسجدها به مردم ارائه مي‌دهند. به‌عنوان مثال كلاس‌هاي فرهنگي كه در مسجدها برگزار مي‌شود، با استقبال خوبي از طرف مردم مواجه مي‌شود. برنامه‌هاي ويژه در مناسبت‌هايي مثل روزهاي عزاداري‌ماه محرم و صفر، يادواره شهداي محل، مراسم احياي شب‌هاي قدر و شب نيمه‌شعبان هم ازجمله اوقاتي است كه مردم را به سمت مسجد مي‌كشاند.
حجت‌الاسلام طباطبايي به نمونه ديگري از تأثيرگذاري مسجد بر فرهنگ مردم اشاره مي‌كند و مي‌گويد: «از طرف ديگر، خانم‌هاي نمازگزار هم گاهي در خانه‌هاي خود جلسه‌هاي مذهبي برگزار مي‌كنند و با دعوت يك سخنران توانا، از نمازگزاران مسجدها مي‌خواهند در اين جلسه‌ها شركت كنند. اين ارتباط معنوي بين نمازگزاران مرد هم وجود دارد. جالب اينكه هر وقت يكي از نمازگزاران مسجدي دچار مشكلي شود نمازگزاران همان مسجد دست به‌دست هم مي‌دهند تا مشكل او را حل كنند».
- خانه خدا كه قفل و بست نمي‌خواهد!
اذان و اقامه كه خوانده مي‌شود، نمازگزاران در مسجد در صف‌هاي مرتب كنار يكديگر مي‌ايستند و نماز جماعت را به جا مي‌آورند. بعد از آن، دسته دسته از مسجد بيرون مي‌روند. هنوز هم چند نفري در گوشه و كنار مسجد مي‌مانند و با هم گرم صحبت مي‌شوند، اما مدتي كه مي‌گذرد آنها هم سجاده‌هايشان را جمع مي‌كنند و از مسجد بيرون مي‌روند. درهاي مسجد هم بعد از مدتي بسته مي‌شود. اين، حكايت هميشگي بسياري از مسجدهاي كشور ماست؛ مسجدهايي كه فقط براي اقامه نماز در اول وقت باز است و بعد از برگزاري نماز جماعت درها بسته مي‌شود.
اين مسئله را با حجت‌الاسلام طباطبايي مطرح مي‌كنيم و مي‌گويد: «درست است كه مردم رهگذر هم بايد نماز بخوانند، اما اگر درهاي مسجد را به‌طور شبانه‌روز باز بگذاريم، ممكن است افراد لاابالي هم براي استراحت و هر كار ديگري وارد مسجد شوند. اين درست نيست. مسئولان مسجد هم نمي‌توانند به‌طور شبانه‌روزي در مسجد حاضر باشند تا فقط نمازگزاران را به مسجد راه بدهند». و ادامه مي‌دهد: «خوشبختانه شهرداري براي حل اين مشكل، مكان‌هايي مخصوص براي اقامه نماز در تعداد زيادي از پارك‌ها و ميدان‌هاي شهر تعبيه كرده است تا كسي به‌دليل رفت‌وآمد طولاني مدت در خيابان‌ها، از نماز خواندن باز نماند». و پيشنهادي هم به مسئولان مساجد مي‌دهد: «خوب است خادم‌هاي مسجد به‌طور ساعتي در مساجد بزرگ حاضر باشند تا درهاي مسجد همه ساعات روز باز باشد و مردم بتوانند براي نماز خواندن در مسجد حاضر شوند. با اين روش ديگر نماز كسي به‌دليل بسته‌بودن درهاي مسجد قضا نمي‌شود».
- امكانات ويژه مسجد
بسياري از مسجدها علاوه بر اينكه محلي براي اقامه نماز جماعت هستند، كاركردهاي ديگري هم دارند كه موجب جلب توجه مردم و به‌خصوص جوان‌ها و نوجوان‌ها مي‌شود. اگر مسجد شهر يا روستاي شما از اين امكانات بي‌بهره است، مي‌توانيد با كمك مسئولان مسجد و ساير مردم، اين بخش‌ها را به مسجدتان اضافه كنيد تا بر رونق آن اضافه شود. در اينجا به چند نمونه از آنها اشاره مي‌كنيم:
صندوق قرض‌الحسنه: مسجدهاي بزرگ معمولا صندوق قرض‌الحسنه‌اي دارند كه وام‌هايي را در قالب قرض الحسنه به متقاضيان محلي پرداخت مي‌كنند. هر كسي كه تمكن مالي داشته باشد يا به‌دليل نذر يا شركت در كارهاي حسنه بخواهد كمكي به ديگران بكند، مي‌تواند مبلغي به اين صندوق كمك كند. اما اگر نياز به كمك مالي داريد و نمي‌توانيد از اقوام و آشنايان‌تان قرض كنيد، مي‌توانيد سري به اين صندوق‌ها بزنيد و با طي كردن مراحل اداري مخصوص به آن، نياز مالي‌تان را برطرف كنيد. فقط يادتان باشد كه مبالغي كه به‌صورت وام از صندوق قرض‌الحسنه دريافت مي‌كنيد، پولي است كه به‌صورت گردشي در دست مردم و متقاضيان مي‌چرخد. پس با پرداخت به موقع اقساط، اين چرخه را متوقف نكنيد.
ستاد برگزاري همايش: اين بخش معمولا به همت معاونت‌هاي علمي و پژوهشي پايگاه بسيج راه‌اندازي مي‌شود و هدف آن ارتقاي سطح سلامت روحي و جسمي مردم است. آنها معمولا ستادي در مسجدها ايجاد مي‌كنند به نام «ستاد برگزاري همايش‌هاي مسجد». اين ستاد همايش‌هاي متنوعي براي آموزش نوجوانان، جوانان و خانواده‌ها برگزار مي‌كند.
باشگاه ورزشي: يكي ديگر از امكانات بعضي از مسجدهاي بزرگ، باشگاه ورزشي است كه هم مورد استفاده آقايان قرار مي‌گيرد و هم خانم‌ها مي‌توانند از آن استفاده كنند. اين باشگاه كه متعلق به مسجد است، زيرنظر مسئولان فرهنگي و ورزشي مسجد فعاليت مي‌كند. اگر اهل ورزش هستيد مي‌توانيد در كلاس‌هاي اين باشگاه‌هاي ورزشي ثبت‌نام و از امكانات آن استفاده كنيد.
لوازم نذري پزان: اگر مي‌خواهيد در خانه‌تان غذاي نذري بپزيد و ديگ و گاز و ظرف‌هاي ديگري هم نياز داريد، مي‌توانيد به آشپزخانه بعضي مسجدها برويد و لوازم موردنيازتان را از مسئولان آنجا قرض‌بگيريد. جالب اين است كه مسئولان آشپزخانه اين مساجد نه‌تنها در قبال قرض دادن اين لوازم مبلغي از شما دريافت نمي‌كنند بلكه حتي كمك‌تان مي‌كنند تا لوازم و ظرف‌ها را به خانه برسانيد.
- تزريق معنويت به قلب اقتصاد
مسجد جامع بازار تهران نمونه يك مسجد فعال با نمازگزاراني از هر قشر است
به همين چند سال قبل هم كه نگاهي بيندازيم، دست‌مان مي‌آيد كه يكي از پررونق‌ترين مسجدها، مسجد جامع بازار تهران است كه البته تا مدت‌ها به بركت حضور حاج آقا مجتبي تهراني، رونق گرفته بود. اما مدتي است كه حجت‌الاسلام والمسلمين حسين تهراني، فرزند ارشد آيت‌الله و ساير علماي ديني مسئوليت مسجد جامع بازار را برعهده گرفته‌اند. اهميت مسجد جامع بازار تهران از 2 منظر اصلي قابل بررسي است: اول آنكه اين مسجد در مركز بازار تهران قرارگرفته است؛ يعني درست در نقطه‌اي كه فعاليت‌هاي اقتصادي به وفور رونق دارد و هر كسي در پي افزودن دارايي‌اش است. حضور مسجد بزرگي در كنار قلب تپنده اقتصاد تهران، باعث شده كه معنويت به اين فضاي اقتصادي تزريق شود. همانطور كه شاه محمدي، يكي از كسبه قديمي بازار تهران، در اين‌باره مي‌گويد: «همين كه صداي اذان هر روز از مناره‌هاي مسجد به گوش ما مي‌رسد و مغازه را به‌دست شاگرد مي‌سپاريم و به مسجد جامع مي‌رويم، باعث مي‌شود در كسب و كار بيشتر مراقب حساب‌هاي مردم باشيم. حتي تصور مي‌كنم اگر كسي توفيق حضور در نماز جماعت مسجد جامع را هم نداشته باشد، باز هم صداي ملكوتي اذان او را ياد خدا و حساب قيامت مي‌اندازد تا دقت كند حساب دنيا، حساب آخرتش را بر هم نريزد». حجت‌الاسلام طباطبايي در اين‌باره مي‌گويد: «نماز بازدارنده از فحشاء و منكر است. پس وقتي مسجدي به عظمت مسجد جامع در مركز بازار تهران ساخته شده، حتما روي كسبه و فعالان اقتصادي اين منطقه اثرگذار خواهد بود. البته اين اتفاق نيازمند توجه كسبه و مردم هم هست؛ مثلا در دوران انقلاب اسلامي مي‌ديديم كه بيشترين جنبش‌هاي انقلابي از بازار تهران و توسط كسبه انجام مي‌شد».
البته بركت حضور مسجد جامع بازار به همين جا ختم نمي‌شود؛ چراكه دومين اثر مهم اين مسجد، جذب جوان‌هاست. نمونه بارزش را مي‌توان در صف‌هاي نماز جماعت مشاهده كرد. همچنين در مراسم اعتكاف ديده مي‌شود كه اكثريت قريب به اتفاق معتكفين مسجد جامع بازار را جوان‌ها تشكيل مي‌دهند. مراسم شب قدر، جشن‌هاي ميلاد ائمه اطهار عليهم‌السلام و مراسم اقامه عزاي اهل‌بيت عليهم‌السلام هم از اين قاعده مستثني نيست و حضور جوان‌ها به وفور در آن ديده مي‌شود. سيدصالح موسوي كه يكي از جوان‌هاي شاغل در بازار تهران است، در اين‌باره مي‌گويد: «نه فقط من كه به‌دليل شغلم همسايه بازار هستم در برنامه‌هاي مسجد جامع بازار شركت مي‌كنم، حتي دوستانم هم از مكان‌هاي مختلف تهران به اين مسجد مي‌آيند. چون شبستان‌هاي اين مسجد متعدد است، براي حضور در مسجد و اقامه نماز مشكل كمبود جا وجود ندارد اما جالب اين است كه در همين مسجد بزرگ، در بعضي از مراسم‌ها مثل شب قدر و اقامه عزاي اهل‌بيت عليهم‌السلام جايي براي نشستن پيدا نمي‌شود و مردم در كوچه پسكوچه‌هاي اطراف مسجد هم مي‌نشينند».
يكي از مهم‌ترين فعاليت‌هايي كه در مسجد جامع بازار تهران انجام مي‌شود، برگزاري دوره‌هاي آموزشي و كلاس‌هاي فرهنگي است كه باعث جذب تعداد زيادي از جوان‌ها به سمت مسجد مي‌شود. جالب اينكه شركت‌كنندگان در اين كلاس‌ها از رده‌هاي سني متفاوتي هستند؛ نوجوان‌ها، جوان‌ها، افراد ميانسال و مسن هم در كلاس‌هاي فرهنگي مسجد جامع شركت مي‌كنند و از آموزش‌هاي آن بهره‌مي‌برند. جلسات تفسير قرآن، دعاي‌ندبه و بحث اصول عقايد علمي و پاسخ دادن به شبهات، از پرطرفدارترين برنامه‌هاي اين مسجد است كه مردم زيادي در آنها شركت مي‌كنند.
- برنامه‌هاي فرهنگي، زمينه‌ساز جذب جوانان به مسجد است
گپي با امام جماعت مسجد دركه تهران كه برنامه‌هاي ويژه‌اي براي جذب جوانان دارد
وقتي اوضاع مسجد در دوران صدر اسلام را بررسي كنيم، دست‌مان مي‌آيد كه مسجد در همه زمينه‌هاي سياسي، اجتماعي، فرهنگي، قضايي، آموزشي و نظامي فعال بود؛ در واقع مسجد كانوني براي عرضه اطلاعات در همه اين موارد بود و مردم نيازهاي خود را از طريق مسجدها مرتفع مي‌كردند. اينگونه بود كه مسجد مكان مهمي در جامعه محسوب مي‌شد و هر كسي كه در مسجد حاضر نمي‌شد، در همه اين زمينه‌ها بي‌نصيب مي‌ماند. اما امروزه اين كاركردها را از مسجد گرفته‌ايم، به همين دليل است كه ديگر شاهد رونق سابق آن نيستيم. با وجود اين هنوز هم افرادي هستند كه دغدغه رونق‌دهي به مسجد را دارند. به‌عنوان مثال يكي از مسجدهاي فعال تهران، مسجد جامع دركه است.
حجت‌الاسلام حسين اله‌وردي كه امامت جماعت اين مسجد را برعهده دارد، به برگزاري برنامه‌هاي متنوع فرهنگي در مسجد براي جذب جوان‌ها و نوجوان‌ها اشاره مي‌كند و هدف اصلي از برگزاري اين برنامه‌ها در مسجد را جذب نسل جوان به مسجد و انس مردم با قرآن و نماز مي‌داند و مي‌گويد: «در كنار برنامه‌هاي فرهنگي، مسابقات قرآني، فرهنگي و ورزشي هم برگزار مي‌كنيم و از برگزيدگان با هديه‌هايي تقدير مي‌كنيم. شركت در مسابقات، انگيزه خوبي براي نوجوان‌ها و جوان‌هاست تا در زمينه‌هاي قرآني و علمي و ورزشي با هم رقابت كنند و به اين ترتيب، نه‌تنها حضور بيشتري در مسجد پيدا مي‌كنند بلكه در نمازهاي جماعت هم شركت مي‌كنند.
طبيعي است كه به مرور زمان ديگر نيازي نيست تا از طريق اين مسابقات، جوان‌هاي محل را به سمت نماز جماعت هدايت كنيم چون خودشان اين حقيقت بزرگ را درك مي‌كنند كه اهميت اقامه نماز جماعت و شركت در فعاليت‌هاي مذهبي تا چه اندازه مهم و ضروري است».
- تهران را دريابيد
تهران؛ فقيرترين شهر در تعداد مساجد
تهران،ام‌القراي جهان اسلام نام گرفته است. اين در حالي است كه سرانه مسجد در اين شهر نشان مي‌دهد هنوز هم از نظر تعداد مساجد با كمبود مواجه هستيم. اگر مي‌خواهيد بدانيد براي كمك كردن در ساخت مسجد به چه منطقه‌هايي مي‌توانيد سر بزنيد، اين بخش را بخوانيد. منبع اين آمارها مركز رسيدگي به امور مساجد است.
9منطقه
بيشترين دسترسي به مسجد در نواحي واقع در مركز و مركزي جنوب و شرق شهر تهران و به‌خصوص در منطقه‌هاي 4، 8، 10، 11، 12، 13، 14، 17و20 است. اين در حالي است كه در نواحي حاشيه‌اي شرقي، غربي و جنوب غربي دسترسي به مسجد چندان آسان و مناسب نيست.
15سانتي‌متر
رئيس كميسيون فرهنگي و اجتماعي شوراي شهر تهران مي‌گويد كه به هر تهراني كمتر از 15سانتي‌متر مسجد مي‌رسد.
2هزار مسجد
در كل كشور 65هزار مسجد وجود دارد، اما تهران با داشتن حدود 10 درصد جمعيت كشور، فقط 2000مسجد دارد و بر همين اساس تهران را فقيرترين شهر از نظر تعداد مساجد لقب داده‌اند.
غني‌ترين و فقيرترين محله
با مشاهده مسافت دسترسي به مساجد به ميزان 250متر، منطقه يك تهران با داشتن 16مسجد به 108مسجد ديگر نياز دارد و بين منطقه‌هاي 22گانه تهران داراي بيشترين نيازمندي است. منطقه 17هم با داشتن 177مسجد، فقط به تأسيس 5مسجد ديگر نياز دارد.
1016مسجد
در مجموع شهر تهران حداقل به ساخت يك‌هزار و 16مسجد ديگر نيازمند است. در اين صورت با داشتن 2957مسجد هر 2815نفر يك مسجد خواهند داشت. اين نياز فقط مربوط به مساجد محله‌هاست و مساجد ايستگاهي و مساجد مناطق صنعتي، تجاري، اداري و آموزشي را شامل نمي‌شود.
4289نفر
به‌طور ميانگين در كل كشور به ازاي هر 1100نفر يك مسجد وجود دارد كه با توجه به كاركردهاي گوناگون مسجد، اين سرانه قابل‌قبول نيست. حتي اين آمار در بعضي كلانشهرها مانند تهران وضعيت نامطلوب‌تري دارد، به‌طوري كه در شهر تهران به ازاي هر 4289نفر يك مسجد وجود دارد. اين موضوع در بعضي مناطق تهران سخت‌تر شده؛ مثلا منطقه 4 به ازاي هر 6453نفر يك مسجد دارد.