تا چه اندازه تکالیف به یادگیری عمیقتر شما کمک کرده است؟اکنون که در مقام معلمی تصمیم میگیرید و تکالیفی را برای دانشآموزانتان تعیین میکنید، چه تغییراتی در انتخاب، شکل و محتوای تکالیف نسبت به گذشته تحصیلی خودتان میکرده اید؟ آیا از رفتار، عملکرد و مناسبات دانشآموزان با تکالیف آموزشی رضایت دارید؟
یقینا برای بهبود کیفیت فرایند یاددهی – یادگیری، شما هم با ما موافق هستید که رویکردهای نظام آموزشی نیازمند بازنگری، مهندسی مجدد و بالاخره غنیسازی برنامههای درسی از جمله تکالیف آموزشی و تجارب یاددهی – یادگیری است.
ماهیت فعالیت‌ها و تجارب یاددهی – یادگیری، متاثر از رویکردهای انتخابی نظام آموزشی است. در این رابطه انتخاب رویکردهای جدید یاددهی – یادگیری که موجبات افزایش میزان تحقق هدف‌های آموزش و پرورش و رشد مهارت‌های زندگی، مهارت حل مسئله، تفکر انتقادی و خلاقیت را فراهم سازد و از سوی دیگر دانشآموزان تکالیف‌شان را با لذت انجام دهند، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
در نمایشگاهی از طرح‌های دانشآموزان، از مجید که طرح خود را ساخت آسانسور انتخاب کرده و فرایند اجرای طرح خود را برای بازدیدکنندگان توضیح می‌داد، سؤال کردیم، مجید چرا آسانسور؟ در حین ساخت با چه مسائلی مواجه شدی؟ چه کسانی د رحل مسائل به شما کمک کردند و از چه منابعی استفاده کردید؟ و پاسخ‌های مجید که توام با رشد چشمگیر اعتمادبه نفس و سایر توانمندی‌های او (مهارت‌های پژوهشی، مهارت‌های مطالعاتی، مهارت‌های کار با وسایل ، مواد، تجهیزات و...) بود، دیدنی و شنیدنی بود. از غرفه دیگر و از دانش‌آموز دیگری سوال کردیم. او در جواب گفت: آقا تا ریاضی‌ام را نوشتم، پدرم انجام داد!
به نظر شما، در حال حاضر مدارس، معلمان، دانشآموزان و اولیای آنها در فرایند انجام تکالیف آموزشی چگونه عمل می‌کنند؟ عملکرد آنها تا چه حد می‌تواند خوب باشد؟ از طریق بهبود کیفیت تکالیف آموزشی به چه هدف‌های دیگری می‌توانیم دست یابیم؟ برای غنیسازی تکالیف آموزشی دانشآموزان چه باید کرد؟ بهبود عملکرد تکالیف آموزشی را چگونه می‌توان کنترل و ارزیابی کرد؟ و بالاخره، دستاوردهای غنیسازی تکالیف آموزشی را چگونه می‌توان به اطلاع گروه‌های ذی‌نفع (مدیران، معلمان، دانشآموزان و اولیای آنها) رساند؟
در تکالیف برای رشد خلاقیت، دانش‌آموز مفاهیم و مهارت‌های کسب شده در کلاس را با هم ترکیب و در یک راه، یا راه‌های جدید و متفاوت به کار می‌بندد.
تکالیف خلاق ممکن است به صورت کتبی یا شفاهی یا انجام کاری، یا حل مسئله‌ای خاص باشد. این نوع تکلیف، قدرت خلاقیت، ابتکار شخصی، قدرت تحلیل و خودرهبری را در دانش‌آموز پرورش می‌دهد.
معلمان با ارایه تکالیف خلاق، دانشآموزان را به ماورای کاری ترغیب می‌کنند که در کلاس درس آغاز شده است و آنان را به فعالیت‌های انفرادی، یا تیمی و ابتکاری، ترغیب می‌کنند. به این نوع تکلیف کمتر می‌توان به صورت یک تکلیف یک شبه، نگاه کرد.یکی از خصوصیات تکالیف خلاق، تمرکز بر تولید چیزهای جدید و بکر است نه انجام تمرین‌های زیاد و تکراری.
تکالیف خلاق برمبنای یک مسئله یا یک طرح، طراحی می‌شوند و ممکن است دانشآموزان به طور انفرادی یا تیمی روی آنها کار کنند. ماهیت بدیع و نوآورانه این نوع تکلیف مانع از آن می‌شود که دانشآموزان از روی یکدیگر رونویسی کنند.
پرسش‌های خلاق
از نظر گیلفورد، سؤالات بر 2 نوع هستند؛ سؤالات همگرا و سؤالات واگرا. سؤالات واگرا، آنهایی هستند که تفکر خلاق را در دانشآموزان برمی‌انگیزانند و محرک خلاقیت هستند. این نوع سؤالات انعطاف پذیرند و جواب‌های آنها تنها به یک پاسخ صحیح ختم نمی‌شود و براساس 4 ویژگی تفکر خلاق (روانی، انعطاف‌پذیری، ابتکار، بسط و گسترش) هستند.
به نظر شما اگر از دانش‌آموز سال چهارمی سؤال کنید، اگر کوه نبود چه می‌شد؟ چه جوابی خواهید شنید؟ پاسخ یک دانش‌آموز را ببینید:« آقا هنوز درسمان نداده‌اند!» این سؤال را چگونه سؤالی ارزیابی میکنید؟ پاسخ را چطور؟
دوبونو، متفکر خلاقیت 2 نوع سؤال را مطرح می‌کند:
1 – سؤالات کاوش کننده، وقتی به کار می‌روند که نمی‌دانید جواب چه خواهد شد(اطلاعات را باید جست‌وجو کرد).
2 – سؤالات شکارکننده نیز سؤالی است که شما می‌دانید هدفتان چیست و این نوع سؤال را برای بررسی مطالب، تایید اطلاعات و حدسیات به کار می‌برید.
تورنس نیز سؤال برانگیزاننده را معرفی کرده و مطرح می‌کند که این سؤالات، مسئله را به مسیر تفکر وسیع‌تر، عمیق تر در جهت دیدی متفاوت می‌کشاند که به ایجاد ایده‌های جدید منجر می‌شود. او سؤالات را دارای 4 سطح برانگیزندگی می‌داند که عبارت است از:
سطح اول پایین‌ترین سطح برانگیزندگی سؤالات هستند که با «آری» یا «نه» یا به وسیله یک کلمه پاسخ داده می‌شوند. مثال: آیا می‌توان یخ را در خلأ ایجاد کرد؟
سطح دوم سؤالاتی هستند که فرد را به دادن توضیحات برمی‌انگیزد، این سؤالات در سطح بالاتری قرار دارند، مثال: چگونه می‌توانیم از کانی‌ها برای ساخت دارو استفاده کنیم؟
سطح سوم از سؤالات، سؤالاتی هستند که فرد اطلاعات را به خود یا تجارب خود ربط دهد، مثال: وقتی به یخ نگاه میکنید، اشیاء در آن چگونه به نظرتان می‌آید؟
سطح چهارم، سؤالاتی هستند که تفکر فرد را به دنیای خیالی و آینده می‌برد. مثال: چه می‌شد، اگر تمام یخ‌های قطبی آب می‌شد؟
پاسخ خلاق
در مقابل سؤالات خلاق، پاسخ‌های خلاق نیز دارای معیار هستند. نیول و سیمون و شاو (1963) 4 معیار برای پاسخ خلاقانه معرفی کرده‌اند:
1. پاسخ،تازه و برای فرد یا جامعه مفید باشد.
2. پاسخ،فرد را وادار به رد کردن ایده‌هایی کند که از قبل پذیرفته است.
3 . پاسخ،نتیجه انگیزش و پشتکار جدی باشد.
4. پاسخ،منجر به روشن ساختن مسئله‌ای شود که در اصل مبهم بوده است.
تکالیف با راه‌حل‌های خلاق
1 - به جای طرح مسائلی که یک راه حل دارد، دانش‌آموز را با ارائه 2 یا چند راه حل تشویق کند.(تکلیف برای رشد سیالی)
2 - دانش‌آموز ترغیب شود تا راه حل‌های خلاق را به جای راه حل‌های معمولی ارائه دهد. (تکلیف برای رشد نومایگی و ابتکار)
3 - مسائلی ارائه شود که به طور غیرمنطقی پاسخ به آنها دشوار باشد و دانش‌آموز به طور تقریبی به را ه‌حل برسد.
4 - به دانشآموزان مسائلی بدون ارائه اطلاعات داده شود که آنها مجبور باشند از منابع مختلف اطلاعات مورد نیاز را به دست آورند.
5 - مسائلی داده شود که مستلزم طراحی داده‌ها، تفسیر داده‌ها و انجام یک آزمایش باشد.
6 - نوشتن مقاله‌هایی به عنوان تکلیف مطرح شود که مستلزم خواندن چند منبع، ایجاد ترکیب خلاق از اطلاعات، یافتن تناقض‌ها یا هماهنگی‌هایی در آثار بزرگ منتشر شده باشد.
7 - گاه تمرین‌هایی داده شود که یک راه حل نادرست را برای مسئله نشان می‌دهد.(مداری که کار نمی‌کند) پیدا کردن مشکل و راه حل صحیح را پیشنهاد کنند.
8 - تکالیف آزمایشگاهی که به دانشآموزان، آزادی عملی برای انتخاب موضوع و تکنیک‌ها بدهد.
9 - ساختن آهنگ و نه صرفا اجرای آهنگ از روی نت.
10 - فرآیندهای گوناگونی مثل ملاقات با سخنرانان، سفرهای کاوشگرانه در طبیعت و زندگی اجتماعی و مراکز مورد علاقه، مشاهده تصویر و مواد بصری و شنیدن، می‌تواند محیط رشد دانشآموزان را غنی‌تر کند.
11 - با تحریک دانشآموزان به دیدن، شنیدن، لمس کردن، دست‌کاری کردن، کشف کردن و انجام آزمایش و بازی‌های سازنده، خلاقیت تقویت می‌شود. داستان‌گویی و داستان‌خوانی راه‌حل کارآمدی جهت افزایش خلاقیت در دانشآموزان است.
12 - تهیه طرح‌ها وطرح‌های ابتکاری با استفاده از مواد و وسایلی نظیر گل رس، موم، خمیربازی، چوب و پارچه، نخ ،شن، کاغذ و مقوا و به نمایش گذاردن و تشریح طرح در نمایشگاهی از دستاوردها باعث می‌شود که کودکان ثمرات کار خود را با دیگران مقایسه کرده و درباره آن به تبادل نظر بپردازند.
13 - بازی با کلمات، بازی با تصاویر و چیستان‌ها، رسم کلمه‌های تصویری، بازی با اعداد و ماکت‌سازی برای یک دوره تاریخی، سبب می‌شود تا همه مهارت‌ها در کنار هم رشد کنند.
14 - وقتی که از دانشآموزان خواسته می‌شود در پارک نقاشی بکشند، بدون آنکه از وسایل معمولی استفاده کنند، در واقع آنها را نسبت به محیط پیرامون خود، نارسایی‌ها، تنگناها و عوامل مفقوده حساس می‌کنیم. در این شرایط آنها یاد می‌گیرند با استفاده از امکانات محیط پیرامون و نه با وسایل و امکانات معمول،(استفاده از چوب، خاک، سنگ ، برگ درختان و...) اثری خلاقانه به وجود آورند.
15 - قصه‌سازی، کامل کردن قصه‌های ناتمام، انتخاب عنوان برای قصه، نوشتن قصه با عنوان مشخص، نوشتن قصه با موضوع مشخص،قصه‌نویسی آزاد، نوشتن قصه برای عکس‌ها و تصاویر، قصه‌نویسی گروهی.
بدون شک طراحی، تولید و ارزشیابی تکالیف غنیسازی شده برای مدارس فرصت مغتنمی خواهد بود تا توان تولید برنامه درسی را در مدارس با هدف غنیسازی فرهنگ آموزش بازیابند .با مطالعه و شرکت در کارگاه‌های آموزشی مرتبط توانمندی‌های خود را ارتقا دهید.