به گفته کارشناسان حوزه معماری و شهرسازی، فرسودگی بناها همیشه از جنس کالبد نیست و گاهی اوقات از نوع فرسودگی اجتماعی است که این نشان می‌دهد فیزیک بافت مشکلی ندارد اما ساکنان بافت‌ها دچار مشکلات اجتماعی هستند، یا فرسودگی از نوع عملکردی است مانند گاراژها و باراندازهای خیابان قزوین که روزگاری خارج از محدوده شهری بوده و در گذر زمان و با توسعه شهر وارد محدوده شهری شده و به دلیل ناهمگونی تهدید محسوب می‌شوند و نیاز به تخریب و نوسازی دارند. برای بررسی بیشتر آسیب‌های نوسازی پایتخت به دفتر «سید حمید موسوی» مدیرکل معماری و ساختمان شهرداری تهران رفتیم و با او گفت‌وگو کردیم.
- براساس تعریف شورای عالی شهرسازی، ریزدانگی، نفوذناپذیری و ناپایداری، مؤلفه و ملاک تشخیص بافت‌های فرسوده از غیرفرسوده است. آیا این مؤلفه‌ها مطلق هستند و در همه مناطق و محله‌ها می‌توانند معیار فرسودگی بافت‌ها باشد؟
البته این تعریف علمی از سوی بسیاری از متخصصان حوزه شهرسازی و معماری مورد توافق و مبنای بسیاری از مطالعات و تصمیمات در برنامه‌ریزی و طراحی شهر است اما از آنجایی که شکل، ساختار و ویژگی‌های بافت‌های فرسوده و البته آسیب‌ها و نقاط قوت و ضعف آن در محله‌ها و مناطق و حتی کوچه‌ها متفاوت است؛ لذا بر اساس تجارب به دست آمده، باید ضمن تنوع این مؤلفه‌ها از بعد کالبدی، بیشتر و غنی‌تر شود و ابعاد غیرکالبدی از جمله ابعاد اجتماعی و اقتصادی هم مبنای چنین تعاریفی قرار گیرد.
- با توجه به صحبت‌های شما نمی‌توان یک نسخه واحد برای بافت‌های فرسوده تهران پیچید؟
قطعاً همین‌طور است. به‌عنوان مثال محله هرندی و شوش، محله هلال‌احمر و محله‌های شمال تهران هریک ویژگی‌های مختص خود را دارند، نقاط قوت و ضعف، فرصت‌ها و تهدیدهای متفاوتی دارند، بنابراین نمی‌توان نسخه واحدی برای شناسایی بافت فرسوده و نوسازی آنها تجویز کرد.
- تخریب و نوسازی بافت‌های فرسوده مزیت‌هایی داشته که نمی‌توان آن را نادیده گرفت اما آسیب‌هایی هم در پی داشته است. آیا این مسئله را تأیید می‌کنید؟
بنده شخصاً این موضوع را قبول دارم و به صراحت می‌گویم تخریب و نوسازی بافت‌های فرسوده اگر اصولی و درست و منطبق با پیوست‌های اجتماعی محله و نیاز شهروندان نباشد و در جریان نوسازی به زیرساخت‌های موجود توجه نشود، آسیب‌ها را دوچندان و چه بسا بافت‌های سالم را هم دستخوش تغییرات می‌کند. مهاجرت و کوچ جمعیت بومی، ایجاد ناهمگونی در حجم و نمای ساختمان‌ها و ایجاد فضاهای بی‌دفاع شهری در اثر عقب‌نشینی پلاک‌های ساختمانی نوسازی شده، همسایگی و همنشینی شهروندان با فرهنگ‌ها و نگرش‌ها و قومیت‌های مختلف، عمده‌ترین آسیب‌های اجتماعی است که این روزها با آنها دست به گریبان هستیم.
- برای کاهش آسیب‌های نوسازی بافت‌های فرسوده چه راهکاری وجود دارد و سیاست جدید مدیریت شهری چیست؟
امروز عمدتاً سیاست شهرداری در بافت‌های فرسوده «بازآفرینی» و «بهسازی» است و تجربه نشان داده اجرای این طرح‌های بهسازی در مقایسه با اجرای طرح‌های تخریب و نوسازی نتایج مطلوبی داشته است. تخریب و نوسازی مانند جراحی کردن است. وقتی دست به جراحی می‌زنیم و شکافی ایجاد می‌کنیم و برای رسیدن به عضو آسیب‌دیده قطعاً صدماتی به اندام‌های دیگر می‌زنیم.
در شهر هم وقتی به سمت تخریب و بازسازی می‌رویم این اقدامات منجر به آسیب‌هایی می‌شود که در برآورد نتایج حاصله دیده شده که مزیت نوسازی بافت فرسوده در مقابل اثرات نامطلوبی که ایجاد می‌کند، کمرنگ‌تر بوده و آسیب‌ها نمود بیشتری پیدا می‌کند. بنابراین با بازآفرینی و بهسازی بافت‌های قدیمی، به معنای سامان‌بخشی علمی وضع موجود با کمترین مداخله، حداقل از هجوم جمعیت ناهنجار جلوگیری می‌کنیم.
- در نوسازی بدون برنامه و بدون زیرساخت‌های لازم فقط با آسیب‌های اجتماعی مواجه هستیم؟
البته یکی از تبعات مهم این امر آسیب‌های اجتماعی است، اما علاوه بر این موضوع، نوسازی بدون برنامه و غیر اصولی بافت‌های فرسوده، مشکلاتی از قبیل مسائل ترافیکی، کالبدی و اقتصادی ایجاد می‌کند یا در مواردی ما در این بافت‌ها مسائلی از حیث تخصیص سرانه‌های مورد نیاز داریم که اگر در مراحل اولیه و قبل از پیشرفت عملیات اجرایی این طرح‌ها برای این موضوع تدابیری اندیشیده نشود، قطعاً تأمین این سرانه‌ها بسیار دشوار یا حتی غیرممکن خواهد بود.
- راه‌حل چیست؟
به نظر من اول سرانه‌ها را افزایش دهیم و به حد مطلوب برسانیم و بعد بافت فرسوده را نوسازی کنیم. تراکم و تجاری دادن به بافت‌های فرسوده باعث درست شدن کالبد بافت می‌شود اما معضلات دیگری ایجاد می‌کند. وقتی فضای آموزشی کم است افزایش جمعیت با نوسازی بافت دچار مشکل می‌شود. در یک کلام ساخت‌وساز اگر خوب مدیریت نشود، در واقع «نوساز فرسوده» خواهیم داشت.
گاهی اوقات نوسازی بافت فرسوده با هدف تعریض معبر انجام می‌شود. نمونه چنین نوسازی را می‌توان در مناطق ۱۰ و ۱۲ و حتی ۱۱ مشاهده کرد. آیا این نوع نوسازی هم با آسیب همراه است؟
در گذشته وسعت شهر تهران بسیار محدود بود و الگوی حرکتی شهروندان در شهر، بر مبنای حرکت پیاده یا با وسایل حرکتی اولیه با بار ترافیکی بسیار کم بوده است، لذا عرض معابر بر اساس نیاز روزگار قدیم تعریف شده است.
در دهه‌های اخیر، رشد لجام گسیخته شهر بر اثر مهاجرت‌های مداوم و خارج از کنترل به شهر تهران و توسعه غیراصولی در برخی از مناطق سبب شده که برخی از معابر عرض کافی نداشته و در شرایط حاضر پاسخگوی نیاز شهروندان و دسترسی سواره شهروندان، حتی خودروهای امدادی به داخل بافت و منازل مسکونی مقدور نباشد که به ناچار در پاره‌ای از موارد مجبور به تعریض گذرهای عمومی و تهیه طرح‌های خاص برای آن هستیم که این کار باید با مطالعه بافت و نظام قطعه‌بندی انجام شود؛ البته در برخی از موارد هم لازم نیست معبر تعریض شود و باید آنها را با وضع کنونی حفظ کنیم اما امکانات و خدماتی مانند شیرهای آتش‌نشانی را باید داخل معابر تنگ و کم‌عرض و باریک نصب کنیم. البته باز هم تأکید می‌کنم یک نسخه واحد نمی‌توان برای بافت‌های فرسوده تجویز کرد.
- مشارکت اهالی در نوسازی بافت‌های فرسوده چقدر تأثیرگذار است؟
مشارکت مردم در این کار اهمیت زیادی دارد. چون باید تمام کارها با مشارکت مردم و طبق اصول شهرسازی انجام شود و متولیان امر به زیرساخت‌ها هم نیم‌نگاهی داشته باشند.
- بهترین روش نوسازی بافت‌های فرسوده چیست؟
اگر بپذیریم بافت‌های فرسوده بافت‌های پیچیده‌ای هستند و هر محله نیاز به بررسی مجزا دارد و اگر جمعیت محله‌ها و سرمایه‌های اجتماعی و ظرفیت‌ها را بشناسیم و همچنین اقداماتی متناسب با مطالعات اجتماعی و اقتصادی متناسب با نیاز اهالی داشته باشیم، در آن صورت می‌توانیم مداخله موفقی داشته باشیم.
- مدیریت شهری از تجربیات ناموفق درس گرفته و قرار است سیاست جدیدی پیش رو داشته باشد؟
امروزه مدیریت شهری با استفاده از تجارب قبلی به راهکار و راه‌حل جدید می‌اندیشد و سیاست بازآفرینی را پیش رو قرار داده و تیمی توسعه‌گرا در رأس کار مدیریت شهری تهران قرار گرفته است که این گروه به دنبال تخریب و نوسازی نیستند و در واقع قرار است آنها بافت‌های فرسوده یک محله و بلوک شهری را شناسایی و با توجه به تمام مسائل مربوط به اصول شهرسازی و سرانه‌های مورد نیاز شهروندان، نوسازی را انجام دهند. قطعاً این موضوع اتفاق جدیدی در کلانشهر تهران است و به آینده و نتایج آن امیدوار هستیم.
- ۶نوسازی با اغتشاش نماها
نمای ساختمان‌ها یکی آجر سه سانتی است و دیگری با کامپوزیت تزیین شده و برخی از مالکان هم ترجیح دادند نمای ساختمانشان شیشه‌ای باشد. همین تنوع سبب ایجاد ناهماهنگی در نماهای ساختمانی و ایجاد نازیبایی در محله‌ها شده است که به گفته کارشناسان حوزه شهری یکی از آسیب‌های نوسازی بافت‌های فرسوده محسوب می‌شود. «امیر اکرمی‌پور» معاون شهرسازی و معماری شهردار منطقه ۶ با تأیید این موضوع به همشهری محله می‌گوید: «این ناهماهنگی در همه مناطق تهران وجود دارد و منطقه ما مستثنی از این امر نیست.»
به گفته او سال ۱۳۹۱ به شکل پایلوت کمیته «نما» در منطقه تشکیل و غیررسمی فعالیت می‌کرد تا اینکه سال ۱۳۹۳ فعالیت این کمیته با هدف ترویج نمای معماری اسلامی‌ـ ایرانی و با حضور نماینده اداره کل معماری و ساختمان و استادان دانشگاه شروع شد. اکرمی‌پور می‌گوید: «تا پیش از تشکیل این کمیته و ورود مدیریت شهری به موضوع نماهای ساختمان، مالکان سلیقه‌ای و با استفاده از هر نوع مصالحی اقدام به نماسازی می‌کردند و همین امر سبب ایجاد ناهماهنگی در نماهای ساختمانی شده است.
اکنون دستورالعمل‌ها و قوانین و چهارچوب‌های تعریف شده در کمیته نما، درمورد املاکی که مالکان قصد تخریب و نوسازی یا بازآفرینی و مرمت دارند، اجرا می‌شود.» اکرمی‌پور به آینده فعالیت کمیته نما در منطقه امیدوار است و می‌گوید: «در مرحله اجرای طرح نما، کارشناسان شهرسازی نواحی از ابتدا حضور دارند و پیش از شروع کار جنس و رنگ و کیفیت مصالح را چک می‌کنند. با این اتفاقات مطمئن هستم در چند سال آینده هماهنگی خوبی در قلب پایتخت اتفاق می‌افتد.»
- ۱۱گم شدن هویت زیر سایه نوسازی
- فاطمه عسگری‌نیا
دکتر «محمود سهرابی» روان‌شناس فعال در منطقه ۱۱ با اشاره به آسیب‌های اجتماعی متولد شده در سایه رشد قارچ‌گونه آپارتمان‌ها در محله‌های قدیمی منطقه زیر لوای نوسازی بافت فرسوده می‌گوید: «با اجرای طرح نوسازی بافت فرسوده و ساخت‌وساز آپارتمان‌ها، اصالت و هویت قدیمی محله‌های منطقه ۱۱ به‌عنوان یکی از مناطق تاریخی شهر تهران دچار تزلزل شده است.»
«پریچهر ملکوتی» مدیر اداره اجتماعی و فرهنگی ناحیه ۲ منطقه ۱۱ نیز در این‌باره می‌گوید: «نوسازی در بافت فرسوده منطقه ۱۱ به‌ویژه ناحیه ۲ به‌عنوان یکی از فرسوده‌ترین نواحی ۴گانه این منطقه موجب شده تا امروز شاهد سکونت جمعیت ناهمگون با فرهنگ‌های مختلف در کنار همدیگر باشیم. مسئله‌ای که وقتی در کنار محدودیت ظرفیت‌های فرهنگی و تفرجگاهی منطقه قرار می‌گیرد به یک چالش فرهنگی و اجتماعی تبدیل می‌شود.» معاون اجتماعی و فرهنگی شهردار منطقه ۱۱ با اشاره به وسعت ۶۰درصدی بافت فرسوده در منطقه ۱۱ می‌گوید:
«خوشبختانه به‌رغم بالا بودن مساحت بافت فرسوده منطقه ۱۱ در قیاس با سایر مناطق پایتخت، اقدامات خوبی در سایه ارائه بسته‌های تشویقی شهرداری منطقه برای نوسازی شکل گرفته است. هرچند در کنار همه مزیت‌های نوسازی بافت فرسوده، نمی‌توان منکر برخی از آسیب‌های فرهنگی و اجتماعی تبلور یافته در منطقه اعم از مهاجرت بومیان منطقه، ازدحام جمعیت در محله‌ها، کمبود سرانه‌های اجتماعی و... شد. موضوعی که این روزها حوزه معاونت اجتماعی و فرهنگی شهرداری منطقه می‌کوشد با تدوین برنامه‌های کارشناسی و فعالیت‌های فرهنگی، بستری برای رفع آنها و ارتقای سطح فرهنگی منطقه فراهم کند.»
- ۱۲نوسازی بدون پیوست‌های اجتماعی
- حمیدرضا بوجاریان
اجرای طرح‌های نوسازی و کاهش بافت‌های فرسوده و خطرپذیر از مسائلی است که مدت‌هاست از سوی دولت و مدیریت شهری پیگیری می‌شود. در این میان به نظر می‌رسد نبود پیوست‌های اجتماعی، فرهنگی و گاهی اقتصادی سبب شده است با برطرف کردن مشکل فرسودگی بناها، ده‌ها مشکل جدید با ایجاد سازه‌های نوساز برای ساکنان ایجاد شود.
«سیما رزاقی» مدیر دفتر توسعه محله‌ای محله تختی با تأیید این موضوع می‌گوید: «محله تختی از جمله بافت‌های منطقه است که جمعیت مسکونی زیادی دارد. بناهای سالخورده بسیاری در این محله است که ساکنان با استفاده از مشوق‌های نوسازی بخشی از آن را نوسازی کرده‌اند.» به گفته او تا پیش از اجرای طرح‌های نوسازی در این محله، سرانه‌های بهداشتی، درمانی و خدماتی محله پایین بود: «با وجود اینکه نوسازی در بافت‌های فرسوده آغاز شد، سرانه‌ها رشد متناسب با نوسازی نداشت.» رزاقی ادامه می‌دهد:
«در محله، زمین‌های زیادی برای سرمایه‌گذاری و ایجاد زیرساخت‌ها وجود دارد، اما سرمایه‌گذاری برای بخش خصوصی و برای ایجاد سرانه‌های فرهنگی، ورزشی، اقتصادی و خدماتی توجیه اقتصادی ندارد.» مدیردفتر توسعه محلی محله تختی از ارائه پیشنهادهای کارشناسان این دفتر برای استفاده از زمین‌های بلااستفاده و تغییر کاربری برخی اماکن تعطیل شده به شهرداری خبر می‌دهد و می‌گوید: «شهرداری اعتباری برای تملک زمین ندارد. پیشنهاد کردیم در محله‌ای مانند تختی زایشگاه «مریم» یا استخر «تختی» که مدت‌هاست بلااستفاده رها شده‌اند، تعیین تکلیف شوند و با تغییر کاربری، بخشی از نیازهای محله را با استفاده از این فضاها تأمین کنند.»
- رو در رو
- شهردار منطقه ۱۰:
- مشارکت مردم آسیب‌های نوسازی را به حداقل می‌رساند
- بهاره خسروی
چنانچه نوسازی و بهسازی بافت فرسوده، چه از سوی اشخاص انجام شود و چه از سوی نهادهای عمومی، در زمان مشخص آغاز نشود و در بازه معینی به پایان نرسد، آسیب‌هایی را به محله و ساکنانش تحمیل خواهد کرد و موضوع گلایه‌مندی و نارضایتی شهروندان خواهد شد. با «سهیلا صادق‌زاده» شهردار منطقه۱۰ چالش مورد اشاره را در محدوده‌ای بررسی کرده‌ایم که بیشترین مساحت بافت فرسوده و در عین‌حال بیشترین تجمیع نوسازی را داشته است.
- چه میزان نوسازی‌های بافت فرسوده به گسترش بخش‌های بی‌دفاع شهری کمک کرده است؟
نوسازی کمکی نکرده است. در واقع اجرای طرح‌های ما به افزایش بخش‌های بی‌دفاع شهری کمک می‌کند. برای مثال، املاکی را داریم که در طرح تعریض، خیابان‌کشی یا ساخت بزرگراه قرار گرفته‌اند، اما املاک مجاور آنها باید تخریب شوند. اجرای یک طرح در مواردی مانند اجرای طرح تعریض خیابان امام خمینی(ره) که عملیات جداره‌سازی آن همزمان اجرا شد یک استثناست. باید توجه داشت که بودجه شهرداری محدود است و گاهی اوقات امکان اجرای همزمان همه زیرساخت‌ها در یک طرح مقدور نیست و ممکن است عملیات‌های اجرایی با تأخیر و در مراحل مختلف انجام شوند. در بیشتر جوامع پیشرفته دنیا برای پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی و مشکلات فرهنگی به دلیل برهم خوردن نظم شهری به وجود می‌آید، مردم خودجوش، پیشقدم می‌شوند. مشارکت مردم آسیب‌های نوسازی و بهسازی شهری را به حداقل می‌رساند.
- با توجه به نوسازی‌های انجام شده در منطقه، بعضی ملک‌ها به شکل دندانه‌ای در خیابان یا کوچه‌ها عقب‌نشینی کرده‌اند. این فضا فرصت خوبی برای تجمع معتادان و کارتن‌خواب‌ها شده است. برای این فضاها چه برنامه‌ای دارید؟
چنین فضاهای دندانه‌ای بستگی دارد در کدام قسمت از منطقه باشد. برای مثال، در خیابان‌هایی مانند هاشمی و دامپزشکی به دلیل نوسازی املاک، فضای دندانه‌ای فراوانی داریم. در این بخش‌ها سعی کرده‌ایم با جانمایی نمادهای شهری مثل آبنما، نیمکت و ایجاد فضای سبز بخش‌های دندانه‌ای را تبدیل به پاتوق محله کنیم. البته بعضی مالکان هم از این فرصت استفاده کرده‌اند و یکسری ابتکاراتی را در مقابل خانه یا مغازه‌شان انجام دادند.
در سال ۸۶ وقتی حوزه معاونت معماری شهرسازی بودم، یک راهنمای شهری را برای خیابان‌هایی که در طرح تعریض قرار گرفتند، طراحی کردیم. در این راهنما، پیشنهاد شده تا زمانی که طرح تعریض در خیابان‌ها یا معابر کامل اجرا شود، بخش‌هایی که عقب‌نشینی شده به فضایی برای استراحت و توقف عابران پیاده تبدیل شوند. این طرح برای معابری که در طرح تعریض قرار گرفته‌اند مثل خیابان امام خمینی(ره) یا ادامه بزرگراه یادگار اجرا شد.