شاه عباس صفوی به پیروی از شاه طهماسب 4باغ را در تهران ساخت و تهران شد باغستان؛ باغستانی با درختان توت پرآوازه و چنارهای کهن و سرسبز. بعدتر تهران شد چنارستان؛ چنارستانی با گنجشک‌هایی که هر روز صبح لابه‌لای شاخه‌های چنار آواز می‌خواندند. «عبدالله انوار» تهران‌شناس می‌گوید: «فهرستی از باغ‌های تهران دارم که نشان می‌دهد این شهر بی‌باغ و بی‌آب و علف واجد چه باغ‌هایی بود.» باغ‌های بزرگ را رجال حکومتی در زمان قاجار ساختند با عمارتی در میان باغ.
بعضی باغ‌ها هم به دستور مستقیم شاهان قاجار ساخته شد. مثل باغ نگارستان در نزدیکی میدان بهارستان که حالا فقط بخشی از آن به روزگار ما رسیده و همین هم جای خرسندی دارد. اکنون قسمت کوچکی از باغ و ساختمان کاخ برجا مانده و داخل باغ نگارستان، ساختمانهای دانش‌سرای عالی سابق، سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی قرار دارد. انوار که تاریخ تهران را در سینه دارد ما را با سرگذشت این باغ و اتفاقاتی که در آن رخ داده است بیشتر آشنا می‌کند.
باغ نگارستانی که امروز در میدان بهارستان، انتهای خیابان دانش‌سرا واقع است روزگاری خارج از تهران بود؛ خارج از محدوده حصار طهماسبی. فتحعلی‌شاه 2قرن پیش و در سال 1186شمسی باعث و بانی ساخت باغ نگارستان شد. وقتی تابستان‌های داغ و سوزان تهران آغاز می‌شد نمی‌توانست گرما را تاب بیاورد و دستور داد خارج از تهران باغ نگارستان را بنا کنند تا تابستان‌ها را در باغ ییلاقی بگذراند. انوار می‌گوید: «آن زمان 3باغ در خارج از خندق شمالی تهران ساخته شدند که به باغ‌های ثلاثه معروف بودند:
باغ نگارستان، باغ سردار و باغ نظامیه. این 3باغ پناه روزهای گرم و به عبارتی ییلاق بودند. فتحعلی‌شاه هم در سر داشت که باغ نگارستان را محل دائمی سکونت خود کند و به همین دلیل در باغ نگارستان باغ‌های متعددی بنا کرد. در زمان ناصری تهران گسترش یافت و از آنجا که باغ‌های سردار و نظامیه که شخصی بودند وقتی در محدوده حصار ناصری قرار گرفتند قطعه قطعه تقسیم و دستخوش تغییر شدند. اما باغ سلطنتی نگارستان از گزند محفوظ ماند و بعدها بزرگ‌ترین پایگاه دانش نو شد.» باغ نگارستان حاصل ذوق و سلیقه هنرمندان ایرانی بود و همیشه مورد توجه سیاحان قرار داشت.
از نقاشی مجلس سلام فتحعلی‌شاه در یکی از اتاق‌ها تا گچبری‌ها و زیبایی باغ. به دلیل وجود همین نقاشی‌های زیبای این باغ، نگارستان نام گرفت. درختان باغ باعث لطافت هوا می‌شد و فتحعلی‌شاه نه فقط در تابستان بلکه بیشتر اوقات خود را در باغ نگارستان می‌گذراند.
- عمارت دلگشا و باغ آینه
سردر اصلی باغ نگارستان در جنوب باغ قرار داشت. روز عید قربان جلو این سردر شتر قربانی می‌کردند. ابنیه اصلی وسط باغ بود. عمارت حوضخانه یا همان عمارت دلگشا درست وسط باغ نگارستان ساخته شد. در تالار سلام پادشاهی همین عمارت، پرده نقاشی مجلس سلام آویخته شده بود. انوار می‌گوید: «در این پرده فتحعلی‌شاه روی تخت نشسته. کنار فتحعلی‌شاه قاجار میرزا ابوالحسن‌خان ایلچی و منوچهر خان معتمدالدوله گرجی بودند.
در طرف دیگر فتحعلی‌شاه سرجان ملکم، سفیر انگلیس و سفیران روس و عثمانی و دیگر بزرگان و فرزندان فتحعلی‌شاه دیده می‌شد.» تالار دیگری به نام قلمدان در آخرین حد شمالی باغ نگارستان واقع بود. ساختمان اندرونی سمت غرب تالار آینه ساخته شده بود. نارنجستان اسم گلخانه معروف باغ نگارستان در شمال باغ بود. آب این باغ از قنات حاجی علیرضا تأمین می‌شد. ولی بعدها می‌‌بینیم آب کرج نیز منبع دیگر تأمین‌کننده آب این باغ بود.»
- آب کرج به باغ نگارستان رسید
با به سر آمدن پادشاهی فتحعلی‌شاه حاجی میرزا آقاسی، صدر اعظم محمدشاه علاوه بر حصار اصلی باغ نگارستان حصار دیگری کشید به نام حصار دوم. بین حصارهای اول و دوم به دستور حاجی میرزا آقاسی پادگان نظامی تأسیس شد. امروز این فاصله را خیابان‌های اطراف سازمان برنامه و بودجه و وزارت ارشاد و دانش‌سرای عالی تشکیل می‌دهد. انوار می‌گوید: «باغ نگارستان در دوره محمد شاه مورد عنایت بود و او در همین باغ تاجگذاری کرد.
صدراعظم محمد شاه هم دستور داد آب کرج را به این باغ آوردند. آب کرج از شمال باغ نگارستان می‌گذشت و از دروازه شمیران به شرق تهران می‌رفت. بعد از محمد شاه، آب کرج هم از این باغ برچیده شد. ناصرالدین شاه به باغ نگارستان بی‌توجه بود و کاخ عشرت‌آباد و قصر فیروزه و قصر یاقوت را برای خود ساخت. اعتمادالسلطنه در خاطراتش آورده که ناصرالدین شاه سال‌ها به باغ نگارستان نرفت.»
- اتفاقات مهم باغ نگارستان
باغ نگارستان باغی سلطنتی بود و اینکه اتفاقات تاریخی در آن رخ داده باشد امری بدیهی است. نخستین اتفاق مهم تاریخی در زمان فتحعلی‌شاه در باغ نگارستان این بود که محمدمیرزا، پسر عباس میرزا نایب‌السلطنه منصب ولیعهدی یافت و در باغ نگارستان مجلس باشکوهی به این مناسبت برپا شد. فتحعلی‌شاه که 59پسر داشت محمدمیرزا، نوه‌اش را برای ولیعهدی انتخاب کرد و این موضوع باعث فتنه شد و از اتفاقات مهم باغ نگارستان است.
دومین اتفاق باغ نگارستان حادثه بسیار غم‌انگیز و تلخ حبس 6روزه و قتل قائم‌مقام فراهانی در عمارت حوضخانه باغ نگارستان به دستور محمدشاه قاجار است. با اینکه مراسم نخستین ازدواج ناصرالدین شاه در باغ نگارستان برگزار شد ناصرالدین شاه به باغ نگارستان اقبالی نداشت و بیشتر به قصر عشرت‌آباد در خارج از حصار ناصری می‌رفت. بعد از آن در زمان مظفرالدین شاه در این باغ نخستین مدرسه علم فلاحت (کشاورزی) راه‌اندازی شد که از آن مدرسه در این باغ اثری نیست.
یک سال هم وزارت عدلیه در باغ نگارستان برقرار بود. انوار می‌افزاید: «در دوران مشروطه 5گلوله به این باغ شلیک شد. چون فکر می‌کردند اینجا مرکز مشروطه‌طلبی است.» مدتی بعد در عمارت حوضخانه باغ که دیگر باغ سلطنتی و چندان مورد توجه شاهان قاجار هم نبود، مدرسه صنایع مستظرفه زیر نظر کمال‌الملک تأسیس شد. از مدرسه صنایع مستظرفه فقط موزه کمال‌الملک در شمال ساختمان وزارت ارشاد به یادگار باقی است.
استاد انوار می‌گوید: «اعتمادالدوله قره گوزلو، وزیر معارف 3بنای جدید در باغ نگارستان ساخت. یک ساختمان برای مدرسه علمیه و 2ساختمان دانش‌سرای عالی. در قسمت جنوبی دانش‌سرای عالی 2مؤسسه وجود داشت. یکی متعلق به وزارت پیشه و هنر و دیگری مربوط به کارهای مستظرفه. مؤسسه اول بعدها مورد توجه رئیس سازمان برنامه آن روز قرار گرفت.
مؤسسه دیگر نظر وزیر فرهنگ و هنر پرقدرت آن روز را جلب کرد. ساختمانهای شمالی دانش‌سرای عالی قدیم هم که متعلق به دانشکده ادبیات بود.» باغ نگارستان حالا یکی از اماکن گردشگری ماست. حتماً این بار که گذرتان به باغ نگارستان افتاد و از موزه کمال الملک، تالار منیر فرمانفرمائیان، مجموعه مجسمه مینیاتورهای مردم‌شناسی، تابلو صف سلام فتحعلی‌شاهی، اتاق کاشی‌‌های باغ نگارستان و نیلوفرهای آبی حوض‌ها دیدن کردید، خاطره متفاوتی از باغ سلطنتی نگارستان و همه اتفاقات رفته بر این باغ در ذهن‌تان باقی می‌ماند.