به درستی مشخص نیست که کدام قوم و ملتی ابداع‌کننده‌ی این نوع گاهشماری یا تقویم بوده‌اند، اما آنچه امروز به یقین می‌توان گفت این است که این تقویم تنها متعلق به چینی‌ها نبوده و در واقع پس از سلطه‌ی مغول‌ها بر چین، مورد استفاده‌ی آنان قرار گرفته است.
حتی برخی مورخین، اختراع این تقویم را به ترکان آسیای مرکزی نسبت می‌دهند، اما امروز مشخص شده است که بیشتر اقوام ساکن در آسیای شرقی و جنوب‌شرقی و جنوب هندوستان هم با این گاهشماری آشنایی داشتند.
با وجود این باید توجه داشت که چینی‌های باستان به دلیل باورها و اعتقادات خود که بیانگر نوعی پیوستگی عمیق میان انسان و طبیعت و وقایع نجومی بودند، نه تنها گاهشماري برگرفته از مغولان را بسیار به سرعت پذيرفتند.
بلکه اين گاهشماري نزد آنان تکامل پیدا کرد و به‌وسیله‌ی همان مغولان به دیگر کشورها و البته در وهله‌ی اول به سرزمین‌هایی که تصرف کرده بودند، سرایت کرد.
دانشمندان و ریاضیدانان و منجمین دوره‌ی اسلامی بر این عقیده بودند که این گاهشماری برگرفته از سنت‌های بیابان‌گردان و صحرانشینان است و به همین دلیل در تاریخ‌های دوره‌ی اسلامی، این گاهشماری را با نام‌های تقویم «ترک»، «ترکستان»، «خُتن»، «اُیغور» و «مغولان» آمده است.
تقویم کهن چینی بسیار پیچیده و آمیخته به محاسبات ریاضی و داستان و افسانه و اسطوره است، اما این تقویم باستانی چه می‌گوید؟بسیاری از محققین این تقویم را بیشتر از آن‌که آسمانی بدانند، برگرفته از عناصر زمینی می‌دانند و به همین دلیل تعاریف و داستان‌های بسیاری درباره‌ی مبدأ آن بیان کرده‌اند.
خلاصه و مختصر باید بگوییم که این گاهشماری در اصل امتزاجی است از گاهشماری قمری و شمسی و بر‌مبنای چرخه‌ها و بخش‌هایی که هر کدام به نوبه‌ی خود به چرخه‌ها و بخش‌های دیگری تقسیم می‌شوند، تنظیم شده است.
این گاهشماری پیچیده و بسیار سخت‌فهم که به نام تقویم «نئو کمفوسیوسی» هم شناخته می‌شود، الگویی دارد که «شائو یونگ» (1077 - 1011میلادی) عالم و کیهان‌شناس معروف چینی جهت آموزش و فهم آسان‌تر آن ارائه کرده بود.
- چرخه‌هاي چيني
شائو یونگ چرخه‌های این گردش ایام را به این شکل بیان می‌کند:
«چرخه‌ی بزرگ به نام «یوآن» (Yuan؛ یادمان باشد که یکی از بزرگ‌ترین حکام چین، خاندان مغولی‌تبار یوآن بودند) که دوره‌ی آن 129600 سال است.
یوآن بزرگ خود به 12 بخش دیگر تقسیم می‌شود که هر بخش «هوئی» (HUI) نامیده می‌شود.
حال، هر بخش هوئی به 30 بخش دیگر به نام «یون» (YUN) و هر یون به 12 «شی» (SHI) تقسیم می‌شوند که یک دوره‌ی شی هم، 30 سال به طول می‌انجامد.
حال کار سخت‌تر می‌شود، زیرا هر کدام از این چرخه‌ها در ارتباط با دو چرخه‌ی دیگر قرار دارند:
1- «نیان یویی» (Nian _Yui) که چرخه‌ی بزرگ دیگری است و متابعت از آسمان می‌کند. این چرخه درواقع همان بخشی است که شامل پیشگویی‌ها و بررسی تأثیر اجرام آسمانی بر زندگی انسان می‌شود.
2- «ری شی» (Ray ¬_ shi) چرخه‌ی کوچک است که تابع وقایع زمینی است. این چرخه‌ی کوچک بیان‌کننده‌ی تأثیر زمین و عناصر زمینی بر زندگی انسان است.»
اگر فکر می‌کنید محاسبات و تقسیم‌بندی‌ها تمام شد، کاملا در اشتباه هستید.
چرخه‌ی بزرگ یوآن گذشته از تقسیم‌بندی‌هایی که گفتیم، با پنج عنصر اصلی تشکیل‌دهنده‌ی حیات یعنی آب، آتش، زمین، فلز و چوب هم در ارتباط است و از طرفی بار دیگر در یک چرخه‌ی دوازده‌گانه‌ی دیگر که هر کدام مطابق با یک حیوان است، تعریف می‌شود.
به این ترتیب در یک چرخه‌ی دوازده‌گانه هر کدام از حیواناتی که در برج‌های خاص خود قرار دارند، از یکی از عناصر پنج‌گانه هم تأثیر می‌گیرند.
برای نمونه ببر می‌تواند در مقابل بخش آتش قرار بگیرد و از این عنصر تأثیر بگیرد (در طالع‌بینی چینی که این حیوانات نقش بسیار مهمی دارند، گاه شده که می‌گویند، متولد سال اسب، اسب آتش است و همین‌طور درباره‌ی دیگر حیوانات).
- دانشمندان و چرخه‌ي سال
آنچه را که گفتیم شاید به نظرتان واقعا خیال‌پردازی و افسانه و داستان باشد، اما گروهی از دانشمندان «جی پی ال» (JPL؛Jet Propulsion Laboratory) وظاهرا آزمایشگاه دریـــــایــــی ایالات‌متحده‌ي آمریکا، این خیال‌پردازی‌ها و چرخه‌ها را باور کرده‌اند و به دنبال منبع و آغاز شروع گاهشماری چینی هستند
یعنی یافتن پدیده‌ای که آن اندازه مهم بوده که توانسته منشأ پیدایش گاهشماری چینی و البته تلفیق واقعیت و افسانه شده باشد.
در سال ۱۹۹۳ (1372) دکتر «کوین پانگ» (Kevin Pang) و «جان بنگرد» (John Bangert) مدلی را شبیه‌سازی کردند که براساس آن می‌توانستند، منشأ تقویم چینی را نشان دهند.
این دو پس از تحقیقات و بررسی‌های بسیار، متنی نوشته‌ی «هونگ فن ژوان» (Hong Fan Zhuan)، شاعر باستانی چین را یافتند.
در این نوشته، پاراگرافی وجود داشت که می‌گفت: «در سپیده‌دم آغاز بهار، زمانی که خورشید هلال ماه نو و پنج سیاره در صورت‌فلکی اسب بالدار کنار هم قرار می‌گیرند، تقویم کهن چینی شروع می‌شود».
کوین پانگ و جان بنگرد مطالب این نوشته را الگوبرداری و شبیه‌سازی کردند و براساس مدل‌سازي مشاهده کردند که چنین مقارنه‌ای در پنجم مارس ۹۵۳ پیش از میلاد اتفاق افتاده است.
به این ترتیب که در سپیده‌دم، مریخ و مشتری و زحل و عطارد و زهره در آسمان شرقی بودند و همه در فاصله‌ی هلال نو قرار داشتند.
خطی شدن سیارات، تنها در باور چینی‌ها، مهم نبود، بلکه تمدن‌ها و اقوام دیگری هم بودند که این پدیده‌ی آسمانی را رؤیت کردند و تفاسیر مختلفی برای آن روایات می‌کردند.
در مصر، در میان‌رودان و حتی در اروپای قرون وسطی هم وقوع این رویداد اهمیت بسیاری داشت و برخي آن را نشانه‌ی پیشامدی ناگوار تلقی کردند.
استفاده از این تقویم و گاهشماری حیوانی تا زمان تشکیل جمهوری در چین ادامه داشت.
در سال 1930 (1309) استفاده از تقویم قدیم رسما ممنوع و تقویم و گاهشماری «گریگوری» جایگزین آن شد، اما براساس سنت‌های باستانی، این تقویم به صورتی غیررسمی همچنان در چین مورد استفاده قرار می‌گیرد و سال نوی باستانی در این کشور و برخی نواحی دیگر مانند سنگاپور، تبت، هنگ‌کنگ براساس همین تقویم جشن گرفته می‌شود.
یعنی در بهمن و اسفندماه و در فاصله‌ی 21 ژانویه تا 21 فوریه (2 بهمن تا 3 اسفند)، مقارن با حلول ماه نو، روز اول سال جدید چینی تعیین می‌شود.
منبع:همشهري دانستنيها