به‌احتمال قوي، پاسخ صرفا چيزهايي از قبيل نماز جماعت خواهد بود كه ناظر بر بعد عبادي مسجد است. با وجود اهميت غيرقابل انكاري كه اين كاركرد دارد، آيا واقعا تمام آنچه از يك مسجد انتظار مي‌رود، درخواندن نماز جماعت و برنامه‌هاي مذهبي خلاصه مي‌شود؟ اگر از آن دسته افرادي هستيد كه به مطالعه تاريخ اسلام علاقه داريد، با به يادآوردن نقش مساجد صدراسلام در امور جامعه، پاسختان منفي خواهد بود. نظير اين نقش در 2برهه تاريخي كشورمان نيز تكرار شد و نشان داد مسجد قابليت‌هايي به‌مراتب بيش از آنچه گمان مي‌شود داراست. انقلاب اسلامي و دوران دفاع‌مقدس مثال‌هاي روشن و نزديكي هستند كه نقش مساجد در پيروزي هر دو غيرقابل انكار است. اما اينكه چرا با وجود اين تجربه‌هاي خوشايند، ذهنيت برخي از ما در مورد مسجد، دستخوش تغيير شده نياز به قدري تعمق با چاشني صداقت دارد. لااقل بخشي از تصور نادرست شكل‌گرفته، به عملكرد برخي مساجد فعلي برمي‌گردد. مساجدي كه هنوز نماز تمام‌نشده، خاموش‌شدن چراغ‌ها و سيستم‌هاي سرمايشي- اگر وجود داشته باشد- مي‌گويد بايد هر چه سريع‌تر اين مكان را ترك كرد. بعد هم در مسجد- جايي كه بناست خانه خدا و مأمن مردم باشد- تا وعده بعدي نماز بسته مي‌شود.
مسجد امام محمدباقر(ع) يكي از 5مسجد مشهد است كه از چند سال پيش پس از بررسي‌هاي سازمان تبليغات اسلامي، مفتخر به كسب عنوان «مسجد طراز اسلامي» شده است. شايد اگر متوجه شويد وسعت مسجد 3هزار مربع و مساحت ابنيه آن بيش از 7هزار مترمربع است، عمده موفقيت‌هاي كسب شده را ناشي از گستره فيزيكي‌اش بدانيد؛ اما اينطور نيست. براي ارزيابي، 58شاخص تعريف شده كه هريك بسته به اهميت‌شان بين 2تا 4امتياز دارند. در بهترين حالت جمع كل اين امتيازها به 144مي‌رسد كه از اين ميزان فقط 12امتياز به مواردي مثل معماري، راه‌هاي دسترسي، سرويس بهداشتي و مسائل مرتبط با ظاهر بنا تعلق مي‌گيرد.
امام جماعت به‌عنوان مدير فرهنگي مسجد، در كسب امتياز، بيشترين سهم را دارد و بعد از آن مواردي مثل هيأت امنا، اجراي برنامه‌هاي جانبي و خادم در رتبه‌هاي بعدي قرار دارند.
- شهري در دل مسجد
بياييد نيازهاي مختلف جامعه را به چند شاخه كلي تقسيم كنيم؛ نيازهاي معنوي و عبادي، اقتصادي و فرهنگي و آموزشي. در مسجد امام محمدباقر(ع) و فضاي پيراموني‌اش از هر شاخه، مثال‌هايي به وضوح قابل مشاهده است. يكي از دليل‌هاي تبديل اين مسجد به پايگاهي مردمي و استقبال از برنامه‌هاي مختلف آن نيز همين است؛ رفع نيازهاي مختلف افراد به‌واسطه حضور در مسجد و ساير بخش‌هاي اين مجموعه.
بخش‌هاي مختلف مسجد، آنقدر وسيع و متنوع است كه مي‌شود آن را به شهري در مقياس كوچك تشبيه كرد. حوزه علميه، مركز درماني، كتابخانه عمومي، بسيج، كانون فرهنگي - هنري، پيش‌دبستاني و دبستان، آموزشگاه رايانه، كانون قرآن و عترت، مركز خيريه، آشپزخانه كترينگ و سالن پذيرايي، قسمت‌هايي هستند كه در اطراف مسجد جانمايي و موجب شده‌اند اين مكان در ساعت‌هاي مختلف شبانه روز ميزبان حضور شورانگيز قشرهاي مختلف، به‌خصوص نوجوان‌ها و جوان‌ها باشد.
فقط مشاهده معماري اسلامي اين بنا كه با كاشيكاري‌هاي فيروزه‌اي و آراسته به هنرهاي تذهيب و مقرنس كاري به احساس آرامش بيننده دامن مي‌زند، بي‌اغراق ساعت‌هاي متمادي مي‌طلبد. جالب است بدانيم تعداد نيروي انساني فعال در مجموعه، به 70نفر مي‌رسد. اين تعداد علاوه بر آنكه گوياي بزرگي فعاليت‌هاي در حال انجام است، در نوع خودش، كارآفريني به شمار مي‌آيد. البته بايد امام جماعت و هيأت امنا را كه افتخاري خدمت مي‌كنند، از اين فهرست بلند سوا كرد.
- مدير يت ؛بدون تشريفات
حجت‌الاسلام غلامرضا ذاكري، امام جماعت مسجد و مدير حوزه علميه باقرالعلوم(ع) كه از ابتداي ساخت اين بنا در جريان كارها قرار داشته است، بهتر از هر كسي مي‌تواند پاسخگوي سؤالات‌مان باشد. او كه اين روزها 73سالگي را پر مي‌كند، ابتدا با حوصله و آرامش مجموعه را به‌صورت مختصر معرفي و ديدگاهش نسبت به بايدهاي مسجد را بيان مي‌كند. شايد همين خلق خوش و آرام‌اش باعث شده اهالي منطقه براي او احترام ويژه‌اي قائل باشند و به محض ورودش به شبستان، جمعيت انبوهي كه براي نماز ظهر و عصر جمع شده بودند، از جا برخيزند.
دفتر‌كار ساده حاج‌آقا ذاكري، فضايي است حدودا 12متر و نه بيشتر اما هر كس، اعم از 95طلبه مشغول به تحصيل، مديران هر يك از بخش‌هاي زيرمجموعه مسجد يا نيازمندان، گرهي در كار خود ببينند بدون تشريفات مي‌آيند و اگر حاج آقا در كلاس درس نباشد، موضوع مورد نظرشان را مطرح مي‌كنند. اين را نه فقط در صحبت‌هاي نمازگزاران و دست‌اندركاران مسجد بلكه در همان دقيقه‌هايي كه در اتاق كارش شاهد مراجعه‌هاي مردمي بوديم؛ مي‌شد فهميد.
برنامه‌ريزي براي غناي فعاليت‌هاي ديني در مسجد و جلوگيري از روزمره شدن آن، نكته ديگري است كه در صحبت‌هاي وي برجسته است؛ «در ايام اعتكاف، عيدها و شهادت‌ها از سخنران‌هاي توانمند و برجسته كشوري دعوت مي‌شود كه در جذب جوان‌ها نقش دارد. در ايام بدون مناسبت هم هر شب به برنامه خاصي اختصاص دارد؛ مثل تفسير قرآن، نهج‌البلاغه، صحيفه امام سجاد(ع) و قرائت زيارت عاشورا.» وقتي از او در مورد دليل توسعه بخش‌هاي مختلف مسجد مي‌پرسيم از اعتقادش به پيشبرد كارها به‌صورت مردمي مي‌گويد و اينكه وجود دستگاه‌هاي دولتي، نافي حضور و مشاركت مردم نيست.
او به چالش‌هاي موجود در مسير خدمت اشاره مي‌كند و مي‌افزايد: «گاهي مي‌بينيم يك نفر براي 5ميليون تومان هزينه رهن خانه، درمانده مي‌شود‌يا جواني كه قصد ازدواج دارد براي تأمين هزينه‌ها دچار مشكل شده است. نبايد منتظر نشست كه تمام كارها به شكل دولتي سامان پيدا كند. دولت و ملت بايد دستشان را در دست هم بگذارند تا مشكلات كشور حل شود. ما هم در مسجد امام محمدباقر(ع) دنبال چنين هدفي بوديم؛ اينكه به كمك دستگاه‌ها و نهادها برويم و در حد توان، گوشه‌اي از اين بار را به دوش بگيريم».
سؤال‌هايمان در مورد هر يك از زيرمجموعه‌هاي مسجد وارد مرحله جزئيات كه مي‌شود، حاج‌آقا با صداقت مي‌گويد كه اين اطلاعات را نمي‌داند و ما را به مديران هر بخش ارجاع مي‌دهد. اين معرفي، آغاز بازديدمان از تعدادي از بخش‌هاي مسجد امام محمدباقر(ع) است؛ بازديدي كه بيش از هر چيز مفهوم نظم را به ذهن متبادر مي‌كند.
- بوي مهرباني
شيريني نشاندن لبخند روي لب‌هاي يك نيازمند از آن چيزهايي است كه مثل همه طعم‌هاي خوش بايد چشيد و صرف خواندن و نوشتن درباره آن، نمي‌تواند حظي كه بايد را در كام دل بنشاند. از همان روزهاي نخست كه اين مسجد در حال ساخت بود، خيريه امام محمدباقر(ع) نيز در كنارش شكل گرفت. با گذشت زمان، خيران بيشتري جذب شدند و كارها وسعت بيشتري پيدا كرد، طوري كه الان 250خانواده كم‌بضاعت براي گذران روزهاي سخت‌شان، به عنايت امام محمدباقر(ع) و كمك‌هاي اين خيريه اميد دارند. محمد ساقي، مديرعامل خيريه مي‌گويد: «اين 250خانوار، معادل 600نفر هستند كه قشرهاي مختلف و نيازهاي متفاوتي را مي‌شود در آنها ديد. بعضي نيازها مثل موادغذايي، عمومي است كه سعي مي‌شود با دادن سبد كالا آن را به حداقل رساند».
او ادامه مي‌دهد: «با اعتمادي كه نسبت به فعاليت‌هاي ما بين مردم ايجاد شده، علاوه بر كمك‌هاي نقدي، نذورات دام نيز تقديم خيريه مي‌شود. در نتيجه مي‌توانيم هر‌ماه 2يا 3مرتبه گوشت گرم بين خانواده‌هاي نيازمند توزيع كنيم و براي حفظ سلامت آنها قدمي برداريم».
- از آنجايي‌كه فصل بازگشايي مدرسه‌ها نزديك است،
آقاي ساقي و همكارانش از مدت‌ها پيش به فكر تأمين نوشت‌افزار مورد نياز 80دانش‌آموز و 12دانشجويي بوده‌اند كه تحت پوشش اين خيريه قرار دارند. همه‌‌چيز طبق برنامه‌ريزي پيش رفته و اهداي اين بسته‌ها از ابتداي شهريور آغاز شده است.
دامنه كارهاي اين خيريه به همين‌جا ختم نمي‌شود. فراهم كردن بساط ازدواج جوان‌هايي كه توان مالي براي شروع زندگي مشتركشان را ندارند از ديگر دغدغه‌هاي دست‌اندركاران خيريه است. آنطور كه مديرعامل خيريه امام محمدباقر(ع) مي‌گويد از ابتداي امسال تا الان، 6عروس با جهيزيه‌اي كه خيريه تدارك ديده، سر خانه و زندگي‌شان رفته‌اند؛ يعني به‌طور ميانگين هر‌ماه يك نفر. فهرست عروس و دامادهاي نيازمند بعدي هم تهيه شده تا كارها روي نظم پيش برود. به گفته آقاي ساقي، گاهي پيش مي‌آيد كه مددجويان خيريه يا افرادي خارج از اين مجموعه به گرفتن وام نياز پيدا مي‌كنند. گروه تحقيق خيريه بعد از اينكه نياز فرد برايشان محرز شد، دست به‌كار مي‌شوند و با معرفي او به بانكي كه سپرده‌هاي مسجد در آن قرار دارد، وامي با كارمزد 2درصد مي‌دهند. رقمي كه هر‌ماه به‌عنوان وام به نيازمندان متقاضي داده مي‌شود حدود 150ميليون تومان است. دستگيري از بيماران كم‌بضاعت بخش ديگري از فعاليت‌هاي خيرخواهانه اين مجموعه است. با 12پزشك عمومي و متخصص و يك داروخانه قرارداد بسته شده تا هزينه‌هاي درمان افراد تحت پوشش به حداقل برسد. علاوه بر اين با واحدهاي مددكاري چند‌بيمارستان بزرگ شهر نيز ارتباط برقرار شده تا درصورت نياز به بستري، هزينه‌هاي لازم تأمين شود. خانه‌دار شدن 12نفر و خودكفا‌شدن بيش از 20بانوي سرپرست خانوار گوشه ديگري از گستره كارهاي اين خيريه را روشن مي‌كند.
- زنگ تابستان
كافي است از جنسيت‌تان بگوييد؛ اينكه در كدام رده سني هستيد و به چه نوع فعاليتي علاقه داريد. بعيد است از بين كلاس‌هاي مختلف كانون‌هاي فرهنگي- هنري، قرآن و عترت و بسيج، هيچ كدام نظرتان را جلب نكند. شمارش تك‌تك دوره‌هاي آموزشي، مسابقه‌ها و برنامه‌هاي فرهنگي كه در تابستان امسال برگزار شده و برخي نيز همچنان ادامه دارد از حوصله خارج است.
كلاس‌هاي روانخواني، صوت و لحن و حفظ قرآن كريم، روباتيك، چرم‌دوزي، نقاشي كودك، پيشرفته و رنگ روغن، سفره‌آرايي، خوشنويسي، زبان انگليسي و خياطي تعدادي از اين دوره‌ها هستند. البته سلسله نشست‌هاي اخلاقي، بصيرت‌افزايي، مسابقه حفظ 40حديث از امام رضا(ع)، عكاسي با موبايل، كتابخواني زندگي شهيدان و نقاشي حديث‌هاي رضوي را نيز بايد به اين فهرست اضافه كرد. چند روز پيش هم نمايشگاه كارآفريني با نام «بازارچه مهرباني» در پياده‌روي مجاور مسجد برگزار شد كه هدفش آشنا كردن مردم با مفهوم كارآفريني به‌عنوان يكي از محورهاي اقتصاد مقاومتي بود. به خاطر تعطيلي تابستانه مدارس و عدم حضور بچه‌ها، فضاي پيش‌دبستاني و دبستان باقرالعلوم(ع) حال و هوايي كه بايد را ندارد. آنچه برجسته به‌نظر مي‌رسد رويكرد معنوي در فعاليت‌هاي هر دو حوزه است؛ مثلا در پيش‌دبستاني آيه‌ها و حديث‌هايي كه در زندگي روزمره پركاربرد است به بچه‌ها با روشي كودكانه آموزش داده مي‌شود. معصوم‌شناسي، آشنايي كودكان با مفهوم مهدويت و احكام وضو و نماز از ديگر موضوع‌هايي هستند كه كودكان بعد از تمام كردن دوره پيش‌دبستاني، ياد مي‌گيرند.
- در سايه كتاب
فضاي نه چندان بزرگ كتابخانه مملو از مردان جوان است. برخي از آنها لا‌به‌لاي قفسه‌ها دنبال كتاب مورد نظر هستند. تعدادي نيز در ميز نشريات، روزنامه مي‌خوانند. بيشتر تجمع مربوط به سالن مطالعه‌اي است كه بعيد به‌نظر مي‌رسد بيش از 100نفر را در خود جاي دهد. با اينكه هيچ خانمي در كتابخانه‌نيست، روي در ورودي از خانم‌هاي مراجعه‌كننده خواسته شده حجاب خود را در اين مكان منتسب به مسجد، رعايت كنند. از كتابدار كه علت را مي‌پرسيم. با لبخند مي‌گويد: «فضاي اينجا و تنها سالن مطالعه كتابخانه، پاسخگوي حضور 3هزار عضوش نيست، براي همين در روزهاي زوج و فرد، حضور خانم‌ها و آقايان را تفكيك كرديم. با وجود اين تفكيك، به‌خاطر كمبود فضاي كتابخانه در منطقه، از اوايل صبح ديگر نمي‌شود صندلي خالي پيدا كرد». خانم فيض از برنامه‌هاي جانبي كتابخانه مي‌گويد كه با وجود كمبود فضا اجرايي مي‌شوند؛ مثلا برنامه نشست كتابخواني ويژه رده سني كودكان كه در آن، كودك در جمع هم‌سن و سال‌هاي خود از كتابي كه مطالعه كرده يا والدينش برايش خوانده‌اند صحبت مي‌كند. اين برنامه‌ها به‌اضافه ارتباطي كه كتابخانه با مدرسه‌هاي اطراف پيدا كرده باعث شده دانش‌آموزان با شوق فراوان پس از اتمام كلاس‌هاي درسي و فوق‌برنامه، به اينجا بيايند.
وي ادامه مي‌دهد: «25هزار جلد كتاب در كتابخانه امام‌محمدباقر(ع) وجود دارد كه در 3بخش درسي، غيردرسي و كودك تفكيك شده‌اند. از كتاب‌هاي درسي كه بگذريم، موضوع‌هاي ادبي، تاريخي، ديني، روانشناسي و هنري بيشترين طرفدار را دارند».
به گفته خانم فيض هر‌ماه حدود 2هزار و 800جلد كتاب از سوي اعضا، امانت برده مي‌شود كه نشان مي‌دهد تقريبا تمامي اعضا فعال و كتابخوان هستند. او معتقد است؛ «وجود كتابخانه در كنار مسجد در كنار تمام مزيت‌هايش موجب شده حتي نوجوان‌ها و جوان‌هايي كه به‌ظاهر ارتباط نزديكي با مسائل ديني ندارند، كم‌كم جذب كانون فرهنگي- هنري و بخش‌هاي ديگر مسجد شوند و با اين فضا انس بگيرند». اختصاص مكان فعلي به كتابخانه را يك فرصت با ارزش مي‌خواند و با اطمينان مي‌گويد: «درصورت افزايش مساحت، قابليت افزوده شدن تعداد اعضا به 2 برابر فعلي هم وجود دارد».
- عروسي به سبك اسلامي
حدود يك ساعت از اذان ظهر گذشته است. بوي خوش غذا و جمعيتي كه در يك سوي ساختمان مسجد، صف كشيده‌اند توجه را جلب مي‌كند. اين بخش از فضا با زيربناي هزار مترمربع به مجموعه آشپزخانه، كترينگ و تالار پذيرايي اختصاص پيدا كرده است. قيمت غذاها كه روي تابلوي سالن ورودي نصب شده، از قيمت‌هاي رايج پايين‌تر است. كاظم سردار، مسئول آشپزخانه، علت آن را اينطور شرح مي‌دهد: «كارمان بيش از آنكه هدف اقتصادي داشته باشد، جنبه خيرخواهانه دارد. همين كه 15نفر به‌صورت ثابت و 15نفر ديگر به شكل مقطعي اينجا مشغول به‌كار شده‌اند برايمان ارزشمند است».
او فضاي بزرگ آشپزخانه و بخش‌هاي جانبي آن مثل انبار موادغذايي، سردخانه و اتاق گوشت را نشانمان مي‌دهد كه در آن، جوان‌ها با نظم و حوصله مشغول كار هستند. برخي كه از طبخ غذا فارغ شده‌اند، نظافت را شروع كرده‌اند و برخي در بخش بيروني مشغول دريافت سفارش مشتري‌ها هستند. عده‌اي ديگر هم مقدمات پخت وعده‌هاي بعدي را فراهم مي‌كنند. طبخ روزانه 1500پرس غذا، نتيجه اين همكاري و هماهنگي است. در اين ميان با «مسعود» آشنا مي‌شويم كه بعد از 4سال كار، يك آشپز حرفه‌اي شده است. ابتدا كه به اينجا آمد از سرعلاقه به‌كار آشپزي نبود بلكه دغدغه تأمين هزينه‌هاي دانشگاه را داشت اما حالا علاوه بر علاقه‌مندي و خبره شدن در اين شغل، توانسته در مقطع كارشناسي رشته مديريت‌مالي فارغ‌التحصيل شود و بدون نگراني هزينه‌هاي دانشگاه، به ادامه تحصيل در مقطع كارشناسي‌ارشد فكر كند.
از كنار لوح تقديرهاي متعددي كه مجموعه آشپزخانه به‌خاطر كيفيت كار خود دريافت كرده عبور مي‌كنيم و وارد سالن غذاخوري مي‌شويم. خدمه در حال پذيرايي از مهمانان هستند. آقاي سردار ظرفيت سالن را 400نفر عنوان مي‌كند و مي‌گويد: «هر سال بيش از 100مراسم عروسي در اين مكان برگزار مي‌شود. به اين تعداد، مراسم عزا، افطاري و مولودي‌خواني را هم اضافه كنيد. هزينه‌اي كه گرفته مي‌شود قابل مقايسه با سالن‌هاي مشابه نيست. در مقابل، شرط ما براي برگزاري مجالس شادي در اين مكان، تنها يك چيز است؛ اينكه عروسي با آداب اسلامي برگزار شود و از برخي سنت‌هاي نامتعارف، خبري نباشد».
او ادامه مي‌دهد: «براي تشويق جوان‌ها به اين سبك از جشن و شادماني، از چند سال پيش و با همكاري هيأت‌امنا تصميم گرفتيم به زوج‌هايي كه مراسم‌شان را اينجا و به اين شكل برگزار كنند، 2ميليون تومان وام با بازپرداخت ماهانه 100هزار تومان بدهيم. در طرح جديد قرار است اين رقم به 4ميليون تومان افزايش پيدا كند كه با همكاري بخش خيريه، به‌زودي اجرايي مي‌شود».