مقدمه:
از زمان ورودم به شورای اسلامی شهر تهران، که مصادف با سومین دوره آن بود، به سبب سابقۀ سکونت خانواده و علاقه فراوانی که به تهران و مردمان آن داشته‌ام مباحث مربوط به شهر تهران همواره برایم از اولویت ویژه‌ای برخوردار بوده است. از همان روزهای نخست به سبب ارتباطاتی که داشتم، با مردم و نخبگان بسیاری دیدار کردم و از مشکلات و مسائل این شهر و مردمش آگاه شدم. این آگاهی بلحاظ ماهیت و مقیاس جدای از آن اطلاعاتی بود که به طور رسمی و اداری دریافت می‌کردم. در دوره شش ساله مسئولیتم در ستاد شورایاری ها در دوره سوم، جلسات هم اندیشی منظم و بی واسطه ای با منتخبین مردم محله‌های شهر داشتم و از نزدیک با مشکلات اکثر محلات تهران آشنا می‌شدم.
در آن دوره تلاش کردیم تا سازوکارهای ارتباط با شورایاران و نهادهای محله ای را تسهیل کنیم و به همین دلیل هر دو هفته یکبار شهرداران مناطق و نواحی و سایر مدیران اجرایی سازمانهای دخیل در مدیریت شهر جلساتی را در سطح مناطق با حضور اعضای شورایاری برگزار می کردیم و از مسائل و مشکلات محله و دغدغه های شورایاران به عنوان بازوها و نمایندگان شورا در محلات آگاهی پیدا می کردیم و به منظور پیگیری خواسته ها و مصوبات آن جلسات کمیته ای را با عنوان کمیته پیگیری با حضور نمایندگان ستاد شورایاری، شورا و شهرداری منطقه تشکیل داده بودیم که وظیفه اش پیگیری مصوبات جلسات فوق الذکر بود. علاوه بر آن و به منظور نهادینه کردن جایگاه شورایاری ها در نظام مدیریت شهری هر هفته نمایندگان شورایاری مناطق و محلات برای ارائه گزارش در صحن شورا حاضر می شدند و گزارش خود را در حضور خبرنگاران و اعضای شورا و مدیران کلان و محلی شهرداری ارائه می کردند. مجموعه این اقدامات باعث شد تا سطح اعتماد بنفس شورایاران افزایش یافته و شهرداری در مقابل آنها پاسخگو باشد و البته حس مسئولیت پذیری شورایاران را نیز افزایش می داد. در کنار همه این اقدامات نشست های هفتگی به منظور توانمندسازی شورایاران طراحی شد که کمک میکرد تا ضمن اشراف بر مسائل شهر و مدیریت و برنامه ریزی، قدرت و سطح مهارت آنها افزایش پیدا کند که این کمک می کرد تا شورایاران در بودجه ریزی محلی ورود کرده و پیشنهادات خود را عملی کنند. تا پیش از آغاز شورای چهارم، از این طریق اطلاعات خوبی درباره مسائل و مشکلات محلات شهر تهران به دست آوردیم. علاوه بر این‌ها بازدیدهای بسیاری که از مناطق و محلات مختلف داشتم، در شناخت مسائل تهران بسیار مؤثر بوده است. با شروع دوره چهارم شورا و انتخابم به عنوان رییس شورای شهر تهران، تصمیم بر این گرفتم تا علاوه بر دیدارها و بازدیدهای رسمی از بخش‌های مختلف شهر، به‌طور منظم، در روزهای جمعه و خارج از عرف دیدارهای معمول اداری، شهروندان و محله‌های تهران را از نزدیک ببینم و با مسائل و مشکلات و یادگارهای مادی و معنوی آنها آشنایی بیشتری حاصل کنم و از دغدغه ها و پیشنهادات شهروندان آگاهی پیدا کنم. این اهداف، بیشتر از وظایف معمول اعضای شورا در هر سمتی بوده است. انتخاب روز جمعه تصادفی نبود، زیرا در سنت‌های کهن این سرزمین، روز جمعه، روز دید و بازدید است. اهدافی هم‌چون آشنایی بیشتر و عمیق‌تر با شهر و محله‌های آن، شناختن و شناساندن لایه‌های پنهان شهر به خبرنگاران و متخصصان شهری، ارتباط با نخبگان و هنرمندان و چهره‌های مختلف و تقویت یا پیوند ارتباط با مجموعه مدیریت و مدیران ذیربط در مسائل گوناگون شهری و در یک کلام شهر را از سایه و تاریکی به روشنی و آفتاب آوردن. در این دیدارها که هنوز ادامه دارد، با یاری اصحاب رسانه، مسائل و موضوعات شهری که در شرایط عادی، ورود و حضور در آنها برای دیگران میسر نبود، مورد بازدید قرار می‌گرفت و اطلاعات آن انتشار می‌یافت.
درگزارش حاضر، علاوه بر آن که به طور اجمال، مناطق و اماکن مورد بازدید در جلسات با شورایاری های محلات و مناطق و برنامه‌های تهرانگردی معرفی گردیده، عموم مسائل و مشکلات این کلانشهر که در طول این بازدیدها و در ارتباط با مردم محله‌ها و بخش‌های مختلف مورد بحث و گفتگو قرار گرفته مشخص و تفکیک شده است. اینک که این سال‌ها را پشت سر گذاشته‌ام، به خوبی درک می‌کنم که این روش تا چه میزان می‌تواند در حل و فصل و به‌ویژه فهم بی‌واسطۀ مشکلات شهری موثر باشد.
- منطقه یک
منطقه یک، که روزگاری خاستگاه باغ ها و درختان سربرافراشته تهران بود و امروز نیز کم و بیش به طبیعتش شناخته می شود، در شمالی‌ترین و مرتفع‌ترین بخش تهران قرار گرفته است. وسعت محدودۀ این منطقه نزدیک به ۶۴ کیلومتر است که طبق سرشماری سال ۱۳۹۰، در حدود ۴۳۹ هزار نفر در این منطقه ساکن بوده اند. بر اساس تقسیمات شهری امروز، این منطقه دارای ۲۶ محله است که هرکدام از آنها سابقۀ تاریخی طولانی دارند و در زمره با هویت ترین محله های شهر تهران به حساب می آیند.
محله های این منطقه تا پنجاه-شصت سال پیش، همگی از روستاهای شمیران بودند. در گذشته‌های دور، منطقۀ شمیران بخشی از ناحیه قصران به حساب می‌آمد. قصران معرب کلمه «کوهسران» سرزمینی در میان ری باستان تا مرز مازندران بود. تهران خود نیز یکی از روستاهای قصران به شمار می‌رفت. ناحیۀ قصران یکی از بخش‌های ایالت ری بود و خود به دو بخش قصران داخل (علیا) و قصران خارج (سفلی) تقسیم میشد. قصران داخل به محدودۀ کنونی لواسان و رودبار قصران و روستاهای اطراف آن می‌گفتند و قصران خارج به روستاها و اراضی تهران و شمال آن تا دامنه کوه‌های البرز اطلاق میشد. بخش شمالی قصران خارج بعدها به شمیران معروف شد. از این که از چه زمانی این تغییر نام شروع شد، اطلاع دقیقی در دست نیست، اما قدیمی‌ترین سندی که در آن نام «شمران» یا همان شمیران به چشم می‌خورد، نوشته‌ای است از شاه طهماسب صفوی در سال ۹۶۱ه. ق، که برای تعیین رقبات موقوفات حضرت عبدالعظیم الحسنی نوشته شده است.
در دورۀ قاجار شمیران شامل سی و سه پارچه آبادی بود. در آن ایام محدوده شمیران در غرب به روستای کن، از شرق به گردنه قوچک و سوهانک و از شمال نیز به دامنه‌های کوه البرز می‌رسید. در آن دوره بعد از خارج شدن از دروازه شمیران (محدودۀ میدان ابن‌سینا امروزی) و عبور از پیچ شمیران، از طریق جاده قدیم شمیران (خیابان شریعتی امروزی)، به سمت شمیران حرکت می‌کردند. این جاده به میدان تجریش (میدان قدس امروزی) ختم میشد. میدان تجریش امروزی هم به سرپل تجریش مشهور بود.
منطقۀ یک به عنوان منطقه اعیان‌نشین تهران شناخته می شود. این منطقه از شمال به دامنه کوه‌های البرز، از شرق به گردنه قوچک، از غرب به رودخانه درکه و از جنوب به بزرگراه شهید صدر و در ادامه به بزرگراه شهید بابایی محدود است. از آن‌جا که شمیران ییلاق نشین اهالی تهران، بوده، نام روستاهای دیروز و محلات امروز آن به مراتب در منابع مختلف ذکر شده است.
از مجموع برنامه های تهران گردی و بازدید از منطقه یک و گزارش های شورایاران محترم، مسائل و مشکلات این منطقه را از نگاه آنها و بر مبنای مشاهدات میدانی می‌شود چنین فهرست کرد؛
- جدول - جدول مشکلات و چالش های پیش روی ساکنین منطقه یک
۱. ساخت‌وساز و بلندمرتبه‌سازی و گودبرداری‌های بی رویه (نشست زمین در برخی محله‌ها نظیر فردوس، نشست زمین در محلۀ محمودیه...)
۲. ترافیک (مانند گره‌های ترافیکی در میدان تجریش، میدان قدس، خیابان شهید باهنر، بزرگراه صدر و محله‌های درکه، دربند و دارآباد و میدان امامزاده قاسم، ازگل، اوین، جماران، چیذر (میدان زر و میدان امامزاده) و محله دزاشیب (ترافیک بدلیل عدم عقب نشینی املاک در خیابان های شهید باهنر، مینا و شهید کبیری)، محله شهرک دانشگاه (بدلیل نبودن مسیر محلی از بلوار اوشان به محله ازگل)، شهرک نفت، ...)
۳. تخریب باغات و تغییر کاربری آنها (تا کنون از ۱۲۰ باغ فقط ۱۰ باغ تملک شده است)
۴. بافت فرسوده (درکه، اوین، ولنجک قدیم، دربند، امامزاده قاسم، گلاب‌دره، کاشانک، دارآباد، سوهانک، چیذر و قیطریه)
۵. تخریب اماکن تاریخی (مانند محلۀ جماران و ...)
۶. نابسامانی برخی اماکن عمومی و ایجاد فضاهای بی‌دفاع شهری (مانند میدان میوه‌و تره‌بار قدیمی محلۀ حکمت، دربند، سوهانک، کاشانک، ولنجک، ...)
۷. مشکلات و دغدغه‌های نگهداری اماکن تاریخی
۸. کم توجهی به حفظ فضای سبز و قطع درختان (مانند محلۀ اوین، امام زاده قاسم و ...)
۹. مشکلات دفع فاضلاب و آب‌های سطحی (در محله‌هایی مانند گلاب‌دره، دربند، ولنجک، قیطریه، اوین، درکه، حصاربوعلی، جماران، امامزاده قاسم، شهرک شهید محلاتی، نیاوران، کاشانک و...)
۱۰. نابسامانی روددره‌ها
۱۱. وجود حاشیه‌نشینی و اسکان غیر رسمی در برخی محلات (امامزاده قاسم، اوین، درکه، گلاب‌دره، تجریش و ...)
۱۲. وجود صنایع آلایندۀ محیط زیست (مانند باطری‌سازی نیرو و ...)
۱۳. کمبود تسهیلات مرتبط با مدیریت بحران (ضعف ایستگاه آتش‌نشانی و نبود سولۀ بحران در محلۀ فردوس، درکه، اوین، کوهسار و ...)
۱۴. بی‌توجهی به قنات‌های قدیمی منطقه (لایروبی نکردن و تخریب دیوراۀ قنات‌ها مثلا قنات محلۀ ازگل، نشست زمین در فردوس به علت تخریب قنات، خشک شدن قنات در محلۀ حصار بوعلی، ...)
۱۵. کمبود پارکینگ در برخی محلات (مانند محلۀ درکه، دربند، گلاب‌دره، باغ فردوس، چیذر، حصار بوعلی و ...)
۱۶. گلایۀ برخی شهروندان از این که بخشی از محلۀ اوین، در تقسیمات محلات، به اشتباه جزو منطقۀ ۲ محسوب می‌شود.
۱۷. نابسامانی پایانۀ اتوبوسرانی تجریش (مانند نابسامانی رودخانۀ همجوار پایانه، نبود فضای مناسب برای استراحت رانندگان، تبدیل شدن قسمتی از پایانه به فضای بی‌دفاع شهری و تجمع معتادان در آن، ...)
۱۸. مشکلات ناشی از کمبود بیمارستان در منطقه (یا کمبود تخت بیمارستانی مثلا در بیمارستان شهدای تجریش، ...)
در بازدیدهایی که طی برنامه های تهرانگردی از بخش های مختلف منطقه یک داشتم، علاوه بر نظارت و انتقال مباحث و مسائل این منطقه به مجموعه شورای اسلامی شهر تهران و طرح آنها در صحن و بخش های مختلف کارشناسی شورا، پیشنهاداتی نیز در حاشیه این بازدیدها و از لابه لای صحبتهای مردمی بیان می شد که تلاش کردیم آنها را به مسئولان و سازمانهای ذیربط ارائه دهیم که بخشی از مهمترین آنها در جدول زیر آمده است:
- جدول ۲- جدول پیشنهادات و راهکارهای ارائه شده برای منطقه یک
۱. مرمت و بازسازی تکیه‌های تاریخی (مانند تکیۀ نیاوران و ...)
۲. باززنده‌سازی پیشه‌های قدیمی (نظیر پیشه‌های فراموش شدۀ بازار تجریش)
۳. بهسازی مسیرهای منتهی به آستان مقدس امامزاده صالح (ع)
۴. ساماندهی، بازپیرایی و نورپردازی آستان مقدس امامزاده صالح (ع)
۵. تاکید بر رفع مشکل آب مجموعۀ کاخ سعدآباد و حفظ فضای سبز آن
۶. بهسازی و بازپیرایی محوطۀ کاخ سعدآباد
۷. از سرگیری انتشار نشریۀ تخصصی آتش‌نشانان
۸. تاکید بر تقویت کتابخانۀ تخصصی آتش‌نشانان در ایستگاه آتش‌نشانی
۹. بازپیرایی و نورپردازی موزۀ موسیقی
۱۰. انتشار دفتر نت‌های موسیقی دکتر حسابی
۱۱. ساماندهی بازار تجریش
۱۲. طراحی بومی-سنتی باغ ملک
۱۳. اجرای طرحی برای استفادۀ بهینه از فضای جلوی موزۀ سینما
۱۴. تاکید بر حفظ و ساماندهی محلۀ جماران و بیت امام (ره)
۱۵. بازطراحی خانه سیمین و جلال به همان شکلی که در زمان حیات ایشان بوده است
۱۶. تبدیل منزل مرحوم طاهره صفارزاده به سرای قرآنی
۱۷. ساماندهی وضعیت رانندگان میدان تجریش
۱۸. ایجاد بازار روز برای ساماندهی دستفروشان
۱۹. مذاکره برای اصلاح مرز محلۀ اوین، تا تمام آن جزو منطقۀ یک محسوب شود
۲۰. ثبت حمام امامزاده قاسم در زمرۀ آثار ملی
۲۱. تملک، مرمت و بازسازی خانۀ نیما یوشیج
۲۲. تملک برخی از باغات منطقه
البته طرح این مباحث و پیشنهادها به تنهایی راهگشای تمام مشکلات محله ها و شورایاری ها نیست اما می تواند زمینه گفت و گو، ارائه نظر و پیشنهاد تکمیلی شهروندان به ویژه شورایاران را فراهم آورد.