آواز پرنده‌هایی که از این شاخه به آن شاخه جست‌وخیز می‌کنند و صدای قل‌قل آب قنات‌ها گوش را می‌نوازد و دریاچه میانه باغ با فواره‌های زیبا، مرغابی‌هایی که در آن شادانه آب‌بازی می‌کنند و قایق‌های تفریحی که می‌توان با آنها به عمارت کلاه‌فرنگی رسید تصویر زیبای باغ محصور و مثلثی‌شکل امین‌الدوله را کامل می‌کند.
تصویری که البته نه فقط ما آدم‌های این برهه از تاریخ بلکه حتی موسپیدکرده‌ها و ریش‌سفیدان تهران هم آن را ندیده‌اند. درواقع هر آنچه امروز از این باغ 27هکتاری با گلخانه و آلاچیق‌های زیبایش در ذهن‌ما نقش بسته مرهون همت چند تن از رجال قاجار است که خاطرات روزانه‌شان را نوشته‌اند یا حاصل پژوهش تهران‌پژوهان در نقشه‌ها و عکس‌های هوایی باقی مانده از روزگار تهران قدیم است. در این گزارش نگاهی به پارک «امین‌الدوله» انداخته‌ایم که از آن با عنوان نخستین بوستان تهران یاد می‌شود؛ پارکی که امروز فقط نامی از آن روی یکی از کوچه‌های محدوده دروازه شمیران باقی مانده است.
دروازه شمیران، خیابان ابن‌سینا، خیابان شهید مشکی نشانی سرراستی است که ما را به کوچه «پارک امین‌الدوله» می‌رساند؛ کوچه‌ای که با در چوبی منحصربه‌فردش تنها نشان باقیمانده از باغ امین‌الدوله به حساب می‌آید. باغی که به استناد نقشه‌ها و عکس‌های هوایی قدیمی موجود از تهران در ابتدای سال 1290قمری یعنی حدود 150 سال پیش به دست «میرزا علی‌خان امین‌الدوله» وزیر ناصرالدین شاه و صدراعظم مظفرالدین شاه ساخته شده و به دلیل استفاده از نماد‌های فرنگی در ساخت آن در دوره خود نام «پارک» گرفته است.
این‌طور که مورخان و تهران‌پژوهان می‌گویند امین‌الدوله که در هر 3 سفر فرنگ ناصرالدین شاه همراه او بود بعد از بازگشت از سفر اول و دیدن پارک‌های انگلیسی در سال 1290قمری تصمیم می‌گیرد در ملک بزرگش در محدوده دروازه شمیران برای خود یک بوستان تمام‌عیار فرنگی بسازد. پارکی که اگرچه کاربری عمومی نداشت و امین‌الدوله از آن برای پذیرایی از مهمان‌ها و برگزاری جلسه‌های شخصی‌اش استفاده می‌کرد اما چون با ویژگی‌های پارک‌های فرنگی ساخته شده بود از همان ابتدا پارک نام گرفت. «غلامحسین افضل‌الملک» تاریخ‌نگار دوران مظفری و ناصری در کتاب خاطراتش درباره این پارک می‌نویسد: «علی‌خان امین‌الدوله نخستین کسی بود که در ایران پارک ساخت و این لفظ را متداول کرد.»
- از دریاچه و قایق تا گلکاری‌های زیبا
پارک امین‌الدوله پارکی بود که برای نخستین بار در ایران در مغایرت با اصول باغ‌های ایرانی ساخته شد و به سبک و سیاق فرنگی‌ها دارای دریاچه، قایق‌های تفریحی، آلاچیق، گلخانه، گلکاری‌های بی‌نظیر، عمارت کلاه‌فرنگی و... بود. درباره نخستین پارک پایتخت نقل می‌کنند که مساحت این پارک مثلثی‌شکل و محصور که در سال 1297قمری و بعد از 7 سال به بهره‌برداری رسید 27 هکتار بود. ضمن اینکه داخل این پارک تاکستانی 3 هکتاری ایجاد شده بود که امروزه در چوبی باقیمانده در خیابان شهید مشکی درواقع راه ورودی به این تاکستان بوده است.
علاوه بر این دریاچه‌ای 2 هزار‌مترمربعی در داخل پارک وجود داشت که با آب قنات امین‌الدوله پر می‌شد و قابل قایقرانی بود. ضمن اینکه معماران آن روز و روزگار در داخل این دریاچه جزیره‌ای 300مترمربعی ایجاد کرده بودند که این جزیره با یک پل چوبی به عمارت کلاه‌فرنگی پارک متصل می‌شد. اگرچه این روزها هیچ اثری از این پارک زیبا و منحصربه‌فرد در دل پایتخت وجود ندارد اما به گواه تاریخ، پارک امین‌الدوله بعدها آغازگر ساخت پارک‌های نوین در کشور شد و قصر یاقوت سرخه‌حصار را هم از روی عمارت همین بوستان ساختند. در چوبی 150 ساله کوچه «پارک امین‌الدوله» که در جنوب ایستگاه مترو دروازه شمیران قرار دارد تنها یادگاری نخستین پارک تهران نیست.
از پارک امین‌الدوله اصطلاحی هم برایمان به یادگار مانده که امروزه بیشتر ما با آن آشنا هستیم. از تهران‌شناسان نقل می‌شود که صدراعظم مظفرالدین شاه علاقه خاصی به گل و گیاه داشت. تا جایی که در کتاب «سفرنامه امین‌الدوله» می‌خوانیم که او وصیت کرده بود جسمش را جایی به خاک بسپارند که سقف نداشته باشد و دورتادورش را درخت‌های سرسبز و گل‌های رنگارنگ بکارند. این علاقه در زمان حیات باعث شد تا امین‌الدوله برای نخستین بار نوعی گل یاس را از اروپا به ایران بیاورد و در باغش بکارد که بعدها این نوع گل یاس با نام خودش شهرت یافت و به «یاس امین‌الدوله» یا «پیچ امین‌الدوله» شناخته شد.
- رد پای پارک امین‌الدوله در اتفاقات تاریخی
پارک امین‌الدوله که بعد از میرزا علی‌خان امین‌الدوله به پسرش «محسن امین‌الدوله» و عروسش «فخرالدوله» رسید و در گذر زمان قربانی گسترش پایتخت و ساخت‌وسازهای شهری شد در 3 رویداد مهم تاریخی نقش داشته است. در نخستین سالی که این باغ به بهره‌برداری رسید جلسه تصمیم‌گیری برای عزل نایب‌السلطنه از وزارت جنگ و تفویض آن به ظل‌السلطان در این پارک برگزار شد.
ضمن اینکه در جریان به توپ بستن مجلس از آنجا که این پارک در شمال عمارت بهارستان و مجلس شورای ملی قرار داشت عده‌ای از نماینده‌ها و روزنامه‌نگاران آزادی‌خواه راهی پارک امین‌الدوله شدند و در آنجا پناه گرفتند. اما میرزا محسن امین‌الدوله که در آن دوران مالک این پارک بود از ترس اینکه این کار مشروطه‌خواهان دامنش را بگیرد موضوع را به اطلاع قزاق‌ها رساند و برای همیشه وجهه‌اش را بین مردم از دست داد. در کتاب «تاریخ مشروطه ایران» از قول «مستشارالدوله» درباره این اتفاق تلخ تاریخی نقل شده است: «در گرماگرم ترس و سرگردانی بود که ناگهان در پارک را کوبیدند و همین که گشوده شد ناگهان دسته انبوهی از سرباز و نوکر و جلودار و مردم بی‌سر و پا به درون ریختند.»
آخرین اتفاق تاریخی مربوط به پارک امین‌الدوله هم زمانی رخ داد که دیگر خبری از نخستین پارک پایتخت نبود و به جای آن تا چشم کار می‌کرد ساختمان‌های بلند و کوتاه دیده می‌شد. در نیمه‌های شب 11اردیبهشت سال1358 که استاد «مرتضی مطهری» در حال ترک جلسه‌ای در محدوده دروازه شمیران بود در کوچه پارک امین‌الدوله هدف گلوله یکی از افراد گروه فرقان قرار گرفت و شهید شد. این روزها اگر گذرتان به این کوچه افتاد حتماً چشم بگردانید و بنای یادبود شهید مطهری را در این کوچه پرماجرا ببینید.
نظر شما