به اعتقاد کارشناسان، آموزش خودمراقبتی به کودکان توسط خانواده در ابتدا و در دوران کودکی و از مهدهای کودک و مدارس در مراحل بعدی رشد کودکان و نوجوانان می‌تواند از بروز بیشتر این مسائل در آینده جلوگیری کند و کمتر شاهد تعرض به کودکان در محیط‌های مختلف باشیم. همشهری در گفت‌وگو با رضا جعفری، مدیرکل امور آسیب‌دیدگان اجتماعی سازمان بهزیستی و سیدحسن موسوی‌چلک، رئیس انجمن مددکاری اجتماعی ایران این مسئله را مورد بررسی قرار داده است.
مدیرکل امور آسیب‌دیدگان اجتماعی سازمان بهزیستی با بیان اینکه کودکانی که مورد تعرض‌های جنسی قرار می‌گیرند معمولا به چند دلیل این موضوع را با دیگران در میان نمی‌گذارند، گفت: برخی از بچه‌ها به‌دلیل ترس و تهدید فرد تعرض‌کننده این مسئله را به والدین اطلاع‌رسانی نمی‌کنند، مورد دیگر زمانی است که بچه‌ها سن کمی دارند و از قدرت و توان لازم برای دفاع از خود برخوردار نیستند و اگر به خانواده مسئله را عنوان کنند،
خانواده به بهانه حیثیتی بودن مسئله دنبال موضوع را نمی‌گیرند که به این ترتیب فرد معترض بیشتر جری شده و بر اعمال خود پافشاری می‌کند. رضا جعفری با تأکید بر اینکه لازم است یک ارتباط صمیمانه و دوستانه بین والدین و فرزندان‌شان برقرار باشد تا کودک در خانه احساس امنیت داشته باشد و به راحتی با والدین صحبت کند ادامه می‌دهد: والدین باید به کودکان خود آموزش دهند که برخی اندام‌های بدن‌شان درحوزه خصوصی زندگی‌شان است و نباید به کسی اجازه دهند که آن را لمس کرده و یا به آن نزدیک شود اما متأسفانه برخی والدین تصور می‌کنند اگر در این خصوص با کودک خود صحبت کنند، بچه پررو می‌شود. این مسئله شرم و حیای بی‌موردی است که برخی والدین به آن دچار هستند و همین مسئله باعث به‌وجود آمدن مسائل عدیده‌ای برای فرزندان‌شان می‌شود.
جعفری گفت: برخی خانواده‌ها که فرزندشان مورد تعرض واقع می‌شود به‌دلیل ترس و واهمه‌ای که نسبت به آینده کودک خود دارند، معتقدند اگر این موارد گفته شود به شخصیت کودک لطمه وارد می‌کند و ممکن است آینده شغلی و اجتماعی کودک تحت‌الشعاع این مسئله قرار بگیرد و کودک بدنام شود اما این تصور باطلی است چرا که اگر این مسائل به مراجع قضایی و انتظامی بازگو نشود دامنه آسیب در جامعه بسیار بیشتر می‌شود و اصلا در این خصوص نباید سکوت کرد.
به‌گفته مدیرکل امور آسیب‌دیدگان اجتماعی سازمان بهزیستی، چنانچه بچه‌هایی که مورد تجاوز و تعرض قرار می‌گیرند مورد حمایت روانی و بهداشتی قرار نگیرند در بزرگسالی دچار افکار خودکشی، افت تحصیلی و فرار از منزل می‌شوند و در برخی موارد نیز گرایش زودرس به رفع نیازهای جنسی پیدا می‌کنند. برخی کودکان نیز به‌دلیل پیامدهای منفی ناشی از تعرض به روسپیگری روی می‌آورند که این مسائل برخی از عوارض جبران‌ناپذیر این مسئله است.
جعفری با بیان اینکه در حوزه کودک‌آزاری اصلی تحت عنوان گردش خشونت وجود دارد، گفت: در بسیاری از موارد بچه‌هایی که در کودکی مورد تعرض قرار می‌گیرند حس انتقامجویی خواهند داشت و در بزرگسالی انتقام خود را از جامعه می‌گیرند و اگر مداخله مناسب و به موقعی در این زمینه صورت نگیرد این گردش خشونت در جامعه صورت می‌گیرد و آسیب دیده‌های امروز جامعه می‌توانند به آسیب‌رسانان آینده تبدیل شوند.
استفاده از فضای مجازی توسط کودکان بدون کنترل والدین موضوع دیگری بود که جعفری به آن اشاره کرد و گفت: دسترسی آسان به فضای مجازی و بسیاری از فضاها در وب و اینترنت باعث شده تا بچه‌های کوچک و در سن دبستان نیز با مسائل جنسی آشنا شوند؛ بدون اینکه کنترلی روی آنها وجود داشته باشد و حتی اطلاع درست و مناسب سن‌شان به آنها داده شود و این می‌تواند آسیب‌های جبران‌ناپذیری به‌دنبال داشته باشد. اگر والدین احساس می‌کنند فرزندان‌شان که به فضای مجازی دسترسی دارند خیلی از مسائل را نمی‌دانند در اشتباه هستند.
بچه‌ها در بسیاری از مواقع این مسائل را از فضای مجازی آموزش می‌بینند و دانسته‌های غیراصولی‌شان باعث می‌شود که دچار بلوغ زودرس جنسی شوند. به گفته مدیرکل امور آسیب‌دیدگان اجتماعی، والدین در سن ابتدایی باید به بچه‌هایشان آگاهی‌های لازم را درخصوص کودک‌آزاری و تعرض را با استفاده از زبان کودکانه، داستان، شعر و یا حتی نمایش خانگی آموزش دهند چرا که بیشترین کودک‌آزاری‌ها در سنین ابتدایی و پایین‌تر انجام می‌شود چرا که بچه‌های بزرگ‌تر می‌توانند اتفاقی را که برایشان روی داده به خانواده انتقال دهند اما بچه‌های کوچک‌تر، هم توانایی بازگو کردن آنچه اتفاق افتاده را ندارند و هم تصور می‌کنند اگر واقعیت را به خانواده بگویند ارتباط‌شان با خانواده قطع می‌شود یا مورد اعتراض خانواده قرار می‌گیرند. وی با تأکید بر اینکه والدین باید مراقب زمان و مکانی باشند که فرزندان‌شان در آن حضور دارند، گفت: برخی والدین در ساعت‌های خلوت و به‌دلیل نداشتن فضای کافی برای بازی بچه‌ها آنها را به کوچه و خیابان می‌فرستند که در این ساعات فرصت بهره‌جویی از بچه‌ها خصوصا در محل‌های بدون دفاع شهری همچون مکان‌های متروکه و ساختمان‌های نیمه‌ساز و... وجود دارد و افراد متعرض معمولا این مکان‌ها را به‌عنوان نقاط تعرض درنظر می‌گیرند.
جعفری با اشاره به لزوم مجازات‌های بازدارنده برای افراد متعرض گفت: اگر چه افرادی که تعرض و هتاکی می‌کنند باید به سزای اعمال خود برسند اما در نظام آموزشی کشورمان باید آموزش خودمراقبتی به فرزندان در دستور کار باشد و این آموزش‌ها به زبان کودکانه آموزش داده شود. مسئولیت‌پذیری اجتماعی نیز باید در همه آحاد جامعه تقویت شود و حمایت از کودکان در همه جا توسط همه افراد انجام شود. او تأکید کرد: با توجه به اهمیت این آموزش‌ها، تعدادی کارگاه آموزشی مرتبط با این مسائل در کشور برگزار شده که در مهدها و مدارس برخی نقاط به بچه‌ها آموزش خودمراقبتی داده شده اما خیلی مانده تا به هدف پیش‌بینی شده در این مقوله برسیم ولی آمادگی این را داریم که تجربیات خود را با مسئولان آموزش و پرورش در میان بگذاریم. ما در سازمان بهزیستی با توجه به اهمیت موضوع، کارگاه‌های آموزشی برگزار کرده‌ایم و این آمادگی را داریم که تجربیات خودمان را در اورژانس اجتماعی با آموزش و پرورش برای آموزش به خانواده‌ها، مسئولان آموزش و پرورش و حتی دانش‌آموزان در میان بگذاریم.
- تربیت جنسی کودکان نباید فراموش شود
رئیس انجمن مددکاری اجتماعی ایران نیز با بیان اینکه خانواده‌ها باید اطلاعات خود را درخصوص پیشگیری از کودک‌آزاری و مصادیق و علائم آزار کودکان را افزایش دهند، گفت: والدین باید این شناخت را داشته باشند و با مراحل بلوغ کودک آشنا باشند و براساس این مسائل به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم اطلاعاتی را در این رابطه به بچه‌ها انتقال دهند. سیدحسن موسوی‌چلک با بیان اینکه برای والد شدن باید وقت گذاشت، گفت:
تربیت جنسی بچه‌ها هم باید از دغدغه‌های اصلی والدین باشد؛ همان‌گونه که والدین به بهداشت دهان و دندان فرزند خود اهمیت می‌دهند و حتی از مربی بهداشت برای آموزش این مسائل به فرزند خود کمک می‌گیرند در مورد مسائل جنسی و خودمراقبتی نیز والدین باید به تناسب شرایط جنسی و سنی فرزندشان این اطلاعات را توسط پدر یا مادر به فرزند خود در زمان درست و به‌موقع انتقال دهند.
به گفته رئیس انجمن مددکاری اجتماعی ایران، غفلت والدین از برخی مراقبت‌ها باعث می‌شود تا زمینه برای سوءاستفاده جنسی از فرزندشان توسط افراد آشنا و یا غریبه فراهم شود. عموم آزارهای جنسی توسط افرادی انجام می‌شود که اعتماد بیشتری نسبت به آنها وجود دارد؛ البته در برخی موارد مثل حادثه شوشتر هم این اتفاق توسط فردی غریبه صورت می‌گیرد اما مسئله مهم؛ این است که به رفتارهای بچه‌ها توجه داشته باشیم.
مثلا ممکن است بچه را با یکی از نزدیکان مورد وثوق خود در محلی تنها می‌گذاریم اما برای بار دوم که قرار است این اتفاق بیفتد بچه ناآرامی کرده و تمایلی به تنها ماندن با فرد مورد نظر ندارد اما والدین این پیام را به‌دلیل اطمینان بیش از حد دریافت نمی‌کنند.
موسوی‌چلک با اشاره به لزوم آموزش خودمراقبتی به کودکان گفت: خانواده‌ها باید آموزش‌های خودمراقبتی را به‌صورت ساده به بچه‌ها بیان کنند؛ اینکه چه افرادی و در چه شرایطی می‌توانند به بعضی از اندام‌های خصوصی دسترسی داشته باشند و مابقی افراد اجازه چنین کاری را ندارند اما همین آموزش‌های ساده به بچه‌ها داده نمی‌شود چرا که حرف زدن راجع به موضوعات جنسی در خانواده‌ها سخت است و والدین حرف زدن در این مورد را درست نمی‌دانند.
ما اینقدر به اطرافیان‌مان اطمینان داریم که فراموش می‌کنیم ممکن است بچه ما هم درمعرض آزار و اذیت باشد. وی تأکید کرد: آموزش‌های خودمراقبتی به کودکان می‌تواند با توجه به سن آنها در قالب بیان داستان و شعر و یا نمایش فیلم‌هایی که مرتبط با این مسئله است، باشد. برای بچه‌های کوچک‌تر قالب داستان و شعر و توضیح دادن درباره آن جذابیت بیشتری دارد اما در سنین بالاتر بیان واقعیات فیزیولوژیک جنسی و مراقبت‌هایی که باید از اندام‌های جنسی صورت بگیرد مؤثر است.
اما مهم این است که والدین ابتدا خودشان آموزش ببینند و بعد به بچه‌ها آموزش داده شود که اگر کسی خواست تعرض کند این مسئله توسط بچه پنهان نماند و بلافاصله این مسئله را اطلاع‌رسانی کند چرا که برخی از بچه‌ها از ترس عواقبی که ممکن است برایشان وجود داشته باشد، این مسئله را به خانواده‌ها اطلاع‌رسانی نمی‌کنند و آسیب‌های بیشتری متوجه آنها می‌شود.
- چند راهکار برای پیشگیری از سوءاستفاده جنسی
چگونه کودکان خود را در مقابل خطر بالقوه آزارها و تعرض جنسی آماده کنیم و آموزش‌های لازم را به اندازه‌ای که نیاز آنهاست ارائه دهیم؟ روانشناسان کودک ابتدا شناخت کودک‌آزار یا پدوفیل را ضروری می‌دانند.
- خودمراقبتی را چگونه به فرزندانمان بیاموزیم؟
جواد محمودی‌قرائی، فوق‌تخصص روانپزشکی کودک و نوجوان و عضو هیأت علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران در کتاب «سوءاستفاده جنسی از کودکان» درباره نحوه آموزش کودکان حین برخورد با یک پارافیلی (کودک‌آزار) نوشته است: «آنچه باید خود والدین انجام دهند شامل داشتن نظارت کافی بر کودکان و تعاملات آنها با سایر افراد، پیش‌بینی شرایطی که در آن احتمال آزارجنسی برای کودک بیشتر است و شناخت عوامل خطرآفرین خانوادگی است.
والدین باید بر تعاملات کودک با افراد غریبه و آشنا نظارت کافی داشته باشند و در هر لحظه بدانند که کودکشان کجاست، با کیست و مشغول چه فعالیتی است. همچنین در مواردی که براساس شرایط زمانی و مکانی احتمال بروز آزار جنسی افزایش می‌یابد، لازم است والدین مراقبت‌های خود را افزایش دهند؛ مثلاً در مواردی که افراد بزهکار در همسایگی حضور دارند و یا در ساعات خاصی از شبانه‌روز که حضور کودک در محیط بیرون از منزل با احتمال بیشتر آزار جنسی همراه است.
علاوه براین درصورت وجود برخی عوامل خطر در کودک، مثل عقب‌ماندگی ذهنی، لازم است مراقبت والدین برای کاهش خطر بروز آزارجنسی افزایش یابد.» این استاد دانشگاه در ادامه توضیح داده که والدین چه مواردی را باید به فرزندان خود در زمان مواجهه با این افراد آموزش دهند. «به کودکان در مورد نحوه مراقبت از قسمت‌های مختلف بدن و اهمیت عدم‌دستیابی سایر افراد به قسمت‌های محرمانه بدن آموزش دهید.
این آموزش‌ها باید مطابق سطح درک و فهم کودک و با ارائه مثال‌های روشن و واضح باشد. همچنین مفهوم آزار و کودک آزاری را با کلمات ساده و قابل فهم برای کودک توضیح دهید. باید دقت کنید که در مورد مسائل جنسی اطلاعات متناسب با سن کودک ارائه شود و دادن اطلاعات زیاد از حد و نامتناسب با سن برای کودک آسیب‌زاست.» نویسنده تأکید دارد که «به کودکان خود بیاموزید اینکه فرد مورد نظر عضو خانواده، فامیل، دوست خانوادگی و... باشد،
رفتار او را موجه نمی‌کند و به کودکان آموزش دهید که درصورت مواجهه با این درخواست‌ها با نه گفتن و مخالفت، مانع رفتار شود و به سرعت از موقعیت خارج شده و با والدین تماس بگیرد. همچنین به کودک آموزش دهید که به افراد غریبه و وعده‌های آنها اعتماد نکند و در مواقعی که مهاجم به زور متوسل می‌شود با فریاد کشیدن و کمک‌خواهی و اطلاع دادن به والدین، مربیان یا معلمان و یا استفاده از خطوط تلفنی کمک فوری سازمان بهزیستی یا پلیس ۱۱۰امکان آزار را از مهاجم بگیرد. والدین می‌توانند این روش‌ها را حین بازی، بدون اینکه بخواهند ترس و وحشت شدید در کودک ایجاد کنند، با او تمرین کنند.»