تاریخچه دقیق و مشخصی برای کودکان‌کار وجود ندارد و شاید این پدیده قدمتی به ازای تاریخ بشر داشته باشد. احتمالاً کودکانی که در کشت و زرع و دامپروری به کار گمارده می‌شدند، نخستین کودکان‌کار بودند. شاید شما هم نخستین بار با خواندن کتاب‌های «چارلز دیکنز» یا تماشای فیلم‌هایی چون «آرزوهای بزرگ»، «الیورتوئیست» و«دیوید کاپرفیلد» با کودکان‌کار و مشکلات و مصائب آنها آشنا شده باشید. شاید هم خودتان مثل چارلز و شخصیت‌های خلق‌شده توسط او مانند «پیپ» (در آرزوهای بزرگ) طعم تلخ کودک‌کار بودن را چشیده باشید. درباره آمال و آرزوهای کودکانه‌ای که روی سنگفرش پیاده‌روها، کف آسفالت خیابان‌ها و پشت چراغ‌های قرمز برباد می‌رود زیاد نوشته‌اند و فراوان شنیده‌اید. اینبار نمی‌خواهیم برای کودکان‌کار مرثیه‌سرایی کنیم. برعکس، گزارش پیش رو به این خبر خوب می‌پردازد که با تلاش‌های یک مؤسسه خیریه، منطقه ۲۱ دیگر کودک‌کار ندارد.
افزایش کودکان‌کار و گسترش پاتوق‌های آنها در سال‌های اخیر به یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های منطقه ۲۱ در حوزه آسیب‌های اجتماعی تبدیل‌شده بود. رفاه اقتصادی نسبی و جهش طبقاتی و شلوغ‌تر شدن محله تهرانسر از یک‌سو و عمیق‌تر شدن شکاف اقتصادی و فقیرتر شدن فقرا بر اثر عوامل سیاسی و اقتصادی از سوی دیگر، باعث شده تا کودکان‌کار به این محله هجوم بیاورند. تماشای کودک خردسالی که سر چهارراه گل‌ها روی پنجه ایستاده تا قدش به شیشه اتومبیل برسد و چیزی به راننده بفروشد یا دیدن دخترک فال‌فروشی که در بلوار اصلی تهرانسر آویزان هر عابری می‌شود و التماس می‌کند تا چیزی از او بخرند، برای هر انسان دغدغه‌مندی آزاردهنده و دردآور است. خیلی‌ها سال‌ها و ماه‌ها است که چنین صحنه‌هایی را می‌بینند و بی‌تفاوت از کنارش رد می‌شوند. بعضی هم نق‌ونوقی می‌کنند و یقه زمین و زمان را می‌گیرند که با این کودکان طفل معصوم چه کرده‌اند و به‌قول‌معروف فقط از زبانشان مایه می‌گذارند.
گروه سوم هم شهروندان دلسوزی هستند که برای کمک به این کودکان چیزی از آنها می‌خرند یا پولی به آنها می‌دهند و خلاصه به شکلی سخاوتشان را نثار این کودکان می‌کنند و بعد راضی و خوشحال از خودشان، مثل همیشه راه‌شان را می‌گیرند و در افق گم می‌شوند. اما گروه چهارمی هم وجود دارد که مجتبی صالحی و همکارانش در NGO و «مؤسسه خیریه درّا» از جمله آنها هستند. بر و بچه‌های «درّا» در یکسال گذشته دست‌به‌کار بزرگی زده و موفق شده‌اند تمام کودکان منطقه ۲۱ را ساماندهی کنند. مدیرعامل «مؤسسه خیریه درّا» از خالی شدن تمام معابر و چهارراه‌های منطقه از حضور کودکان‌کار خبر می‌دهد که حاصل یک حرکت جهادی و مردمی با حمایت و همکاری شهرداری و مسئولان و خیّران منطقه ۲۱ است. پروژه ساماندهی کودکان‌کار منطقه ۲۱ از ابتدای سال ۱۳۹۷ و در ۴ مرحله آغاز شد تا منطقه ۲۱ به نخستین و تنها منطقه عاری از کودکان‌کار تبدیل شود.
- گام‌به‌گام تا ساماندهی
صالحی درباره مراحل و کارهای انجام شده برای ساماندهی کودکان کار منطقه ۲۱ می‌گوید: «مؤسسه درّا پروژه‌ای ۴ ساله را در ۴ مرحله برنامه‌ریزی کرد که با اجرای آن تمام کودکان‌کار منطقه ۲۱ ساماندهی شدند. باکارهای انجام‌شده در یکسال و نیم اخیر به مرحله‌ای رسیدیم که هیچ کودک‌کاری در منطقه وجود ندارد. اگر کودک‌کاری هم وارد شود به‌عنوان یک مورد تازه ظرف مدت ۲۴ ساعت ساماندهی خواهد شد. معاونت اجتماعی شهرداری منطقه هم این موضوع را بررسی و تأیید کرد که در این محدوده حدود یک ماه است که دیگر کودک‌کار وجود ندارد. در اجرای این کار بزرگ شهرداری منطقه به‌ویژه معاونت اجتماعی و دیگر مسئولان و خیّران منطقه با مؤسسه خیریه درّا که تنها NGO حمایت از کودکان‌کار در منطقه ۲۱ است همکاری و مشارکت داشتند. فاز نخست این پروژه شناسایی، تشکیل پرونده برای کودکان کار منطقه و جلب اعتماد آنها برای همکاری با مؤسسه بود. - ارائه خدمات کاهش آسیب کودکان کار (هنری و اکشن) دومین مرحله بود. خدمات کاهش آسیب کودکان‌کار یعنی حالا که این کودک‌کار وجود دارد و کار می‌کند و نمی‌توانیم یک‌دفعه تمام آنها را ساماندهی کنیم، پس فعلاً کاری کنیم و خدماتی بدهیم که مثلاً آنها گرسنگی نکشند یا از تحصیل باز نمانند. در این مرحله به بچه‌ها خدمات آموزشی دادیم. مثلاً اینکه چطور در مقابل خطرات احتمالی از خودشان مراقبت کنند. سوار ماشین کسی نشوند، با غریبه‌ها جایی نروند و بچه‌های بزرگ‌تر مراقب کوچک‌ترها باشند. برای بچه‌ها فرهنگسازی کردیم. آنها را به اردو و مراکز تفریحی نظیر باغ‌وحش بردیم و درقالب همین اردو موارد مختلف را به آنها آموزش دادیم.
- اینکه در زندگی گروهی و مکان‌های عمومی چطور رفتار کنند، روی زمین زباله نریزند، با حیوانات مهربان باشند و مواردی از این دست. مرحله سوم ساماندهی کودکان در خانه بود. بعد از اینکه توانستیم اعتماد کودکان کار و خانواده آنها را جلب کنیم که هدفمان کمک کردن است، توانستیم به خانه‌های آنها راه پیدا کنیم. به خانواده این کودکان اعلام کردیم هزینه‌های فرزندشان اعم از لباس و خوراک و آموزش را تقبل می‌کنیم و سرپرست خانواده فقط برای تأمین الباقی هزینه‌های زندگی مثل اجاره خانه و مایحتاج زندگی تلاش کند. حدود یک ماه تا ۴۵ روز است که به این مرحله از کاررسیده‌ایم و فاز چهارم را که توانمندسازی خانواده‌ها است شروع کرده‌ایم. در این مرحله ابتدا تلاش می‌کنیم تا سطح سواد خانواده‌ها بالا برود و در مرحله بعد به دنبال ایجاد اشتغال پایدار برای سرپرست خانواده هستیم تا کودک بدون فکر و دغدغه به درس و تحصیل و زندگی‌اش برسد. در این رابطه با مسئولان یکی از خودروسازهای منطقه جلسه‌ای داشتیم و قراردادی بستیم که براساس آن تعدادی از نیروهای مورد نیازشان را ما از خانواده کودکان‌کار منطقه معرفی و تأمین کنیم.»
- چرا منطقه ۲۱؟
یکی از سؤال‌هایی که احتمالاً در ذهن شما هم نقش بسته این است که از بین ۲۲ منطقه تهران، دلیل انتخاب منطقه ۲۱ برای اجرای طرح ساماندهی کودکان‌کار چیست؟ صالحی در پاسخ به این سؤال چند دلیل عمده را مطرح می‌کند و می‌گوید: «منطقه ۲۱ ویژگی‌های خاصی دارد که باعث شده تا تصمیم بگیریم طرحمان را در اینجا اجرا کنیم. اول اینکه مؤسسه خیریه درّا تنها NGO منطقه است که در زمینه کودکان‌کار فعالیت می‌کند. موضوع دوم به موقعیت جغرافیایی منطقه برمی‌گردد که در حاشیه غربی تهران بوده و با شهرهایی نظیر شهریار، قلعه حسن خان و ملارد که میزان آسیب‌های اجتماعی در آنها زیاد است همجواری دارد. نکته بعدی این است که جمعیت روزانه و شبانه منطقه متفاوت است. یکی از المان‌های آسیب‌های اجتماعی در یک محدوده، تفاوت جمعیت آن در روز و شب است. وقتی حضور افراد غریبه در یک محله زیاد باشد، مردم آنجا نمی‌توانند افراد غریبه را شناسایی کنند و حمایت و مراقبت اجتماعی از محله وجود ندارد. مهاجرپذیر بودن منطقه هم از دیگر عوامل تأثیرگذار است. افرادی که از شهرستان‌ها به تهران مهاجرت می‌کنند ابتدا در مناطق حاشیه‌ای ساکن می‌شوند. - وجود اختلاف طبقاتی و مالی هم مورد دیگری است که منطقه ۲۱ را ویژه و خاص می‌کند. مثلاً به واسطه حضور صنایع بزرگ در منطقه، مدیران و افرادی در منطقه داریم که هر روز صبح با خودروهای لوکس و آنچنانی در محل کارشان حاضر می‌شوند و عصرها هم به خانه‌هایشان برمی‌گردند. وجود زمین‌های بایر، بوستان‌های کم‌تردد و نیمه‌روشن، محل‌های کم رفت‌وآمد و فضاهای بی‌دفاع شهری متعدد مجموع عواملی است که باعث می‌شود لزوم توجه به آسیب‌های اجتماعی در منطقه ۲۱ چند برابر شود. از سوی دیگر، طی سال‌های اخیر آمار کودکان‌کار منطقه ۲۱ افزایش نگران‌کننده‌ای داشت.»
- کودکان کار را به «درّا»معرفی کنید
صالحی از شهروندان می‌خواهد تا در صورت مشاهده کودک‌کار در منطقه ۲۱ در هر ساعتی از شبانه‌روز این موضوع را به مؤسسه خیریه درّا گزارش کنند: «اگر هرکدام از شهروندان در طول شبانه‌روز کودکان‌کار را در هر نقطه‌ای از منطقه مشاهده کردند لطفاً خیلی سریع و در هر ساعتی به ما گزارش کنند تا ظرف مدت ۲۴ ساعت نسبت به ساماندهی آنها اقدام کنیم. کودک‌کار فقط بچه‌هایی که سر چهارراه حضور دارند نیستند. هر بچه زیر ۱۸ سال که برای امرار معاش مجبور است کار کند، کودک‌کار محسوب می‌شود. حتی آن بچه‌ای که در یک مغازه شاگرد و پادو است هم کودک‌کار محسوب می‌شود، البته به شرط آنکه مغازه پدرش نباشد. شهروندان برای معرفی کودکان‌کار منطقه در هر ساعتی از شبانه‌روز می‌توانند با شماره ۰۹۰۳۶۱۹۱۶۰۴ تماس بگیرند.» - ضرب و جرح و تصادفات رانندگی
کودکان کار همواره در معرض انواع و اقسام آسیب‌های اجتماعی و خطر سوء‌استفاده‌های افراد ناسالم جامعه قرار دارند. مؤسسه درّا که برای کودکان‌کار منطقه پرونده مددکاری تشکیل داده، آسیب‌های وارد شده به این کودکان را هم بررسی کرده و می‌تواند گزارش کامل تر و دقیق‌تری در این زمینه ارائه کند. «ندا بدیعی» قائم‌مقام مدیر عامل موسسه می‌گوید: «متأسفانه کودکان‌کار در معرض انواع آسیب‌ها و مشکلات اجتماعی قرار دارند که رفتار خشونت‌آمیز و سوء‌استفاده‌های جنسی از جمله متداول‌ترین‌های آنها است. دخترها بیش از پسرها در معرض این آسیب‌ها و خطرات هستند. البته این از نظر کیفی است و درکمیت تفاوتی بین کودکان‌کار دختر و پسر وجود ندارد. خوشبختانه در بین کودکان‌کار سامان داده شده منطقه ۲۱، هیچ‌کدام مورد آزار جنسی و تجاوز قرار نگرفته‌اند. بیشترین آسیب وارد شده به این کودکان، ضرب و جرح و آزار و اذیت آنها توسط برخی از رانندگان و شهروندان است. کودکانی را داریم که دستشان را شکسته‌اند یا زیر چشم و بدنشان بر اثر وارد آوردن ضربه کبود شده است. بعد از ضرب و جرح، تصادفات رانندگی بین کودکان‌کار منطقه ۲۱ بیشترین فراوانی را دارد.»
- کودکان کار منطقه مافیا ندارند
یک باور رایج و فراگیر درباره کودکان این است که آنها توسط مافیا اداره می‌شوند و به‌صورت شبکه‌ای در شهر و سر چهارراه پخش شده‌اند. بدیعی با رد چنین موضوعی به همشهری محله می‌گوید: «این یک باور غلط است که تصور کنیم کودکان توسط مافیا و به‌صورت شبکه‌ای اداره می‌شوند. مافیا کودکان را به زباله‌گردی یا تکدی‌گری وادار می‌کنند که پول‌های کلان و سرسام‌آوری در آنها دست به‌دست می‌شود. کودکی که سر چهارراه گل، فال یا آدامس می‌فروشد مگر چقدر درآمد دارد که اصلاً مافیا بخواهد سمت آن بیاید! مافیا جایی حضور دارد که گردش مالی بالایی دارد. تمام کودکان‌کار منطقه ۲۱ که ساماندهی شده‌اند، خانواده دارند و برای تأمین هزینه‌های زندگی مجبور به کار کردن هستند. در بین آنها حتی در یک مورد هم به مافیا و چنین چیزی‌هایی برخورد نکرده‌ایم.»
- کودکانی که از شهرها و مناطق اطراف می‌آیند
بدیعی درباره اینکه چه تعداد از این کودکان‌کار ساکن و بومی منطقه هستند نیز به «همشهری محله» می‌گوید: «در بین کودکان‌کار شناسایی و ساماندهی شده در منطقه ۲۱، فقط یک مورد ساکن منطقه و بومی بود و سایر آنها از شهرهای اطراف از جمله شهریار، قلعه حسن خان ملارد و همچنین منطقه همجوار ۱۸ برای کسب و کار به اینجا آمده‌اند. همان یک نفر هم در یکی از محله‌های حاشیه‌ای منطقه زندگی می‌کند. البته باید به این نکته توجه داشت که معمولاً کودکان‌کار به خارج از محله و منطقه خودشان می‌روند و به ندرت کسی را پیدا می‌کنید که در اطراف محل زندگی‌اش مشغول به کار باشد.»
۴ تا ۱۳ سال سن کودکان‌کار شناسایی شده در منطقه ۲۱
۹۲ کودک‌کار در منطقه شناسایی و ساماندهی شدند
۶۸ کودک‌کار پسر هستند
۲۴ کودک‌کار دختر هستند
- منطقه ۵: پاسخ ندادند
منطقه ۵ با توجه به وسعت وجمعیت زیادی که دارد و همچنین وجود مراکز متعدد تفریحی و تجاری، یکی از پاتوق‌های اصلی کودکان‌کار پایتخت محسوب می‌شود و مسلماً مدیریت شهری منطقه هم کارهایی برای ساماندهی این گروه از جامعه انجام داده‌اند ولی مسئولان منطقه تا لحظه چاپ شدن هیچ پاسخی و توضیحی درباره وضع کودکان کار منطقه ندادند. - منطقه ۹: اغلب بومی هستند
«صادق محمدی»، رئیس اداره آسیب‌های منطقه ۹ درباره کودکان‌کار این منطقه به همشهری می‌گوید: «درخصوص ساماندهی کودکان کار، تمام مناطق تقریباً به یک شکل و طبق دستورالعملی که ابلاغ شده عمل می‌کنند. منطقه ۹ هم در همین چهارچوب حرکت می‌کند و کودکان‌کار را ساماندهی کرده و برای آنها برنامه متنوع آموزشی و فرهنگی در نظر گرفته است. خوشبختانه تعداد این کودکان در منطقه ما بسیار کم و انگشت‌شمار است. حدود ۱۰ کودک‌کار در چند چهارراه منطقه داریم که شناسایی و ساماندهی شده‌اند. علاوه بر خدماتی که به این کودکان می‌دهیم، خانواده آنها نیز تحت پوشش و حمایت شهرداری منطقه هستند و در قالب طرح و برنامه‌هایی چون توزیع سبد کالا، برنامه‌های آموزشی، برپایی اردوهای تفریحی و مواردی از این دست به این خانواده‌ها خدمت‌رسانی می‌کنیم. محمدی درباره اینکه کودکان شناسایی و ساماندهی شده بومی هستند یا از سایر مناطق و محله‌ها به اینجا می‌آیند هم می‌گوید: «اغلب آنها ساکن منطقه ۹ و حدود ۶۰درصد این بچه‌ها بومی هستند.»
- منطقه ۲۲: ساماندهی کودکان‌کار در بوستان جوانمردان
«زهرا کوشکی» رئیس اداره آسیب‌های منطقه ۲۲ از ساماندهی کودکان این منطقه در بوستان جوانمردان خبرمی دهد و می‌گوید: «تعداد کودکان‌کار در منطقه ما بسیار اندک است و تاکنون فقط ۱۸ نفر از آنها شناسایی و ساماندهی شده‌اند. با کمک یکی از NGOهای منطقه غرفه‌ای در بوستان جوانمردان جانمایی شده و در آنجا به این کودکان خدمات داده می‌شود. برای اینکه بچه‌ها نترسند و بتوانیم اعتماد آنها را جلب کنیم، از آرم شهرداری استفاده نکردیم. وسایل بازی و سرگرمی، کلاس و برنامه‌های آموزشی، در اختیار گذاشتن سئانس‌های ورزشی رایگان از جمله خدماتی است که در این مرکز ارائه می‌شود. توانستیم نشانی منازل این بچه‌ها را از خودشان بگیریم و برای ارائه خدمات مددکاری تا در منزل آنها پیش رفته‌ایم تا به خانواده‌های آنها کمک و برایشان اشتغالزایی کنیم. اصلی‌ترین دلیلی که باعث شده این بچه‌ها کودک‌کار شوند، مریض یا معتاد بودن سرپرست خانواده آنها است. در بین این بچه‌ها استعدادهای درخشانی داریم. » همچنین کوشکی از راه‌اندازی خانه پرتو منطقه ۲۲ تا پایان سال جاری خبر داد.