طي‌كردن اين مراحل داراي تشريفاتي است كه به مجموع آن «انحصار وراثت» مي‌گويند. فرايند انحصار وراثت بعد از فوت يك نفر شروع مي‌شود و ممكن است مدتي به طول انجامد. اين فرايند از 3مرحله، تهيه مدارك، تقديم دادخواست و دادرسي تشكيل مي‌شود و در جريان آن، وارثان علاوه بر دادگاه، با اداره دارايي، دفاتر اسناد رسمي و برخي ديگر از مراجع و نهادها ارتباط دارند. آگاهي از دانستني‌هاي حقوقي پيرامون اين مسئله تقريبا پيچيده براي جلوگيري از سردرگمي‌هاي احتمالي مؤثر است. در صفحه پيش رو با مسائل مهم حقوقي مرتبط با امر انحصار وراثت آشنا مي‌شويد.
- چه كساني مي‌توانند دادخواست انحصار وراثت بدهند؟
وراث فرد فوت‌شده يا هر شخصي كه منفعتي در اموال فرد فوت‌شده دارد، مثلا طلبكار، مي‌توانند از شوراي حل اختلاف تقاضاي صدور گواهي انحصار وراثت كنند. نكته قابل توجه اين است كه چنانچه وراث يا اشخاص ذي‌نفع متعدد باشند نيازي به درخواست همگي آنها نيست و اقدام تنها يك نفر از اين افراد براي امضا و ارائه دادخواست كافي است. به‌منظور اينكه وراث بتوانند سهم خودشان را از ارث درخواست كنند و طبيعتا مالك آن شوند، ابتدا لازم است تعداد تمام وراث و سهم‌الارث هر يك از آنان در شوراي حل اختلاف بررسي و اثبات شود. در اين خصوص دادگاه پس از رسيدگي، گواهي‌نامه‌اي به نام «تصديق انحصار وراثت» صادر مي‌كند كه در اختيار اشخاص ذي‌نفع قرار خواهد گرفت. صدور گواهي تصديق حصر وراثت بدان معناست كه ورثه فرد فوت‌شده منحصر به افرادي است كه نامشان در اين گواهي قيد شده.
- براي تقاضاي انحصار وراثت چه مداركي ببريم؟
مدارك مربوط به فرد فوت‌شده: شناسنامه و گواهي فوت فرد فوت شده براي اين تقاضا ضرورت دارد. پس از فوت فرد، اين اتفاق توسط اداره ثبت‌احوال ثبت مي‌شود و شناسنامه شخص باطل و گواهي فوت صادر مي‌شود. ارائه اصل گواهي فوت و كپي برابر اصل‌شده آن به ضميمه درخواست انحصار وراثت الزامي است.
رسيد گواهي مالياتي (ماليات بر ارث):وارثان بايد پس از فوت فرد فوت‌شده، فهرست همه اموال و دارايي‌هاي شخص فوت‌شده را به اداره دارايي حوزه محل سكونت شخص، ارائه و رسيد آن را دريافت كنند. اين رسيد بايد به همراه تقاضاي گواهي انحصار وراثت به دادگاه تقديم شود. اشخاصي كه ارث مي‌برند براي استفاده از حقوق مالي و اموال باقيمانده از شخص متوفي نظير حقوق بازنشستگي و ديه و همچنين انجام هرگونه نقل و انتقال يا ثبت اموال حقوقي و برداشت از حساب‌هاي بانكي شخص فوت‌شده، بايد گواهي حصر وراثت و گواهينامه واريز ماليات بر ارث را ارائه دهند.
استشهاديه محضري: اسامي همه افرادي كه از شخص فوت‌شده ارث مي‌برند، بايد در فرم مخصوصي كه در اختيار متقاضيان قرار مي‌گيرد نوشته شود و توسط 2 نفر از اشخاصي كه هم وراث و هم متوفي را مي‌شناسند، در يكي از دفاتر اسناد رسمي امضا شده و امضاي آنها توسط دفاتر اسناد رسمي گواهي شود.
مدارك وارثان: متقاضي انحصار وراثت بايد علاوه بر شناسنامه خود، كپي برابر اصل شده شناسنامه ساير وراث را هم تهيه و به شوراي حل اختلاف تقديم كند. البته ارائه اصل شناسنامه‌ها هم براي ملاحظه توسط مدير دفتر الزامي است.
- در يك روزنامه كثيرالانتشار آگهي بدهيد
بعد از مطرح‌كردن درخواست صدور گواهي انحصار وراثت، مرجع قضايي اين درخواست را يك نوبت در روزنامه‌اي كثيرالانتشار يا محلي، آگهي مي‌كند. در آگهي حصر وراثت بايد قيد شود كه هر كس وصيت‌نامه‌اي از متوفي نزد او است، در مدت 3ماه به دادگاهي كه آگهي كرده است بفرستد و پس از گذشتن اين مدت، هر وصيت‌نامه‌اي ابراز شود از درجه اعتبار ساقط است. پس از گذشت يك‌ماه از تاريخ انتشار آگهي اگر اعتراضي در ميان نبود، دادگاه با درنظرگرفتن اسناد ارائه‌شده توسط درخواست‌كننده و گواهي گواهان، حكمي صادر مي‌كند مبني بر تعداد وراث و ميزان سهم هر يك از ورثه و آن را به درخواست‌كننده مي‌دهد. درصورتي كه بهاي اموال شخص فوت شده بيش از 10ميليون ريال نباشد، انتشار آگهي به عمل نخواهد آمد و دادگاه با رسيدگي به اسناد ارائه‌شده توسط نماينده وراث، درخواست صدور گواهي انحصار وراثت را قبول يا رد مي‌كند.
- كجا گواهي انحصار وراثت را صادر مي‌كند؟
دعواهاي راجع به اموال شخص فوت‌شده در محلي كه آخرين اقامتگاه متوفي در ايران بوده رسيدگي مي‌شود و اگر آخرين اقامتگاه متوفي معلوم نباشد رسيدگي در صلاحيت مرجع قضايي‌اي است كه آخرين محل سكونت شخص فوت‌شده در ايران در حوزه آن ثبت شده؛ مثلا اگر شخصي در اصفهان سكونت داشته باشد اما در سفر به مشهد در آنجا فوت كند، مرجع قضايي در اصفهان صلاحيت صدور گواهي انحصار وراثت را خواهد داشت.
- نكاتي كه بايد بدانيد...
1- اگر متقاضي انحصار وراثت، اسم برخي از وارثان را اعلام نكند، يعني متقاضي نام يك يا چند تن از وراث را در دادخواست اعلام نكند، عمل او در حكم كلاهبرداري است و با شكايت وارثاني كه نامشان از قلم افتاده است، قابل تعقيب و مجازات خواهد بود.
2- اگر گواهي انحصار وراثت توسط وكيل گرفته شود، نيازي به حضور وراث در مراجع قضايي نخواهد بود. وكيل مي‌تواند اموال متوفي را كه ناشناخته است معرفي و همچنين ميزان سهم هر يك از وراث را نسبت به اموال شخص فوت‌شده مشخص كند. علاوه بر اين، وكيل مي‌تواند بعد از مشخص‌شدن سهم هر فردي براي فروش سهم هر يك از وراث به شخص ديگر اقدام كند.
3- براي تهيه گواهي انحصار وراثت توسط فردي ديگر، نيازي به اقامه دعواي مجدد نيست و هر يك از ورثه مي‌توانند ضمن مراجعه به شوراي حل اختلاف براي دريافت رونوشت و كپي از همان گواهي صادره اولي، اقدام كنند.
4- درصورتي كه گواهي انحصار وراثت گرفته نشود وراث نمي‌توانند توافقي براي تقسيم ارث اقدام كنند؛ چرا كه براي تقسيم يا فروش يا انتقال اموال حتما بايد گواهي انحصار وراثت از شوراي حل اختلاف گرفته و ماليات بر ارث نيز پرداخت شود.
5- ماليات بر ارث نبايد قبل از اخذ گواهي انحصار وراثت پرداخت شود؛ زيرا ابتدا بايد گواهي انحصار وراثت گرفته شود سپس وراث فرصت دارند كه براي پرداخت ماليات بر ارث اقدامات لازم را انجام دهند.
6- درصورتي كه يكي از اموال متوفي در معرفي اموال و گواهي انحصار وراثت قيد نشود، اولا به‌صورت رسمي قابل خريد و فروش نخواهد بود، ثانيا وراث به پرداخت جريمه محكوم خواهند شد و در آينده ماليات آن نيز گرفته خواهد شد.
7- زن و شوهر در ازدواج موقت به هيچ عنوان از اموال همسر خود ارث نخواهند برد، حتي اگر در ازدواج موقت، شرط ارث بردن از يكديگر را قيد كنند.
8- درصورتي كه در زمان فوت، نطفه‌اي منعقد شده باشد جنين نيز جزو وراث قرار مي‌گيرد و بايد در دادخواست مربوطه بيان شود.