اگرچه اهالی قدیمی کوچه، آنهایی که روزگار جوانی این خانه‌ها را به یاد داشتند رخت سفر بربسته‌اند اما این آجرهای 3سانتی سرخ رنگ، قصه کوچه هلند را از یاد نبرده‌اند. هنوز هم می‌شود با لمس این آجرها به نیم قرن پیش سفر کرد. وقتی ده‌ها خانواده ارمنی، روستای پدری در بوئین‌زهرا و خانه‌های ویران شده از زلزله را ترک کردند تا شاید زندگی در محله نوپای زرکش روی خوش به آنها نشان دهد.
کوچه هلند که در دل خیابان زرکش و در میان کوچه‌های مدرسه ارامنه و زرین آرام گرفته است روایت‌های زیادی از گذشته محله زرکش برای تعریف کردن دارد. در گفت‌وگو با «علیرضا زمانی» تهران‌شناس و اهالی قدیمی محله زرکش علت نامگذاری کوچه هلند را بررسی کرده‌ایم.
ورود ارامنه به محله زرکش برای خود ماجرایی دارد. ارامنه‌ای که اکنون در این محله زندگی می‌کنند از نقاط مختلف کشور به شرق تهران کوچ کرده و بانی ساخت محله‌ای نوپا در زمین‌های بایر آن اطراف شده‌اند. زمانی می‌گوید: «بعد از جنگ جهانی دوم، ارمنستان که آن روزها یکی از دولت‌های اقماری اتحاد جماهیر شوروی بود فراخوانی برای پذیرش ارامنه از کشورهای همجوار مانند ایران ارائه می‌کند.
حدود 30هزار نفر از ارامنه ایران برای مهاجرت به ارمنستان ثبت‌نام می‌کنند اما در نهایت به دلیل شمار بالای درخواست‌کنندگان، ارمنستان پذیرش مهاجران را متوقف می‌کند. در آن دوره 20هزار نفر از ارامنه ایران وارد خاک ارمنستان شدند اما دیگران که زمین‌هایشان را در چهارمحال و بختیاری، سلطان‌آباد، کمره و... برای مهاجرت به ارمنستان فروخته بودند به ناچار در مناطقی مثل بهجت‌آباد تهران ساکن می‌شوند.»
سکونت ارامنه در بهجت‌آباد چندان دوام نداشت و خیلی زود پای آنها به محله‌های شرق تهران مانند مجیدیه و زرکش باز شد. زمانی می‌گوید: «گروهی از ارامنه در مناطق مرکزی مانند بهجت‌آباد ساکن شدند و عده‌ای هم به دلیل ارزان بودن زمین به شرق تهران و محدوده وحیدیه، مجیدیه، حشمتیه و زرکش امروزی که آن روزها حاشیه شهر محسوب می‌شد رو آوردند.» با ورود ارامنه‌ای که از مهاجران به ارمنستان بازمانده بودند هسته اولیه محله‌های وحیدیه، زرکش، مجیدیه و ارامنه شکل گرفت و بعد از آن بود که مهاجرت‌ها به این محله‌ها آغاز شد. پس از کودتای 28مرداد و اوضاع نابسامان اجتماعی و اقتصادی کشور، این مهاجرت‌ها گسترش پیدا کرد و اصلاحات ارضی اوایل دهه40 نیز بر شدت آن افزود.
- ارامنه بوئین‌زهرا همسایه بهجت‌آبادی‌ها
هرچند ارامنه‌ای که از بهجت‌آباد به محله زرکش آمدند سابقه بیشتری در این محله دارند اما قصه کوچ ارامنه‌ای که از بوئین‌زهرا بار سفر به زرکش بستند خواندنی است؛ روزگاری که در محله زرکش امروزی تا چشم کار می‌کرد زمین بایر بود و شب‌ها صدای سگ‌های ولگردی که پی غذا به دل زمین‌های خاکی می‌زدند سکوت کوچه‌های نوپای محله را می‌شکست. «نورایر گالوسدیان» از اهالی قدیمی محله زرکش و خیابان مدرسه ارامنه می‌گوید:
«وقتی کوچه‌های محله زرکش یکی یکی ساخته شدند ابتدا خانه‌ها آب و برق نداشتند و در محله هم امکانات رفاهی مناسبی نبود. به تدریج با فروش زمین‌های بایر امکانات اولیه در محله ایجاد شد و علاوه بر ارامنه دیگر اقوام هم در کوچه‌های محله خانه ساختند.» اما نام بوئین‌زهرا که می‌آید خاطره تلخ زلزله مهیب سال1341 دوباره زنده می‌شود. قصه‌هایی که انگار از دل خرابه‌های بوئین‌زهرا جان می‌گیرد و گذرش به محله زرکش می‌افتد.
گالوسدیان که سال‌های زیادی در کوچه مدرسه ارامنه زندگی کرده است می‌گوید: «بسیاری از ارامنه‌ای که در دهه40 به محله زرکش کوچ کردند اهل بوئین‌زهرا هستند. ارامنه‌ای که پس از زلزله و ویرانی خانه‌هایشان از روستاهایی مثل چاناخچی سفلا در نزدیکی بوئین‌زهرا به تهران آمدند و همسایه دیگر ارامنه قدیمی محله شدند.»
- خانه‌هایی که توسط هلندی‌ها ساخته شد
چند قدم آن‌سوتر از کلیسای قدیمی «سورت تارگمانچاتس» که قدمتش به سال 1968میلادی می‌رسد، تابلو کوچه هلند خودنمایی می‌کند؛ کوچه‌ای که هویتش با ماجرای کوچ ارامنه بوئین‌زهرا به محله زرکش و کشور هلند گره خورده است. کوچه‌های هلند و زرین و کوچه مدرسه ارامنه در خیابان زرکش 3کوچه‌ای هستند که پیش از زلزله بوئین‌زهرا وجود خارجی نداشته و زمین‌های بایری بودند در محاصره دیگر زمین‌های خاکی اطراف.
با شروع ساخت‌وسازها در این کوچه بود که ارامنه بوئین‌زهرا و روستاهای لیلیان و خرقان ساوه به شرق تهران آمدند. زمانی درباره علت نامگذاری این کوچه می‌گوید: «پس از زلزله بوئین‌زهرا ملکه هلند به ایران سفر می‌کند. صلیب‌سرخ این کشور نیز به یاری زلزله‌زدگان می‌شتابد و بسته‌های حمایتی و کمک‌های امدادی را میان خانواده‌های زلزله‌زده بوئین‌زهرا توزیع می‌کند. بازدید ملکه هلند از مناطق زلزله‌زده بوئین‌زهرا اما دستاورد دیگری هم داشت.
او زمین‌های بایر شرق تهران در محله زرکش کنونی را که پیش از این واقعه تبدیل به محل سکونت ارامنه شده بود برای خانواده‌های زلزله‌زده بوئین‌زهرا می‌خرد. ارامنه بوئین‌زهرا نیز روستای پدری خود را که دیگر بیشتر خانه‌هایش ویران شده بود ترک می‌کنند و برای همیشه ساکن محله زرکش می‌شوند.» با ورود ارامنه بوئین‌زهرا به محله زرکش و سکونت در خانه‌هایی که دولت هلند برای آنها ساخته بود یکی از 3کوچه محل زندگی ارامنه به پاس خدمات دولت هلند به نام این کشور نامگذاری می‌شود.
- نمای خاطره‌انگیز خانه‌های کوچه هلند
کوچه‌های هلند و زرین و مدرسه ارامنه پس از گذشت نیم قرن از زلزله بوئین‌زهرا و ساخته شدن خانه‌هایی برای ارامنه مهاجر، روزهای نخست شکل‌گیری محله را برای اهالی زنده می‌کنند. هنوز هم پشت مدرسه سهراب نائیری آن آجرهای قرمز که نمای کلی این کوچه‌ها را از خانه‌های اطراف متمایز می‌کند و یادگاری از روزهای گذشته محله است به چشم می‌خورد.
خانه‌ها اما مثل اهالی کوچه هویتشان را حفظ کرده‌اند. اگرچه با گذشت 5دهه از آن روزها به تدریج خانه‌ها هم دستخوش تغییر و یکی، 2 طبقه به آن خانه‌های حیاط‌دار قدیمی اضافه شده اما هویت این کوچه‌ها دست نخورده باقی مانده است. اکنون بسیاری از ساکنان نخست کوچه‌های هلند، زرین و مدرسه ارامنه که ویرانی خانه‌های روستایی‌شان در بوئین‌زهرا را به خاطر داشتند چهره در نقاب خاک کشیده‌اند اما کوچه هلند هنوز هم یادآور زلزله بوئین‌زهرا و مهاجرت جمعی از ارامنه این شهر به محله زرکش است.
گالوسدیان می‌گوید: «هلندی‌ها در هر دو سمت کوچه هلند خانه‌هایی با نمای آجر 3سانتی قرمز رنگ برای زلزله‌زدگان ساختند. در کوچه‌های مدرسه ارامنه و زرین هم یک سمت کوچه خانه‌هایی قرار دارد که توسط هلندی‌ها ساخته شده است. هلند برای کمک به ارامنه بوئین‌زهرا که در جریان زلزله خانه‌هایشان ویران شده بود حدود 70خانه در این 3کوچه ساخت که تقریباً هنوز هم نمای آن خانه‌ها مثل گذشته است؛ به جز چند خانه‌ای که بازسازی شده است.»