نقشه‌هایی که مسیل‌ها، نهرها و قنات‌های تهران دیروز را امروز فقط روی آنها می‌توان دید. همین نقشه‌ها یادآور میشود که تهران چگونه گسترش پیدا کرد، قد کشید و بزرگ شد و در مسیر این توسعه کم‌کم نقاط سبز روی نقشه‌ها که نشان از باغ‌ها و درختان کهن این شهر داشت به نقاط خاکستری تبدیل شد.
موزه نقشه‌های دائمی تهران سال 1379 در محله اقدسیه آغاز به کار کرد. بعد از مدتی برای مرمت نقشه‌ها و ساخت مخزن استاندارد نگهداری نقشه‌ها و اسناد تعطیل شد تا سال گذشته که دوباره میزبان علاقه‌مندان و شهروندان شد. در این موزه علاوه بر نقشه‌های قدیمی از سال 1270، تجهیزات نقشه‌برداری نقشه‌های جهان نما، نقشه‌های قاره‌ای، نقشه‌های ایران،
نقشه‌های شهرستان‌ها، اسناد و کتاب‌ها و اطلس‌های تهران و ایران نیز در معرض بازدید علاقه‌مندان قرار گرفته است. در گفت‌وگو با میترا خراسانیان، دکترای جغرافیا و مدیر موزه دائمی نقشه‌های تهران با قدیمی‌ترین نقشه‌ها و اطلاعاتی که درباره پایتخت وجود دارد، بیشتر آشنا می‌شویم.
تاریخ نخستین نقشه‌های مدرن ایران به دوران فتحعلی‌شاه قاجار باز می‌گردد. البته نقشه‌هایی که نه توسط ما ایرانی‌ها بلکه از سوی نقشه برداران خارجی تهیه شد. مثل نقشه نازکوف که نقشه بسیار قدیمی است و یک افسر روسی به نام نازکوف، برای اهداف جاسوسی در سال 1826 میلادی و زمان فتحعلی‌شاه تهیه کرد. بعد از آن نیکلا برزین از راه‌ها و شهرهای ایران نقشه تهیه کرد. سومین نقشه هم کار مسیو کرشیش فرانسوی بود.
برخی از نقشه‌ها فقط کروکی بودند و استانداردهای نقشه را نداشتند. برخی از نقشه‌های قدیمی به جای دوربین با گام اسب یا انسان اندازه‌گیری شد. ارزش و اهمیت این نقشه‌ها به اسامی و موقعیت‌های نوشته شده روی آن است، هرچند دقت نقشه‌ها حائز اهمیت نیست. در این موزه نقشه کامل عبدالغفار خان نجم‌الدوله از تهران با دقت و جزئیات کامل به نمایش گذاشته شده.
میترا خراسانیان، مدیر موزه با اشاره به این نقشه می‌گوید: «ما ایرانی‌ها در دارالفنون نقشه‌برداری را آموختیم. عبدالغفار خان نجم‌الدوله معلم ریاضی و هندسه این مدرسه بود که به دستور ناصرالدین شاه همراه با 20 نفر از شاگردانش نقشه‌ای دقیق از تهران تهیه کرد. این کار در سال 1285 خورشیدی آغاز شد و ترسیم نقشه 4 سال طول کشید و سرانجام سال 1309 به چاپ رسید. این نقشه هنوز هم مورد استفاده قرار می‌گیرد.»
- مجموعه‌ای از عکس‌های فتو تهامی
در موزه دائمی نقشه تهران تاریخ پایتخت با نقشه و سند و عکس نشان داده شده است. بازدیدکنندگان درست در ابتدای ورود به موزه با یک مجموعه عکس از تهران قدیم به قدمت 80 سال روبه‌رو می‌شوند. خراسانیان می‌گوید: «این عکسها از مجموعه فتوتهامی تهیه شده است تا بازدیدکنندگان با تصاویری از تهران قدیم از جمله سردرباغ ملی، میدان بهارستان، بانک ملی، دروازه شمیران، دروازه دوشان‌تپه، دروازه قزوین، لاله‌زار، زندان قصر، دروازه دولت، بلوار کشاورز، میدان امام حسین(ع) و به‌طور کلی شکل و شمایل و زندگی روزمره در تهران قدیم آشنا شوند.»
روی دیوار سمت راست موزه نقشه‌ها در انتظار مخاطب هستند تا تهران را روایت کنند. از مدیر موزه درباره قدیمی‌ترین نقشه‌های تهران می‌پرسیم. او پاسخ می‌دهد: «نقشه‌ها از سال 1270خورشیدی تاکنون در این موزه به نمایش درآمده است. نقشه محله‌های سنگلج، عودلاجان، چاله میدان، بازار، یافت‌آباد، کن، تجریش، گلندوئک و محله‌های دیگر نشان می‌دهد که بخش اعظم تهران زمین کشاورزی و باغ بود. نقشه‌هایی هم داریم که مسیل‌ها و رودخانه‌ها را نشان می‌دهد. بیشتر نقشه‌ها چاپ سنگی است.»
- نقشه‌خوانی و تهران‌‌شناسی
نقشه‌های این موزه سعی دارند هویت پایتخت 230 ساله را به ما نشان دهند. خراسانیان می‌گوید: «یکی از وظایف شهرداری‌‌ها حفظ و نگهداری اسناد تاریخی شهر واحیای آنها با هدف معرفی اسناد تاریخی به‌عنوان هویت شهر است. این موزه علاوه بر جمع‌آوری، احیا و نگهداری نقشه‌ها و اسناد در شرایط استاندارد اهداف دیگری را هم دنبال می‌کند از جمله فرهنگ نقشه‌خوانی و تهران‌‌شناسی. از آنجا که دانش‌آموزان پای ثابت بازدیدکنندگان موزه هستند، اصول نقشه‌خوانی را به آنها توضیح می‌دهیم.
بیشتر دانش‌آموزان از تهران هیچ شناختی ندارند و معرفی تهران از روی نقشه برایشان جذاب است.» موزه دائمی نقشه تهران بعد از افتتاح اولیه در سال 79 مدتی تعطیل بود. در این مدت تیم مرمت مجلس شورای اسلامی مشغول مرمت و احیای نقشه‌های قدیمی بود تا سرانجام شهریور سال گذشته موزه دوباره راه‌اندازی شد. اکنون در مخزن موزه گنجینه‌ای شامل 5هزار قطعه (شیت) نقشه قدیمی از تهران و محله‌هایش، نقشه‌های جهان نما، قاره‌ای و شهرستان‌ها وجود دارد که به تناوب در سالن موزه به نمایش در می‌آید. مدیر موزه یادآور میشود: «بخشی از نقشه‌ها و اسناد این موزه از مجموعه‌داران خریداری شده است. بخشی را هم مهندس عباس سحاب، جغرافی‌دان و نقشه‌نگار به موزه اهدا کرد.»
- این نقشه سند تاریخی است
یکی از نقشه‌های این موزه در بخشی از شهر قزوین است که به دست نوشته و مهر دکتر محمد مصدق، نخست وزیر اسبق ایران مزین شده و به سال 1300 برمی‌گردد. این نقشه تاریخی در ابعاد 55×71 سانتیمتر توسط «اللهیارخان» ترسیم شده و با نام «نقشه قزوین، بلوک خرقان قریه حصار ارمنی» شناخته میشود. ماجرا هم از این قرار بوده که از دکتر مصدق می‌خواهند تا درباره مالکیت قطعه زمینی در قزوین داوری و این ملک را به‌عنوان املاک خالصه یا همان املاک دولتی معرفی کند. این نقشه حالا یک سند تاریخی به حساب می‌آید.
- تجهیزات عتیقه نقشه‌برداری
ادوات و تجهیزات نقشه‌برداری، اطلس‌ها و کتاب‌های قدیمی و اسناد تاریخی بلدیه شهر تهران از بخش‌های دیگر موزه دائمی نقشه تهران است. برای بازدید از آنها راهی طبقه زیرین موزه می‌شویم. بزرگ‌ترین دستگاه این بخش آ8 نام دارد و یکی از نمونه ابزارهای تبدیل عکس هوایی به نقشه محصول شرکت بیلد سوئیس است.
با کمک این دستگاه عکسها را به‌صورت 3بعدی می‌دیدند و نقشه را رسم می‌کردند. قدمت این دستگاه به یک قرن پیش می‌رسد.» مجله‌های بلدیه شامل گزارش‌های روزانه و قراردادهای بلدیه در عهد ناصری یکی دیگر از بخش‌های جالب و دیدنی طبقه پایین موزه نقشه تهران است. در پایان تصاویر هوایی از روند توسعه و گسترش تهران در دو قرن اخیر به نمایش گذاشته شده که به خوبی سیر تحولات پایتخت را نشان می‌دهد. این مجموعه تصاویر به کارشناسان و مدیران شهری و همه مخاطبان تلنگر می‌زند تا با تهران مهربان‌تر باشیم و با مهر و علاقه بیشتری برای این شهر تصمیم بگیریم.
- بازدید از موزه نقشه تهران
موزه دائمی نقشه‌های تهران مجموعه بی‌نظیری از نقشه‌های قدیمی و اصیل پایتخت را در کنار دیگر مستندات درباره تهران به نمایش گذاشته است. طراحی داخلی این موزه شبیه نیمکره زمین همراه با خطوط نصف النهار است. در پایان راه پله‌های طبقه پایین نقشه عبدالغفارخان نجم‌الدوله کف زمین کشیده شده و بازدید‌کننده همین‌طور که پله‌ها را پایین می‌آید نام محله‌ها و خیابان‌ها و دروازه‌های تهران قدیم را مشاهده می‌کند.
مساحت این موزه 2 طبقه 800مترمربع است. پژوهشگران و علاقه‌مندان می‌توانند در نشست‌های تخصصی و کارگاه‌های آموزشی این موزه که در سالن آمفی‌تئاتر برگزار میشود، شرکت کنند. همچنین علاقه‌مندان می‌توانند کپی نقشه‌های قدیمی و نقشه‌های جدید را از این موزه تهیه کنند. برای بازدید از این موزه می‌توانید از ساعت 9 تا 16 به میدان ارتش، به سمت سه‌راه اقدسیه، بعد از مسجد امام جعفرصادق(ع) مراجعه کنید. برای هماهنگی بیشتر هم می‌توانید با شماره 84169109 تماس بگیرید.