فرونشست‌هایی که عده‌ای این پدیده را طبیعی و برخی آن را ناشی از برخورد قهری انسان با طبیعت و سوء برداشت از منابع آب زیرزمینی می‌دانند. به هر حال حوادث مربوط به فرونشست زمین در پهنه مرکزی و به‌ویژه منطقه ۱۲ رو به افزایش است و برای جلوگیری از ادامه آن باید تدابیری جدی اندیشیده شود. وقوع همین حوادث بود که ما را برآن داشت تا موضوع را پیگیری و برای رسیدن به عامل و مقصر اصلی با ساکنان منطقه، کارشناسان حوزه شهرسازی و مسئولان ایمنی و بحران گفت‌وگو کنیم.
ماجرای فرونشست زمین در قلب تاریخی پایتخت پایانی ندارد. در گذشته بارها خبرهایی درباره فرونشست زمین در املاک مسکونی به گوشمان رسیده و همین چند ماه پیش بود که در خیابان ادیب این موضوع سبب تخلیه خانه‌ای دو طبقه شد. خانه‌ای قدیمی که پس از فرونشست زمین، مأموران آتش‌نشانی و پلیس از خانواده‌های ساکن این املاک خواستند محل زندگی خود را تخلیه کنند و به ناچار برای حفظ جان خود به محل دیگری بروند. در حادثه دیگری که در چهارراه مولوی رخ داد و مردم هراسان به خیابان می‌ریزند و فریاد می‌زدند: «چرا مسئولان رسیدگی نمی‌کنند؟ » پیرمردی که با دستان لرزان عصایش را محکم روی زمین می‌کوبید، می‌گفت:
«چقدر بگیم لوله‌های این منطقه پوسیده است؟ چقدر بگیم بابا اینجا پر از قنات هستش؟ » خودش را «عباسعلی ایمانی» معرفی می‌کند و می‌گوید: «بیش از ۸۰ سال دارم و در همین منطقه متولد شده‌ام. تا جایی که یادم هست، منطقه قنات بود و چاه‌های زیادی داشت. به مرور قنات‌ها را پر کردند و چاه‌ها را از بین بردند. امروز هر جا که قدم می‌گذاریم زمین فرو می‌رود و مردم وحشت‌زده می‌شوند. معلوم نیست خانه‌هایمان امن است یا نه. از وقتی که نشست زمین زیاد شده، دیگر امنیت نداریم و خیلی از اهالی خانه‌هایشان را با قیمت پایین فروخته‌اند و کوچ کرده‌اند.» کمی آن طرف‌تر «رمضان محبی» مقابل مغازه‌اش ایستاده و می‌گوید: «من اینجا زندگی نمی‌کنم اما کاسبی‌ام اینجاست.
هر روز که از خانه بیرون می‌آیم خانواده‌ام نگران هستند مبادا زمین فرو برود و اتفاقی برایم بیفتد. بارها و بارها در محله مولوی و قیام، شاهد نشست زمین بوده‌ام و موقع حادثه مسئولان حاضر می‌شدند و فردای آن روز ماجرا فراموش می‌شد.» فرونشست زمین در سه‌راه امین‌حضور تازه‌ترین اتفاقی است که در منطقه رخ داده و مردم را وحشت‌زده کرده است. «مهدی محمودی» یکی از کاسبان امین‌حضور می‌گوید: «قبلاً فرونشست زمین در محدوده میدان قیام رخ می‌داد، اما امروز شاهد این اتفاق در چند قدمی زیرپای خودم بودم. هیچ‌وقت فکر نمی‌کردم اینجا زمین نشست کند. از اطرافیان می‌شنیدم که اطراف مترو نشست می‌کند اما اینجا که مترو وجود ندارد.»
- طرح نیمه‌تمام عمرانی و سستی زمین
شنیدن حرف‌های دبیر شورایاری محله سنگلج درباره دلیل فرونشست زمین خالی از لطف نیست. «میکائیل سعید» به همشهری محله می‌گوید: «در گذشته قنات‌هایی در زیر این منطقه وجود داشت که پرآب بودند و آب آنها به رباط‌کریم می‌رفت. اکنون این قنات‌ها به دلایل مختلف خشک و زیر زمین عملاً پوک شده است. این سستی زمین در کنار فعالیت‌های عمرانی مترو و سستی خاک منجر به فرونشست زمین شده است.» او به فرونشست زمین در محدوده سه‌راه امین‌حضور اشاره می‌کند و دلایل دیگری برای این فرونشست می‌آورد: «قبلاً در این محدوده تونلی احداث شد که به آن تونل امیرکبیر می‌گفتند. قرار بود این تونل به بزرگراه امام علی(ع) وصل شود اما این طرح مدت‌هاست تعطیل شده و به نظر می‌رسد ریزش بخشی از تونل ساخته شده که از امین‌حضور می‌گذرد عامل فرونشست بوده باشد.»
- دامنه فرونشست‌ها بیشتر می‌شود
کارشناسان می‌گویند فرونشست زمین در نقاط مختلف تهران در حال وقوع است اما در برخی مناطق که عملیات حفاری مترو در حال انجام است یا تعداد قنات‌ها بیشتر است این فرونشست‌ها بیشتر اتفاق می‌افتد. کارشناسی که مایل به بیان نامش در گزارش نیست درباره فرونشست‌هایی که در ناحیه ۵ منطقه و محدوده میدان قیام هرچند وقت یک بارخبرساز می‌شود می‌گوید: «فرونشست در این نقطه ازنقاط دیگر پهنه مرکزی پایتخت بیشتر است.
دلیل وقوع این رخداد را می‌توان به ارتفاع پست این محدوده و جمع شدن آب‌های سطحی و زیرزمینی، حفاری مترو، وجود قنات‌های پرشمار، خاک سست، شکستگی شبکه آب و فاضلاب و بارگذاری بیش از اندازه در سطح زمین مرتبط دانست.» او از فرونشست زمین هر ۳ ماه یکبار در بخشی از منطقه خبر می‌دهد و می‌گوید: «بخشی از فرونشست زمین عادی است. سیستم‌هایی برای رصد میزان فرونشست در منطقه نصب شده‌اند. اگر حجم فرونشست‌ها بیشتر از معمول باشد،
موضوع به سرعت پیگیری می‌شود تا از افزایش دامنه آن با اقدامات اصلاحی جلوگیری شود.» این کارشناس حوزه شهری فرسودگی شدید شبکه انتقال آب را در منطقه عامل مهمی در فرونشست زمین معرفی می‌کند و می‌گوید: «شبکه آب و فاضلاب منطقه ۶۵ سال قدمت دارد. این فرسودگی سبب نشت آب به خاک و در نتیجه فرونشست زمین شده است. برخی آمارها حکایت از هدررفت ۴۰درصدی آب جاری در شبکه دارد.»
- دلایل فرونشست زمین بررسی می‌شود
هنوز وحدت نظری درباره دلایل عمده فرونشست زمین در پایتخت خصوصاً قلب تاریخی آن میان کارشناسان ایجاد نشده است. برای بررسی علمی و دقیق این موضوع شهرداری تهران در آستانه انعقاد قراردادی با آزمایشگاه مکانیک خاک وزارت راه و شهرسازی است تا دلایل فرونشست و سستی خاک را بررسی کند. یکی از مسئولان آزمایشگاه فنی و مکانیک خاک وزارت راه و شهرسازی درباره دلایلی که برای فرونشست پهنه مرکزی پایتخت بیان می‌شود می‌گوید:
«خاک تهران خصوصاً در محدوده‌هایی که بیشترین فرونشست را دارند تغییر کرده است. مثلاً به دلیل بکر بودن خاک تهران در شمال شهر، خاک در این محدوده بسیار محکم است اما به دلیل برداشت خاک از پهنه‌هایی که فرونشست در آن رخ داده است استحکام خاک کاهش یافته است.» او که مایل به بیان نامش در گزارش نیست اضافه می‌کند: «جابه‌جایی خاک در تهران ده‌ها سال است که انجام می‌شود. این جابه‌جایی‌ها و جایگزین شدن نخاله‌ها به جای خاک را می‌توان یکی از دلایل فرونشست‌ها در شهر دانست.»
فرونشست‌ها دلایل تاریخی دارند
- حسین سعدی‌پور -دبیر ستاد مدیریت بحران منطقه
دبیر ستاد مدیریت بحران منطقه ۱۲ قدمت بالای منطقه و شکستن لوله‌های آب در کنار فعالیت حفر تونل‌های خط ۷ مترو را از دلایل فرونشست زمین در منطقه ۱۲ می‌داند و می‌گوید: «شبکه آب و فاضلاب برای نخستین بار در تهران در منطقه ۱۲ ایجاد شد. عبور خط مترو از زیر خطوط قدیمی و فرسوده شبکه آب سبب شده است تنش‌های خاکی در این محدوده افزایش و در نتیجه فرونشست زمین تشدید شود.» «حسین سعدی‌پور» گذشته منطقه را هم دلیلی بر فرونشست زمین می‌داند و می‌گوید: «درگذشته منطقه ۱۲ چند گود معروف مانند گود حسن معصومی و عرب‌ها را داشت. مسئولان وقت آن زمان اعلام کردند که هرکسی این گودها را پر کند صاحب زمین می‌شود. افراد هم با آوردن نخاله، خاک‌های رس و مصالح غیراستاندارد این گودها را پر کردند. چهارراه سیروس هم وضعی مشابه داشت و در ۳۰ روز با استفاده از مصالح نامناسب پر شد.» او ادامه می‌دهد: «با گذشت زمان و ایجاد تنش‌های خاکی ناشی از طرح‌های مختلف عمرانی و... این مصالح خلأهایی پیدا کردند که این خلأها اکنون به‌صورت فرونشست در منطقه نمایان می‌شود.»
- پیشگیری از فرونشست‌ها امکان‌پذیر است
محمدسالاری-رئیس کمیسیون شهرسازی و معماری شورای شهر :
فرونشست زمین در پایتخت پدیده جدیدی است که در سال‌های اخیر شاهد آن هستیم. در گذشته برخی دلیل فرونشست زمین را معطوف به اقلیم خشک کشورمان و وقوع خشکسالی‌های پی در پی و استفاده بیش از ظرفیت از منابع آب عنوان می‌کردند در حالی که به نظر می‌رسد برای ریشه‌یابی این پدیده باید دلایل دیگری را نیز مدنظر قرار داد. در گذشته فاضلاب تهران با حفر چاه‌هایی به داخل زمین فرو می‌رفت که با اجرای شبکه فاضلاب در شهر و هدایت فاضلاب در لوله‌ها، این موضوع سبب سستی خاک و در نهایت ایجاد حفره‌هایی که از آن به‌عنوان فرونشست یاد می‌شود شده است.
از سوی دیگر، مداخله انسان در فضاهای زیرین برای احداث خطوط مترو و زیرساخت‌های شهری مانند، لوله‌های آب، گاز، برق و دیگر تأسیسات شهری سبب جابه‌جایی درلایه‌های خاک شده است که برای پر کردن چاله‌های ایجاد شده از روش درستی نشده و خاک به‌صورت دستی در این مکان‌ها ریخته شده است. مسئله دیگری که باید به آن توجه کرد بارندگی‌هایی است که به دلیل پوشیده شدن زمین با آسفالت، آب در زمین جذب نشده است و این مسئله نیز به سست شدن خاک دامن می‌زند. معتقدم برای جلوگیری از ادامه روند فرونشست زمین در پایتخت خصوصاً درهسته مرکزی شهر، باید با استفاده از تکنولوژی‌های روز به‌صورت مستمر و در فاصله زمانی استاندارد بخش‌هایی که احتمال فرونشست دارند بررسی شود تا قبل از هر اتفاقی مانع بروز آسیب و فرونشست شویم.
- زینب زینال‌زاده-خبرنگار:
فرونشست‌های مکرر در نقاط مختلف منطقه ۱۲ بازار حدس و گمان‌ها را داغ کرده و به شایعات دامن زده است. عده‌ای انگشت اتهام را به سوی مدیران شهری نشانه می‌روند و تعدادی هم فرسودگی لوله‌های آب و فاضلاب را عامل فرونشست‌ها می‌دانند. از سوی دیگر بعضی‌ها هم مسئولان شرکت مترو را سیبل هدف قرار می‌دهند و معتقدند که حفاری‌های مکرر برای راه‌اندازی خطوط مترو، زمین را سست کرده است. همراهی عامه مردم با این دیدگاه باعث شده در اکثر محافل مسئولان شرکت مترو مسببین فرونشست‌ها معرفی شوند. «مهدی امینی» که سال‌ها مدیر اجرایی خط ۷ مترو بوده و تجربه مدیریت حفاری برای راه‌اندازی خطوط مترو در مناطق مختلف را دارد در گفت‌وگو با همشهری محله به اما و اگر و حدس و گمان‌های بی‌پایه و اساس پایان می‌دهد و می‌گوید: «مترو در فرونشست زمین مقصر نیست.»
- به‌عنوان مدیری که سال‌ها در پروژه‌های حفاری شرکت داشته‌اید، علت عمده نشست‌های زمین به‌ویژه در منطقه۱۲ و نقاطی مانند میدان قیام، شوش و چهارراه مولوی چیست؟
به‌طور کلی فرونشست زمین به دلیل سست بودن خاک رخ می‌دهد. بنابراین هر جایی که خاک مقاومت لازم را نداشته باشد با کوچک‌ترین عامل تهدیدکننده مانند فرسایش‌های درونی یا لرزش دچار ریزش درونی و در اصلاح فرونشست می‌شود. بر اساس تجربه شخصی و اینکه سال‌ها برای حفاری تونل در محدوده منطقه ۱۲ حضور داشته‌ام به جرئت می‌گویم خاک این منطقه استحکام ندارد و به شدت سست است و به همین دلیل هر روز شاهد فرونشست در این محدوده هستیم.
- خاک به چه دلیل سست شده است؟
طبق آنچه از اهالی منطقه ۱۲ شنیده و در زمان حفر تونل مشاهده کرده‌ام، چهارراه سیروس در ابتدا چهارراه سی روز بوده است. سال‌های خیلی دور در این محدوده قنات‌ها و خندق‌های بزرگی وجود داشته که در مدت ۳۰ روز با استفاده از خاک و نخاله پر شده و چنین مواردی در سایر نقاط منطقه ۱۲ هم وجود دارد. به همین دلیل خاک سست است و مرتب ریزش می‌کند.
- پر کردن قنات‌ها باید چگونه انجام می‌شد؟
ریختن خاک و نخاله داخل قنات و چاه شیوه مناسبی برای پر کردن نیست. متولیان باید از مخلوط خاک و نخاله با سیمان و ماسه و آهک استفاده می‌کردند و این کار را به‌صورت اصولی و فنی انجام می‌دادند.
- از مشاهداتتان درلایه‌های زیرین منطقه ۱۲ بگویید؟
در حفاری‌های مدام شاهد قنات‌های بزرگ، حفره‌های متعدد، آب‌انبارهای وسیع و چاله‌های زیادی بودیم. به‌طور مثال چاله‌های زیادی در زیرزمین سینما آرش وجود داشت که برای حفاری مجبور شدیم ابتدا سقفی مستحکم بزنیم بعد حفاری کنیم. این روش کار در سایر نقاط سست منطقه هم انجام می‌شد و با این کار محدوده وسیعی از منطقه ۱۲ را مستحکم کردیم.
- منظورتان این است که حفر تونل مترو نه تنها باعث سست شدن و ریزش زمین نشده بلکه باعث محکم شدن زمین‌های محدوده مترو شده است؟
به جرئت و صراحت می‌گویم و اگر لازم باشد مدارک ارائه می‌دهم که حفر تونل عامل سست شدن و ریزش زمین نشده است بلکه هر جا که احساس خطر کردیم با استفاده از تجهیزات و امکانات، بتن تزریق کردیم.
- اکنون برای استحکام زمین در منطقه ۱۲ باید چه کار کرد؟
روش کوبیدن‌لایه به لایه خاک بهترین گزینه است. مسئولان مربوطه باید نقاطی که احتمال ریزش در آنها وجود دارد را شناسایی و از طریق حفر چاله و استفاده از روش کوبیدن لایه به لایه خاک و تزریق ترکیب خاک و سیمان و آهک، نقاط را ایمن و مستحکم کنند.