این بازار فرامنطقه‌ای ده‌ها صنف متنوع را در خود جای داده، اما آنچه سبب شهرت آن شده و انبوه مشتریان را از چهار گوشه تهران و حتی شهرستان‌ها به محله عبدل‌آباد می‌کشاند، فعالیت چند هزار بساط‌گستر و دستفروش است. وجود این دستفروشان در کنار رونق بخشیدن به بازارشهید احسانی، برای اهالی منطقه مشکلات و پیامدهای منفی قابل توجهی نیز در پی داشته است. لزوم چاره‌اندیشی برای حل این مشکلات، ساماندهی بازار شهید احسانی را در صدر برنامه‌های مدیریت شهری منطقه ۱۹ در طول ۱۲ سال اخیر قرار داده، ولی این طرح هربار با نقایصی اجرا شده و به سرانجام نرسیده است. مدیریت شهری منطقه در روزهای اخیر کمر همت بسته تا با همکاری مراجع و نهادهای مختلف، طرح ساماندهی بازار شهید احسانی را به‌صورت جامع و به دور از کاستی‌های گذشته اجرا کند. به این بازار سری زدیم تا شاهد چگونگی اجرای طرح باشیم و نظر اهالی و کاسبان را درباره جوانب آن جویا شویم.
چادرهای عریض و طویلی که در همسایگی فضای سبز بی‌رمق و گرمازده بوستان شهید مطهری نصب شده، به خوبی جلب توجه می‌کند. گویا سرک‌کشیدن به داخل این چادرها فقط برای ما وسوسه‌کننده نیست و بسیاری از اهالی محل و مشتریان بازار با دیدن عبارت «طرح ساماندهی بساط گستران خیابان احسانی» بر پیشانی چادرهای مقابل بوستان شهید مطهری، پا کند می‌کنند و وارد نمایشگاه می‌شوند. از ورودی مشرف به خیابان شکوفه وارد چادرها می‌شویم. انگار هنوز بازار جان نگرفته و از برو بیا و سیل مشتریان خیابان شهید احسانی خبری نیست. کپسول آتش‌نشانی بزرگی که به عمود چادر متصل شده و در نظر گرفتن چند ورودی و خروجی مجزا برای چادرها نشان می‌دهد مجریان طرح به نکات ایمنی بازارچه نیم‌نگاهی داشته‌اند.
- برای بازار تبلیغ کنید
سگرمه‌های درهم کاسب پا به سن گذاشته‌ای که داخل غرفه ۳ متری‌اش به انتظار مشتری نشسته، ما را کنجکاو می‌کند تا اوضاع کاسبی‌اش را بپرسیم. سر درددلش باز می‌شود و می‌گوید: «۵ سال در بازار شهید احسانی کار کرده‌ام و برای بساط در ۲ متر پیاده‌رو، یک میلیون و ۵۰۰ هزار تومان اجاره می‌دادم، اما فروش روز جمعه‌ام به اندازه اجاره ماهانه‌ام بود. هم خوب خرج می‌کردم و هم پس‌انداز داشتم. آنجا حتی مشتریان ثابتی داشتم که از شهرستان برای خرید می‌آمدند. اینجا باید برای غرفه‌ای ۳ متری، ماهانه یک میلیون و ۸۰۰ هزار تومان اجاره بدهم، ولی در مدت ۱۷ روزی که در این بازارچه بساط کرده‌ام، اغلب روزها دشت هم نکرده‌ام و بعید است که تا سر ماه اجاره غرفه را هم درآورم.» او معتقد است برای معرفی بازار به اندازه کافی تبلیغ نشده و مشتریان اندک بازارچه، ساکنان محل هستند که بدون قصد خرید و بیشتر از سر کنجکاوی به آنجا سر می‌زنند. در چینش صنوف مختلف بازارچه نظم خاصی دیده نمی‌شود و در بعضی از غرفه‌ها اصنافی که با هم سنخیت و هماهنگی ندارند همسایه شده‌اند و در قسمت‌هایی از بازارچه، کاسبان یک صنف یکسان در کنار هم قرار گرفته‌اند. از پوشاک و عطر و ادکلن و اسباب‌بازی تا لوازم یدکی، جاروبرقی و محصولات غذایی خانگی در بازارچه یافت می‌شود و بعید است خریداری از این بازار دست خالی بیرون برود. - نظم و امنیت برقرار است
با دیدن تعداد اندک شلوارهای جین تک‌سایزی که به دیوار غرفه فروش شلوار آویخته شده تصور می‌کنیم این غرفه فروش زیادی داشته، اما صحبت‌های فروشنده این تصور ما را بر هم می‌ریزد. «رسول نظامدوست» پوشاک تولیدی کارگاه برادرش را عرضه می‌کند. او می‌گوید: «برادرم تولیدی پوشاک دارد و فروش محصولات کارگاه برعهده من است. اگر اطمینان داشته باشم که شب‌عید در اینجا ماندگار هستم، به چرخکاران سفارش دوخت شلوار می‌دهم تا هم جنس‌مان جور شود و هم نگران جنس شب‌عید نباشیم، ولی چون بلاتکلیف هستیم و مشخص نیست که تا چندماه دیگر در این بازار کاسبی می‌کنیم، چند خیاط کارگاه را به مرخصی فرستادیم تا تولیداتمان روی دست‌مان نماند. از ما به‌عنوان تضمین سفته گرفته‌اند، ولی هنوز قرارداد مکتوب نداریم و ضمانتی وجود ندارد که تا شب‌عید در اینجا مشغول باشیم.» گویا به‌صورت شفاهی ۲۹ اسفند به‌عنوان زمان پایان قرارداد موجران غرفه‌ها تعیین شده، اما نداشتن قرارداد کتبی، کاسبان را به این وعده مجریان طرح نامطمئن کرده است. آنها نگران هستند که پس از دوره پاگرفتن بازار، اجاره‌ها تصاعدی بالا برود و فقط «خاک‌خوری» بازارچه نصیب‌شان شود. نظامدوست از تأمین نظم و امنیت بازارچه و حضور عوامل انتظامی به‌عنوان نقطه قوت آن نام می‌برد و می‌گوید: «در بازار شهید احسانی مانند اغلب بازارها در شیوه رفتار فروشنده با مشتریان قانون و ضابطه‌ای وجود ندارد و فروشنده‌ها متناسب با فرهنگ و اخلاق خود با مشتری برخورد می‌کنند، ولی در اینجا ضابطه و قانون وجود دارد و اگر کسی رفتار نامناسبی داشته باشد، عوامل انضباطی با او برخورد می‌کنند.»
- امکانات کم است
از راه‌اندازی بازارچه زمان زیادی نگذشته و شبیه خانه نوسازی است که پس از سکونت صاحبخانه، کمبودهایش رفع و رجوع می‌شود. نبودن سرویس بهداشتی، آبسردکن و آب آشامیدنی مشکل همه کاسبان بازارچه است، اما در دسترس نبودن آب آشامیدنی و عدم عرضه در غرفه‌های عرضه موادغذایی بیشتر به نظر می‌رسد و انتظار خوردن خوراکی پاکیزه و بهداشتی در غرفه‌هایی که به آب لوله‌کشی و لوازم ابتدایی جمع‌آوری فاضلاب مجهز نیستند، عاقلانه به نظر نمی‌رسد. با این وجود فراوانی تعداد کسانی که از نگهبانان یا کاسبان سراغ موجران بازارچه را می‌گیرند، به راحتی قابل مشاهده است و هریک سعی می‌کنند هرچه سریع‌تر متولیان طرح را پیدا کرده و یکی از این غرفه‌ها را اجاره کنند.
- اجاره‌بها متفاوت است؟
اغلب غرفه‌های بازارچه فعال هستند و اجاره داده شده‌اند، ولی گویا غرفه‌های اندکی که خالی باقی مانده‌اند متقاضیان بسیاری دارند. این غرفه‌ها از سایر غرفه‌های بازارچه موقعیت مکانی مناسب‌تری دارند. فراوانی تعداد کسانی که از نگهبانان یا کاسبان سراغ موجران بازارچه را می‌گرفتند سبب کنجکاوی ما شد و بدون معرفی خود همراه تعدادی از متقاضیان اجاره غرفه‌ها سراغ کسانی رفتیم که چند و چون و شرایط اجاره غرفه‌ها را تعیین می‌کردند. مقابل غرفه‌ای که موجران حضور داشتند، جمعیت زیادی جمع شده و یکی از موجران در حال نوشتن مشخصاتش بود. مرد جوان به متقاضیان وعده می‌داد که پس از بررسی شرایط‌شان با آنها تماس گرفته می‌شود. انگار بساط‌فروشان جمع‌آوری‌شده بازار شهید احسانی در اولویت واگذاری غرفه‌ها بودند. لابه‌لای چانه‌زنی و گفت‌وگوی موجران و دستفروشان صدای اعتراض جوانی بلند شد که گویا بر سر اجاره‌بها با موجران چانه می‌زد. مبلغ اجاره‌بهای ماهانه غرفه‌ها یک میلیون و ۸۰۰ هزار تومان تعیین شده و ظاهراً برای هیچ‌کس قابل تغییر یا قابل تبدیل به رهن نبود، اما مرد جوان که به گفته خود از بساط‌گستران جمع‌آوری‌شده بازار شهید احسانی بود، ادعا می‌کرد از او مبلغ یک میلیون تومان به‌عنوان حق‌الزحمه خواسته‌اند و باید هر ماه علاوه بر اجاره‌بهای معمول، ۲ میلیون و ۲۰۰ هزار تومان اضافه بپردازد. این موضوع را باید متولیان امر بررسی کنند تا ببینند صحت دارد یا خیر؛ چرا که ما جواب منطقی برای آن پیدا نکردیم و مسئولان رد، اما برخی کاسبان تأیید کردند. - تجهیزات را کامل کنید
چند کولر بزرگ که سرمایش و تهویه چادرها را تأمین می‌کنند، به فواصل مختلف و لابه‌لای غرفه‌ها نصب شده‌اند ولی با وجود این کولرها هوای بازارچه گرم و دمکرده است. جوانی که در صنف پوشاک فعالیت می‌کند می‌گوید: «بازارچه مسقف و اطراف آن محصوراست و هوای گرم و نامطبوع دارد، اما اگر بازارچه جا بیفتد و مشتریانی که در خیابان شهید احسانی داشتیم، برای خرید به اینجا مراجعه کنند، نه فضای کافی برای رفت‌و آمد آنها وجود دارد و نه در این گرمای کلافه‌کننده می‌توانند خرید کنند.» تعداد زیادی از کاسبان دور ما جمع شده‌اند و با حرارت از شرایط بازار صحبت می‌کنند. یکی از آنها برای گرمای بازارچه راه‌حلی دارد. او می‌گوید: «اگر زیر برزنت‌ها فوم نصب شود، گرما به داخل نفوذ نمی‌کند.»
معاون خدمات شهری و محیط‌زیست منطقه ۱۹:
مشارکت کاسبان ضامن تداوم طرح است
پیش‌بینی ده‌ها تدبیر و برنامه‌ریز و درشت برای تداوم طرح ساماندهی بساط گستران بازار شهید احسانی از عزم جدی مدیران شهری منطقه ۱۹ برای به منزل رساندن این طرح نافرجام ۱۲ ساله حکایت می‌کند. «سعید صالح محمود رباطی» معاون خدمات شهری و محیط‌زیست شهردار منطقه ۱۹ بر این باور است که مشارکت اجتماعی و همراهی کاسبان، اهالی و شورایاران منطقه با مدیران شهری، افق روشنی را برای طرح ساماندهی دستفروشان ترسیم می‌کند. در گفت‌وگوی زیر رباطی به پرسش‌های ما درباره جوانب طرح پاسخ گفته است.
طرح ساماندهی بازار احسانی در گذشته بارها اجرا شده، ولی مقطعی و ناموفق بوده است. چه عاملی را باعث به نتیجه نرسیدن این طرح‌ها می‌دانید؟
در طول سال‌هایی که در بازار عبدل‌آباد با معضل بساط گستری روبه‌رو هستیم، هرگز پیش از اجرای طرح تمهیدات لازم با دقت و جدیت اندیشیده نشده است. ما پیش از اجرای طرح چندماه با حوزه‌های انتظامی و اجتماعی گفت‌وگو و بررسی‌های کارشناسی انجام دادیم. با ذی‌نفعان طرح گفت‌وگو و تعامل ویژه‌ای داشتیم، اطلاع‌رسانی گسترده‌ای انجام دادیم و پیش از هر اقدامی مجوز شورای تأمین استان را دریافت کردیم. این تمهیدات مقدماتی جامع در طرح‌های گذشته اتفاق نیفتاده است. در کنار هماهنگی‌های قضایی، انتظامی و اجتماعی، توجه به مبلمان شهری، پیرایش شهری، ساماندهی کابل‌های برق، رفع نیازهای عمرانی مانند ترمیم کفپوش و نظافت معبر هم از اقداماتی است که برای نخستین بار در این معبر انجام شد. تفاوت مهم دیگری که این طرح با طرح‌های گذشته داشت، توجه به معیشت و شرایط اقتصادی دستفروشان بود. برای استمرار فعالیت دستفروشان اهمیت ویژه‌ای قائل شده‌ایم و با مجوز و هماهنگی شرکت ساماندهی صنایع و مشاغل شهر تهران، در نزدیک‌ترین نقطه به بازار شهید احسانی، بازاری ایجاد کردیم تا دستفروشان در دوره‌گذار آسیب جدی نبینند.
بخشی از کاسبان بازار شهید احسانی بر این باورند که اگر فقط محوطه وسط بازار پاکسازی می‌شد، به حفظ رونق بازار کمک می‌کرد.
در طرح‌های گذشته فقط پاکسازی وسط معبر در ساعات خاصی از روز انجام می‌شد، اما تأثیر چندانی نداشت و به دلیل متعهد نبودن بساط‌گستران به رعایت این قانون، پس از مدت کوتاهی شرایط به حالت اولیه برمی‌گشت. در طرح جدید پاکسازی را تا لب کرکره مغازه‌ها انجام دادیم و در اجرای طرح جدیت بیشتری داریم.
طرح‌های ساماندهی بساط گستران که در نقاط مختلف تهران انجام شده، اغلب دوام نداشته است. برای تداوم این طرح و پیشگیری از تکرار تجربه‌های گذشته چه برنامه‌ای دارید؟
ما به پشتوانه مشارکت و همراهی بخشی از کاسبان بازار شهید احسانی برای اجرای طرح اقدام کردیم و مشارکت اجتماعی این محل که در جاهای دیگر کمتر دیده می‌شود، ما را به آینده طرح امیدوار می‌کند. هرج‌ومرج و شلوغی بازار سبب رشد بزهکاری و آسیب‌های اجتماعی به‌ویژه سرقت در این بازار شده بود. بسیاری از کاسبان و اهالی محل نگران بودند که در صورت وقوع حادثه‌ای پیش‌بینی نشده، خودروهای امدادی امکان ورود به معبر را نداشته باشند. این مشکلات مردم و کاسبان را به ستوه آورده بود و سبب شد ما را در اجرای طرح همراهی کنند. تبدیل این راسته تجاری به پیاده‌راه فرهنگی و هنری تدبیر دیگری است که برای تداوم طرح پیش‌بینی کرده‌ایم تا علاوه بر ایجاد زیبایی بصری در گذر، پتانسیل‌های بالقوه بساط‌گستری را از کالبد و ساختار بازار پاک‌کند.
محل استقرار غرفه‌ها برچه اساسی انتخاب شده است؟
براساس عکس‌های ماهواره‌ای که از موقعیت محله عبدل‌آباد تهیه شده، در نزدیکی معبر شهید احسانی فضای آزاد یا زمین بایری وجود ندارد تا بتوانیم به‌عنوان محل برپایی بازارچه دستفروشان مورد استفاده قرار دهیم. چند بوستان که در مجاورت معبر شهید احسانی واقع شده‌اند، تنها مکان‌هایی هستند که قابلیت استقرار غرفه‌ها را داشتند و از میان این بوستان‌ها، بوستان شهید مطهری را که نزدیک‌ترین فضای مناسب است انتخاب کردیم.
کاسبان بازار تعداد بساط‌گستران را بیش از ۳ هزار نفر تخمین می‌زنند و تعداد غرفه‌های بوستان شهید مطهری پاسخگوی نیاز آنها نیست. بنابراین تعداد زیادی از بساط‌گستران، محل کسب خود را از دست داده‌اند. نظر شما در این‌باره چیست؟
تعداد کاسبانی که در محورهای اصلی و فرعی بازار شهید احسانی مشغول فعالیت هستند، به بیش از یک‌هزار کاسب می‌رسد، اما از تعداد دستفروشان آمار دقیقی وجود ندارد. براساس شواهد موجود، دستفروشان خیابان شهید احسانی به چند گروه تقسیم می‌شوند، بخشی از آنها کاسبان بازار هستند که مقداری از اجناس خود را در پیاده‌راه عرضه می‌کردند و دستفروش به شمار نمی‌آمدند. بخش دیگر اتباع غیرمجاز بودند که طرح ساماندهی شامل آنها نمی‌شد. بخشی از دستفروشان هم در وسط معبر بودند که در طرح ساماندهی مورد توجه قرار گرفتند و ۲۵۰ غرفه در بوستان شهید مطهری با هدف تأمین معیشت آنها ایجاد شد.
دستفروشانی که در بوستان شهید مطهری مستقر شده‌اند، به اصطلاح مرحله «خاک‌خوری» بازار را می‌گذرانند و انتظار دارند تا رونق گرفتن کسب و کارشان، برای دریافت اجاره‌بها با آنها مدارا شود. نظر شما چیست؟
خوشبختانه بازار در مدت کوتاهی رونق گرفته و دستفروشان در قالبی منظم ساماندهی شده‌اند. براساس گفت‌وگوهایی که با دستفروشان داشته‌ایم، بازار رونق مناسبی دارد و دوره‌گذار را که پیش‌بینی می‌کردیم نداشته‌ایم.