اين مسئله اين روزها با فراگير شدن فضاي مجازي، بيشتر مورد بحث قرار گرفته و شايد ذهن شما را هم درگير كرده باشد كه اصلا حريم خصوصي چيست و مرزش تا كجاست؟ در واقع حريم خصوصي يعني افراد داراي حقي باشند كه بتوانند خود يا اطلاعات مرتبط با خود را از ديگر افراد مجزا كنند. حق انسان بر حريم خصوصي، يك حق اجتماعي و مدني است، حتي نوعي از حقوق شهروندي و حقوق بشر هم قلمداد مي‌شود. اما در صورت نقض اين حق، يعني نقض حريم خصوصي شما توسط ديگران، چه بايد كرد و چه كاري از دست شما ساخته است؟ براي آشنايي بيشتر با مفهوم حريم خصوصي و مباحث حقوقي مرتبط با آن، صفحه پيش‌رو را مطالعه كنيد.
- معناي حريم خصوصي
يكي از ملموس‌ترين، مهم‌ترين و پركاربردترين حقوقي كه براي هر فردي شناخته شده است «حريم خصوصي» است كه البته هنوز صاحب‌نظران درباره تعريف آن به توافق يكساني نرسيده‌اند اما با نام حريم خصوصي نخستين چيزي كه به ذهن همه ما مي‌رسد خانه و چهارديواري‌اي است كه بايد اختيار آن در دست صاحب يا ساكنش باشد. همچنين بايد بدانيد كه روابط شخصي بين افراد نيز حريم خصوصي آنها محسوب مي‌شود. در حقيقت حريم خصوصي جزئي از زندگي هر شخصي است كه دسترسي به آن فضا براي ديگران بدون اجازه و رضايت او يا بدون حكم قانون امكان‌پذير نيست. به‌عبارت ديگر مفهوم حريم خصوصي همان حوزه نشنيدن‌ها و نديدن‌هاست كه مرز و چهارچوب آن را عرف و فرهنگ حاكم بر هر جامعه‌اي مشخص مي‌كند.
- حريم چيست؟
معني اصطلاحي «حريم» در فقه و حقوق به مفهوم لغوي آن نزديك است. حريم عمدتا در مورد املاك مطرح مي‌شود. در احاديث، به بعضي از مصاديق حريم توجه شده است، ازجمله حريم راه، درختان، چاه، قنات، چشمه و مسجد. به‌نظر بعضي از فقهاي شيعه، حكمت بيان كردن مسئله حريم، از بين بردن ضرر از مالك است. در احاديث و در كتاب‌هاي فقهي، از «حريم مؤمن» سخن به ميان آمده كه مراد از آن، محدوده‌اي در اطراف هر شخص است كه نشستن در آن موجب آزار او مي‌شود و پرهيز از اين كار مستحب است. هرچند اصطلاح حريم خصوصي در متون اسلامي به‌كار نرفته، اما در بسياري از موارد، دفاع از حريم خصوصي اشخاص در منابع فقهي مطرح شده است، مانند ممنوعيت تجسس، تفتيش، سوءظن، استراق سمع، خيانت در امانت، غيبت، قذف (ناسزا گفتن) و ورود بدون اجازه به منازل افراد ديگر. اينها همه نمونه‌اي از ممنوعيت دخالت در حريم خصوصي افراد است.
- در لابهلاي قوانين
متأسفانه در رابطه با حريم خصوصي، قانون شسته‌رفته‌اي نداريم كه بتوانيم دقيقا از آن صحبت كنيم. اما در ميان قوانين موجود به‌صورت پراكنده و ضمني به اين موضوع پرداخته شده است و در لابهلاي قانون اساسي و قوانين عادي مي‌توان مسائل مرتبط با حريم خصوصي را يافت؛ مثلا چند ماده در قانون اساسي و چند ماده هم در قانون مسئوليت مدني به حوزه حريم خصوصي ورود پيدا كرده‌اند كه به آنها اشاره مي‌كنيم:
1- در اصل 20قانون اساسي گفته شده، همه افراد ملت در حمايت يكسان در حمايت قانون قرار دارند و از همه حقوق انساني با رعايت موازين اسلامي برخوردارند.
2- در اصل 22قانون اساسي بيان شده كه حيثيت، جان، مال، حقوق، مسكن و شغل اشخاص از تعرض مصون است مگر در مواردي كه قانون تجويز كند.
3- دراصل 25قانون اساسي عنوان شده كه بازرسي و نرساندن نامه‌ها، ضبط و فاش كردن مكالمات تلفني، افشاي مخابرات تلگرافي و تلكس، سانسور، عدم‌مخابره و نرساندن آنها، استراق سمع و هرگونه تجسس ممنوع است مگر به حكم قانون.
4- ماده يك قانون مسئوليت مدني مي‌گويد هركس بدون مجوز قانوني عمدا يا در نتيجه بي‌احتياطي، به جان يا سلامتي يا مال يا آزادي يا شهرت تجارتي يا به هر حق ديگر به موجب قانون براي افراد ايجاد شده لطمه‌اي وارد كند كه موجب ضرر مادي يا معنوي ديگري شود مسئول جبران خسارت ناشي از عمل خود است.
5- ماده 10قانون مسئوليت مدني نيز مي‌گويد كسي كه به حيثيت و اعتبارات شخصي يا خانوادگي او لطمه وارد شود مي‌تواند از كسي كه لطمه وارد آورده است جبران زيان مادي و معنوي خود را بخواهد. هرگاه اهميت زيان و نوع تقصير ايجاب كند، دادگاه مي‌تواند در صورت اثبات تقصير علاوه بر صدور حكم به خسارت مالي، حكم به رفع زيان از طريق ديگر از قبيل الزام به عذرخواهي و درج حكم در جرايد و امثال آن كند.
- مصاديق حريم خصوصي
حالا شايد خيلي از ما مفهوم حريم خصوصي را فهميده باشيم اما در تشخيص مصاديق آن دچار مشكل باشيم؛ مثلا نتوانيم تشخيص دهيم كه عكس گرفتن از فلان شخص در فلان مكان، نقض حريم خصوصي او محسوب مي‌شود يا خير؟ براي تشخيص اين امر، حريم خصوصي را مي‌توان به حريم خصوصي محل سكونت، حريم خصوصي جسماني، حريم خصوصي محل كار، حريم خصوصي اطلاعاتي و ارتباطاتي تقسيم كرد تا بهتر با مصداق‌هاي آن آشنا شويم.
1- حريم خصوصي محل سكونت: مهم‌ترين مصداق حريم خصوصي، خانه است. از اين‌رو در مورد بازرسي از خانه، تشريفات خاصي وضع شده است. ازجمله اينكه بازرسي بايد با ارائه مجوز قانوني باشد، ضرورت داشته باشد، حتما در صورت امكان در روز انجام شود، با حضور صاحبخانه باشد و...در غيراين صورت، ورود به منزل افراد از سوي افراد عادي و همچنين مأموران و مقامات غيرقضايي ممنوع است و متخلفان به مجازات مقرر در قانون محكوم مي‌شوند.
2- حريم خصوصي جسماني: حريم خصوصي جسماني مربوط مي‌شود به حق سلامت جسمي و روحي فرد. منظور آن است كه جسم و حتي روح و روان افراد هم داراي حريمي است كه بايد از تعرض در امان باشد؛ براي مثال انجام آزمايش‌هاي پزشكي و ژنتيك و عدم‌افشاي آن ازجمله حريم خصوصي افراد محسوب مي‌شود. نمونه بارز ديگر حريم خصوصي جسماني مربوط مي‌شود بر حق فرد بر تماميت جسماني‌اش كه شامل آزادي از شكنجه، ممنوعيت بازرسي بدني و ممنوعيت دستگير كردن افراد بدون حكم قانون مي‌شود.
3- حريم خصوصي اطلاعاتي و ارتباطاتي: منظور از حريم خصوصي اطلاعاتي و ارتباطاطي، محرمانه باقي‌ماندن اطلاعات شخصي، مكاتبات و نامه‌ها، پست‌هاي الكترونيك، مكالمات، حساب‌هاي كاربري اشخاص در شبكه‌هاي مجازي و ساير اشكال ارتباطات است كه امروزه با پيشرفت فناوري‌هاي ارتباطي سخن از اين نوع از حريم خصوصي در فضاي مجازي بسيار مطرح است. يكي از مهم‌ترين مصدايق حريم خصوصي افراد، حق بر عكس و تصويرشان است. دستيابي به عكس و فيلم‌هاي شخصي و خانوادگي افراد از طريق رمزگشايي و هك‌كردن رايانه و انتشار آن، مثال بارز نقض حريم خصوصي است.
4- حريم خصوصي محل كار: حريم مكاني كه به اعمال مجموعه‌اي از محدوديت‌ها و نظارت‌ها در محيط كار و زندگي افراد و اماكن عمومي مربوط مي‌شود. حريم خصوصي در محل كار به‌دليل عمومي بودن محل و رضايت آنها به پذيرش مقررات آن، به نسبت حريم خصوصي سكونت‌شان كمتر است. اما با اين حال محدوده‌هايي از حريم براي مديران و كارفرمايان ضروري است؛ براي مثال قراردادن سيستم‌هاي شنود مانند ميكروفون و ضبط مكالمات تلفني در محل كار يا محل‌هاي عمومي (مگر با ا‌علام قبلي آن) يا اجبار به نصب دوربين‌هاي مداربسته در محل كار با هدف دسترسي به اطلاعات شخصي و خصوصي افراد، نقض حريم خصوصي است. البته نبايد محل كار را يك چهارديواري شخصي تلقي كرد؛ زيرا بازرسان يا مديران هر زمان كه بخواهند مي‌توانند به اموال اداري اداره يا اموالي كه روي ميز آنها قرار دارند دسترسي داشته باشند.
- حرمت آبروي مومن
احاديث و روايات زيادي درخصوص حفظ آبروي مومن وارد شده است، به‌نحوي كه پيامبر اكرم(ص) در حجه‌الوداع پس از برشمردن عظمت حرمت آن روز فرمودند: «خداوند متعال خون، مال و آبروي اشخاص را به نحو شايسته‌اي حرمت بخشيده است، حرمتي همچون حرمت اين روز و اين سرزمين و اين ماه.» و يا در جايي ديگر فرمودند: من به جست‌وجوي در نهان و درون انسان‌ها امر نشده‌ام.در احاديث و روايات ديگري حرمت آبروي مومن، به‌ميزان حرمت خانه خدا تلقي شده است.
- حريم خصوصي در قرآن كريم
قرآن كريم به‌عنوان دستور زندگي تمامي ابناء بشر، در آيات مختلف به حرمت حريم خصوصي افراد و حفظ حقوق شهروندي آنان تأكيد كرده و آيات مرتبط، نشانگر توجه خداوند متعال و دين مبين اسلام به حريم و حقوق خصوصي شهروندان است.
به‌عنوان مثال خداوند متعال در آيه 12سوره حجرات مي‌فرمايد: «اي اهل ايمان! از ظن و گمان درباره يكديگر بسيار بپرهيزيد كه برخي ظن‌ها و پندارها معصيت است و نيز هرگز از حال دروني هم تجسس نكنيد و غيبت ديگران را روا مداريد آيا شما دوست داريد گوشت برادر مرده خود را بخوريد؟»
در آيه فوق حتي تجاوز به حريم خصوصي ديگران در حد گمان و ظن نيز مذموم شناخته شده است و اين آيه، نماد بارزي از لزوم حفظ حريم خصوصي در اسلام است.
- جبران خسارت مادي و معنوي
چنانچه حريم خصوصي شخصي نقض شود و در نتيجه آن خسارت‌هايي اعم از مادي يا معنوي به آن شخص وارد شود، زيان‌ديده مي‌تواند طبق قواعد مسئوليت مدني تمامي خسارت‌هاي مادي و معنوي خود را مطالبه كند. همچنين شكايت كيفري از ناقضان حريم خصوصي، با شاكي خصوصي آغاز و با گذشت او متوقف خواهد شد. به‌عنوان مثال در بعضي از قوانين خاص، مجازات حبس براي نقض حريم خصوصي درنظر گرفته شده مثلا در ماده يك قانون «جرائم عليه محرمانگي داده‌ها و سيستم‌هاي رايانه‌اي و مخابراتي» آمده است كه «هر كس به‌طور غيرمجاز به داده‌ها يا سيستم‌هاي رايانه‌اي يا مخابراتي‌اي كه به وسيله تدابير امنيتي حفاظت شده است دسترسي يابد، به حبس از 91 روز تا يك سال يا جزاي نقدي از 5 تا 20ميليون ريال يا هر دو مجازات محكوم خواهد شد».