اگرچه دیگر قنات‌های جاری، باغ‌های سرسبز و مزارع گندم و جو روستای جماران به رؤیایی دور در ذهن موسفیدان محله می‌ماند، اما جماران با درختان چنار کهنسال، تکایای قدیمی و قصه‌هایی که سینه به سینه از قدیمی‌های محله نقل شده، همچنان نشانی‌های آن ییلاق دلپذیر را دارد. در این گزارش سری به این محله خاطره‌انگیز زدیم و روایت‌های متعددی را که از علت نامگذاری جماران بر سر زبان‌هاست در گفت‌وگو با اهالی قدیمی محله و «علیرضا زمانی» تهران‌شناس بررسی کردیم.
کوچه پسکوچه‌های باریک و سربالایی‌های تند جماران ساکنان قدیمی محله را با خود به روزهای گذشته می‌برد. روزگاری که جماران نه یک محله در شمال شهر، بلکه ییلاقی خوش آب و هوا و دور از تهران قدیم بود. با این وجود هنوز هم وقتی نسیم خنک ارتفاعات البرز در دل کوچه‌های جماران می‌پیچید حال و هوای آن ییلاق دلپذیر را برای قدیمی‌های محله به ارمغان می‌آورد. وقتی با موسفیدکرده‌های محله درباره تاریخچه جماران گفت‌وگو می‌کنیم روایت‌های متعددی از علت نامگذاری این محله نقل می‌کنند. داستان‌ها و ماجراهایی که سینه به سینه از نسل‌های گذشته به آنها رسیده است. یکی از روایت‌هایی که ورد زبان اهالی قدیمی جماران است و حتی جوان‌ترها نیز آن را علت اصلی نامگذاری محله‌شان می‌دانند، قصه مارهای جماران است. «مجید منایی» یکی از ساکنان قدیمی جماران می‌گوید: «قدیمی‌ها می‌گفتند روستای ییلاقی جماران، مارهای زیادی داشت. حتی شنیده‌ام آنقدر در دره‌های جماران مار زیاد بود که این روستا را به پاتوق مارگیرها تبدیل می‌کرد. به همین دلیل اسم این ییلاق را جماران یعنی جایی که مار در آن زیاد است گذاشتند.» روایت‌های دیگری هم از علت نامگذاری محله جماران میان افراد محلی رایج است. «محمدعلی کریمیان» یکی از اهالی این محله، از قصه سنگ‌های بزرگ جماران برایمان می‌گوید: «از قدیمی‌ها شنیده‌ایم نام جماران به دلیل وجود سنگ‌های بزرگ در دل روستا انتخاب شد. از آنجایی که محله ما در کوهپایه البرز قرار گرفته و سنگ‌های زیادی در این منطقه وجود داشت، نام آن را جمرون گذاشتند. «جمر» در عربی به معنای سنگ است و به سنگ‌های بزرگ جماران قدیم اشاره می‌کند.»
ییلاق خوش آب و هوا
درجست‌وجو برای علت نامگذاری محله جماران، روایت‌هایی را که اهالی این محله برایمان تعریف کرده‌اند با «علیرضا زمانی» تهران‌شناس در میان می‌گذاریم. زمانی می‌گوید: «منوچهر ستوده نیز در بررسی‌ها و پرس‌وجوهایش از اهالی قدیمی جماران به روایت‌های رایج میان آنها اشاره کرده و این روایت‌ها را نیز در کتاب‌هایش آورده است. اینکه عده‌ای از اهالی جماران بر این باور بوده‌اند که نام این روستا در حقیقت جمع ماران بود. نامی که به وجود مارهای زیاد در این منطقه اشاره داشته است. گروهی نیز معتقد بودند نام این ییلاق خوش آب و هوا جمرون است. یعنی محلی که سنگ‌های بزرگ زیادی دارد. اگرچه صحت هیچ‌کدام از این گفته‌ها قابل اثبات نیست، اما مسلم این است که نام روستاهای بسیاری در کشور از مشتقات واژه جمر ساخته شده است. مانند جمر قلناز در مشهد، جمرک در استان فارس؛ جمرود در چهارمحال و بختیاری و نیز مشتقات دیگر این واژه در قم، طبس و...» اما نام ییلاق خوش آب و هوای شمال تهران، در کتاب‌های تاریخی نیز بارها تکرار شده که جماران را به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین روستاها و ییلاقات تهران معرفی می‌کند. زمانی می‌گوید: «جماران یکی از ۳۳ پارچه‌آبادی قصران خارج تهران قدیم است. آبادی‌هایی که اکنون به‌عنوان محله‌های شمال شهر تهران شناخته می‌شوند. جماران اگرچه درگذشته به اندازه دیگر روستاها و آبادی‌های اطرافش شهرت نداشت، اما به گواه منابع تاریخی، قدمت بسیار زیادی دارد. برخی مورخان، «محمدبن عبدالله رازی جامورانی» یکی از محدثان قرن سوم هجری را به روستای جماران فعلی نسبت می‌دهند. آورده‌اند این محدث که از او به‌عنوان غُلات شیعه هم یاد شده، اهل روستای جاموران ری بوده که برای تحصیل علوم دینی ترک دیار کرده است. در واقع روستای جاموران ری، همین روستای جماران است که در گذر تاریخ به جماران تغییر نام داده است.» در دوره قاجار هم نام روستای جماران به واسطه آب و هوای مطبوع و زمین‌های زراعی پر محصولش در منابع تاریخی آن دوره تکرار شده است. زمانی دراین‌باره می‌گوید: «اعتمادالسلطنه در کتاب مرآه‌البلدان، از روستای جماران به‌عنوان یکی از ییلاقات مردم تهران که زمین‌های پر محصول گندم، جو، حبوبات و... داشت یاد می‌کند. همچنین در این کتاب، اعتمادالسلطنه به نام محمدباقر جمارانی به‌عنوان یکی از روحانیون بزرگ آن دوره که املاک زیادی در این روستا داشت اشاره می‌کند و می‌نویسد پدرش حاج «علی حاجب‌الدوله» در خانه این روحانی و در روستای جماران از دنیا رفته است.»
کوچه‌های خسیل و هلستون
اگرچه دیگر در جماران خبری از خوشه‌های طلایی گندم و مزارع وسیع صیفی نیست و جای آن مناظر دل‌انگیز را خانه‌ها و آپارتمان‌هایی گرفته که روی خیابان‌های شیب‌دار محله بنا شده‌اند، اما هنوز هم نشانه‌هایی از سال‌های دور جماران، ساکنان قدیمی را با خود به دوران رونق این روستای شمال شهر می‌برد. روزگاری جماران ۲ محله بالا و پایین داشت و ساکنان روستاهای اطراف، جماران بالا را با کوچه خسیل و جماران پایین را با کوچه هلستون می‌شناختند. با وجود اینکه امروز نشانی از کوچه هلستون و کوچه خسیل باقی نمانده، اما هنوز هم تکیه بالا و تکیه پایین جماران برای ساکنان قدیمی محله، یادگاری‌هایی ارزشمند از روزگار گذشته‌اند. منایی می‌گوید: «وقتی هنوز ساخت‌وسازها در جماران رونق نگرفته و محله شبیه یک روستای ییلاقی بود، اهالی قدیمی جماران دو تکیه در محله بنا کردند. تکیه بالا که در دوره قاجار ساخته شده و در دهه ۲۰ بازسازی شد. همان تکیه‌ای که بعدها با ورود امام خمینی(ره) به محله، دوباره تعمیر شد و حسینیه جماران نام گرفت و دیگری تکیه پایین جماران که آن هم همچنان پابرجاست و از مراسم مذهبی جمارانی‌ها میزبانی می‌کند.» اگرچه دیگر جماران شباهت زیادی به یک روستای ییلاقی ندارد و کوچه‌ها و خیابان‌هایش سر و شکل شهری به خود گرفته‌اند، اما مسجدی که در دوره قاجار و در مرز میان محله‌های بالا و پایین جماران ساخته شد و اکنون در کوچه نیایش میزبان مراسم مذهبی اهالی است، خاطرات جماران بالا و پایین را برای آنها تازه نگه می‌دارد. زمانی دراین‌باره می‌گوید: «مسجدجامع جماران که در مرز میان جماران بالا و پایین ساخته شده بود در دهه ۷۰ توسط «سیدحسن هاشمی‌اولیا» بازسازی شد و یادآور روزگاری است که جماران به ۲ بخش بالا و پایین تقسیم می‌شد. همچنین ۲ چنار کهنسال محله جماران که در اطراف مسجدجامع محله قد برافراشته و عمر یکی از آنها به بیش از ۸ هزار سال می‌رسد، از دیگر نشانه‌های ییلاق جماران به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین ییلاق‌های تهران قدیم هستند.»
جوزستان یا جوئستان؟
اما نام جماران، یادآور یک نام رایج دیگر در این محله است که هنوز میان ساکنان قدیم و جدید آن کاربرد دارد. نامی که به گوشه دیگری از تاریخ و نشانه‌های این ییلاق قدیمی و نیز روستاهای اطرافش اشاره می‌کند. در ضلع جنوبی جماران و در محدوده کنونی محله نیاوران، مسجدی به نام مهدیه جوزستان خودنمایی می‌کند. برخی از اهالی قدیمی محله می‌گویند جایی که امروز ردیف خانه‌ها و آپارتمان‌های قد و نیم‌قد خیابان‌های جماران و نیاوران را اشغال کرده است روزگاری قلمرو درختان گردو بود و به همین دلیل مسجد این محله نیز به جوزستان معروف شده است. اما گروه دیگری از موسفیدان محله معتقدند از آنجایی که در جماران و روستاهای اطرافش مزارع جو بسیاری وجود داشت، بخش‌هایی از جماران به نام جوئستان شناخته می‌شود. اما زمانی، درباره علت شهرت بخشی از محله جماران به نام جوزستان می‌گوید: «بر اساس شواهد، نام جوزستان به گیاهی دارویی به نام جوز اشاره دارد. اگرچه به تصور برخی از اهالی درختان پرشمار روستا درخت گردو بوده، اما به احتمال بسیار زیاد در این محدوده درختان جوز وجود داشته است. درختانی با میوه‌ای به نام جوز که اگرچه شباهت زیادی با گردو دارد، اما به غلط به‌عنوان درخت گردو شناخته می‌شود.» نام جوزستان در محله جماران اما برای نامگذاری قناتی به همین نام نیز استفاده می‌شد. زمانی می‌گوید:«جمارانی‌ها علاوه بر قنات‌های برکج و گل جهرون که خارج از محله جاری بود و نیز قنات‌های داخل روستا که بانی هرکدام از آنها یکی از بزرگان جماران مانند «محمدباقر جمارانی»، «آقاسیدابراهیم جمارانی» و... بودند، قنات دیگری به نام جوزستان داشتند. قناتی که در بیرون روستا برای آبیاری مزارع جو، صیفی و... استفاده می‌شد و در نزدیکی درختان جوز قرار داشت.»