طبق آمار سازمان بهداشت جهانی، تا سال ۲۰۱۱ میلادی سالانه ۵۰ میلیارد دلار از طریق توریسم سلامت عاید کشورهای مقصد شده است. کارشناسان معتقدند ایران هم توانایی جذب سالانه حدود یک میلیون توریست سلامت را دارد که این مقدار برابر با درآمدی معادل ۷ میلیارد دلار برای کشور خواهد بود. با وجود این تا امروز، طبق اعلام معاون کل وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، از سفر سالانه ۳۰۰ هزار خارجی برای انجام امور درمانی به ایران، یک میلیارد و ۲۰۰ میلیون دلار عاید کشور شده است.
البته ایرج حریرچی همین ارزآوری را نسبت به ۱۰ سال پیش با ۱۰ برابر افزایش همراه می‌داند و توضیح می‌دهد: جمعیت حاضر در کشورهای همسایه و عضو اکو برای دریافت خدمات سلامت بیش از ۵۰۰ میلیون نفرند و ایران در نظر دارد در چشم‌انداز ۲۰ ساله، بخش زیادی از گردشگران ۲۰ میلیون نفری هدف‌گذاری‌شده برای کشور را به گردشگران سلامت اختصاص دهد. به گفته وی، برای دستیابی به این هدف، تسهیلگری پذیرش و درمان بیماران، آموزش کارمندان بیمارستانی و تشویق مراکز درمانی برای کسب گواهی بین‌المللی دنبال می‌شود.
- ایران در انتظار سهم بیشتر
چشم‌اندازی که حریرچی برای آینده ترسیم می‌کند، چندان دور از انتظار نیست. علاوه بر آب‌درمانی، لجن‌درمانی، نمک‌درمانی و طب سنتی، استان‌های مختلف کشور به‌ویژه استان‌های مرزی، با توجه به پیشرفت‌های پزشکی، جدا از اهالی استان‌های همسایه، سالانه میزبان مسافران زیادی از خارج کشور هستند و قابلیت‌های زیادی برای جذب توریست بیشتر دارند.
رئیس اداره گردشگری سلامت وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی هم در اظهارنظری در این باره می‌گوید: با برنامه‌ریزی می‌توان سهم ایران از صنعت گردشگری سلامت جهان را در یک سال آینده به ۵ میلیارد دلار رساند و تحقق این مهم به واسطه ظرفیت‌های کشورمان امکان‌پذیر است.
سعید هاشم‌زاده سهم کنونی ایران از صنعت گردشگری سلامت جهان را ناچیز می‌داند و می‌افزاید: بر اساس آمار سال گذشته میلادی، درآمد حاصل از این حوزه مهم در جهان ۴۰۰ میلیارد دلار اعلام شد که از این میزان سهم ایران یک میلیارد و ۲۰۰ میلیون دلار بود. به گفته وی، تهران، خراسان رضوی، قم، خورستان، آذربایجان غربی و فارس از ظرفیت بسیار بالایی در توسعه صنعت گردشگری سلامت برخوردارند و بر این مبنا برنامه‌ریزی و اقدامات اثرگذار در این استان‌ها در نظر گرفته شده است. استان‌های آذربایجان شرقی، ایلام، کردستان، سیستان و بلوچستان، کرمانشاه، اردبیل و گیلان هم به دلیل همجواری با کشورهای همسایه بیماران خارجی پذیرش کرده‌اند که در صورت سرمایه‌گذاری در صنعت گردشگری سلامت کشور نقش بسزایی ایفا می‌کنند.
- کاهش گردشگران سلامت در آذربایجان شرقی
آذربایجان شرقی با وجود این‌که یکی از استان‌هایی است که برنامه‌ریزی برای جذب توریست درمانی را آغاز کرده، اما مسئولان آن از کاهش آمار گردشگران خبر می‌دهند. طبق آمار در سال‌های ۹۴ و ۹۵ حدود ۵۰۰ هزار نفر از کشورهای همسایه برای درمان به این استان مراجعه می‌کردند، اما سال گذشته فقط ۲۲۰ نفر گردشگر سلامت در استان بستری شده‌اند.
حجت پورفتحی، معاون درمان دانشگاه علوم پزشکی تبریز، برخورد مردم، پزشکان، رانندگان تاکسی و هتل‌داران را عامل اصلی بی‌رغبتی گردشگران خارجی به حضور در استان می‌داند؛ اتفاقی که در استان‌های دیگر هم به عنوان مشکل مطرح شده است.
مرتضی آبدار، مدیر کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی می‌گوید: طی ماه‌های اخیر ۱۵ مرکز بیمارستانی برای ارائه خدمات پزشکی به گردشگران سلامت فعال شده و کمیته گردشگری سلامت هم برای رفع موانع توسعه این صنعت گام برداشته است.
- رایزنی ایلامی‌ها با کشورهای همسایه
ایلام هم از استان‌های مرزی است که ظرفیت مناسبی در زمینه گردشگری سلامت دارد. با وجود این، از استان‌های تازه‌کار در این بخش به حساب می‌آید، اما عبدالمالک شنبه‌زاده، مدیر کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری ایلام در این باره می‌گوید: با توجه به رایزنی‌هایی که استاندار ایلام با کنسولگری ایران در نجف اشرف داشت، قرار شد تورهای گردشگری ۳ استان نجف، المثنی و دیوانیه به ایلام اعزام شوند. وی معتقد است با توجه به همسایگی ایلام با کشور عراق و جهش چشمگیر خدمات درمانی در این استان، ایلام می‌تواند به یکی از قطب‌های مهم گردشگری سلامت در کشور تبدیل شود.
حیدر نعمتی، معاون اقتصادی استاندار ایلام، هم چندی پیش از مدیران استانی خواست توسعه گردشگری سلامت را در دستور کار خود قرار دهند.
- کرمانشاه؛ قطب درمان بیماری‌های قلبی
کرمانشاه مانند ایلام برنامه‌ریزی‌ها در این زمینه را شروع کرده است؛ پروژه گردشگری سلامت این استان، طبق اعلام مسئولان، سال ۹۹ به سرانجام می‌رسد. امید قادری، مدیر کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کرمانشاه با بیان این‌که ارزآوری گردشگر درمانی ۵ برابر گردشگر عادی است، می‌گوید: پروژه گردشگری سلامت کرمانشاه در صورت تامین منابع مالی طی سال ۹۹ به بهره‌برداری می‌رسد.
کرمانشاه علاوه بر مسافران عراقی مقصد بسیاری از شهروندان استان‌های هم‌جوار است. بیمارستان امام علی (ع) در سال ۷۸ با ۱۰۰ تخت و فضایی به مساحت ۲۳ هزار مترمربع به‌عنوان نخستین مرکز جراحی قلب و آنژیوگرافی در غرب کشور آغاز به فعالیت کرده و حالا با تبدیل شدن به بزرگ‌ترین مرکز آموزشی، تحقیقاتی و درمانی منطقه غرب کشور سالانه بیش از ۱۵۰۰ عمل قلب باز انجام می‌دهد.
- طرح جامع گردشگری سلامت در اردبیل
مدیر کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری اردبیل هم از اجرای برنامه جامع ساماندهی گردشگران سلامت این استان خبر می‌دهد و می‌گوید: برنامه جامع ساماندهی با محوریت خانه گردشگری سلامت در حال اجراست. در خانه گردشگری سلامت به دنبال تعامل و هم‌اندیشی با سایر نهادهای مرتبط با گردشگری سلامت از جمله دانشگاه علوم پزشکی و نمایندگی وزارت امور خارجه، تشکیل کمیته مشورتی گردشگری سلامت و جذب استارت‌آپ‌های حوزه گردشگری سلامت هستیم.
نادر فلاحی با بیان این‌که اردبیل به عنوان ییلاق ایران و با داشتن شرایط اقلیمی چهارفصل در یک روز یکی از جاذبه‌های گردشگری سلامت استان است، می‌افزاید: وجود ۱۱۰ چشمه آب گرم معدنی، آب‌وهوا و اقلیم منحصر به فرد و امکانات درمانی قابلیت‌های این استان است که در توسعه گردشگری سلامت مورد توجه قرار خواهد گرفت.
- اولین رسانه تخصصی در کردستان
در کردستان هم شرایط مشابه با ایلام و کرمانشاه است. همسایه عراقی، هم‌زبانی با شمال عراق، تجهیزات پزشکی کردستان و قیمت ارزان خدمات زمینه توسعه گردشگری سلامت را در این استان فراهم کرده است. علاوه بر داشتن ظرفیت‌های فراوان در زمینه گردشگری سلامت ظرفیت‌های طبیعی بسیاری هم دارد که می‌تواند عنوان قطب طبیعت درمانی ایران را نصیب کردستان کند.
اولین رسانه گردشگری سلامت در کشور هم در این استان راه‌اندازی شده است و حمید اسکندری، معاون گردشگری اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کردستان، معتقد است این رسانه یعنی «ایران مدیکال» می‌تواند سهم ایران را در بازار عراق افزایش دهد. همچنین با توجه به اهمیت توسعه گردشگری، مجوز اولین دفتر خدمات مسافرتی در زمینه گردشگری سلامت هم در این استان صادر شده است.
- سیستان و بلوچستان، قطب چشم‌پزشکی جنوب شرق
در شرق کشور هم استان مرزی سیستان و بلوچستان با وجود محرومیت‌های بسیار اما پیشرفت‌های خوبی در زمینه چشم‌پزشکی داشته است و به قطب این حوزه تبدیل شده. وجود بیمارستان مجهز و بزرگ چشم‌پزشکی زاهدان و جایگاه این مرکز در کشور و منطقه، بیماران بسیاری را از کشورهای همسایه یعنی پاکستان و افغانستان به این استان کشانده است.
دانشکده‌های علوم پزشکی زابل، زاهدان، ایرانشهر و چابهار هم از ظرفیت‌های خوب این استان در حوزه گردشگری سلامت هستند که علاوه بر چشم‌پزشکی در گروه‌های دیگر چون اطفال، دندان‌پزشکی و قلب هم بیماران بسیاری را جذب کرده‌اند. وجود چشمه‌های آب معدنی گرم در منطقه تفتان و بزمان و مناطق بکر و آرام با آب‌وهوای تمیز از سوی دیگر، سیستان و بلوچستان را به مرکز تندرستی و آرامش تبدیل کرده که می‌تواند زمینه جذب گردشگر باشد.
- گیلان در انتظار پروازهای هفتگی
ارزآوری توریسم سلامت در گیلان، به گفته مدیرعامل بیمارستان بین‌المللی قائم، در گرو پرواز هفتگی گیلان به کشورهای همسایه است. بیمارستان بین‌المللی قائم رشت به عنوان تنها بیمارستان شمال کشور و یکی از ۵ بیمارستان کل کشور توانسته گواهی بین‌المللی (ACI) را از کانادا دریافت کند. این گواهی یعنی این بیمارستان صلاحیت پذیرش بیمار خارجی را دارد. در واقع گردشگری سلامت یکی از اهداف اصلی ساخت بیمارستان قائم بوده و طراحی این بیمارستان هم به صورت هتل - بیمارستان است. با وجود این، اولین مشکلی که سد راه گردشگری سلامت در گیلان است، نبود خطوط پروازی به کشورهای همسایه و کمبود زیرساخت است. بنابه گفته مسئولان استانی، هزینه جراحی قلب در اروپا حدود ۳۵ هزار دلار، آمریکا ۵۰ هزار دلار، تهران ۱۰ هزار دلار و در بیمارستان قائم فقط ۵هزار دلار است.
- شهرهای پیشتاز در جذب توریست سلامت
البته با توجه به اطلاعاتی که روابط عمومی وزارت بهداشت، درمان و علوم پزشکی در اختیار همشهری قرار داده است شهرهای زیادی در ایران گام‌های موفقی برای جذب توریست‌های سلامت برداشته‌اند؛ تهران، قم، مشهد، اهواز، شیراز، تبریز، سمنان، ارومیه و لار امسال به ترتیب بیشترین تعداد مراجعه را از آن خود کرده‌اند.
بیشترین گردشگران سلامت در سال جاری از کشورهای افغانستان، عراق، آذربایجان، پاکستان، عمان، بحرین، کویت، ترکمنستان، هند و قطر به بیمارستان‌ها و مراکز جراحی محدود در ایران مراجعه کرده‌اند و بیشترین علت مراجعه به ترتیب بیماری‌های زنان، جراحی ارتوپدی، بیماری‌های قلبی، ارولوژی، جراحی چشم، بیماری‌های عفونی، جراحی‌های عمومی، جراحی بینی و بیماری‌های غیرجراحی (درمان طبی) بوده است.
- خدمات درمانی در ۱۵۴ بیمارستان کشور
امسال ۲۲ بیمارستان در تهران، ۲ بیمارستان در کرج، ۱۰ بیمارستان در مشهد، ۲ بیمارستان در شیراز، یک بیمارستان در سبزوار، آمل، همدان و ساری متقاضی پذیرش بیماران حوزه بین‌الملل بوده‌اند و مجوز پذیرش یک ساله را دریافت کرده‌اند. با این همه، معاون درمان وزارت بهداشت از ارائه خدمات درمانی به گردشگران خارجی در ۱۵۴ بیمارستان خبر می‌دهد و می‌گوید: تعداد بیمارستان‌هایی که اطلاعات بیماران خارجی خود را در سامانه گردشگری سلامت ثبت کرده‌اند، ۳۲۲ مورد است که از این تعداد ۱۵۴ بیمارستان تایید گرفته و مجوز IPD برای آن‌ها صادر شده است.
قاسم جان بابایی با بیان این‌که صنعت توریسم دومین صنعت پر درآمد حوزه سلامت و سومین صنعت پر درآمد دنیا در جهان محسوب می‌شود، می‌افزاید: با توجه به پراکندگی متوازن دانشگاه‌های فعال در زمینه گردشگری سلامت مانند مشهد، شیراز، تبریز، اهواز، تهران، ارومیه، کرمانشاه و زاهدان به نظر می‌رسد تقریبا در همه نقاط کشور از نظر جغرافیایی دسترسی آسان برای دریافت خدمت درمانی برای بیماران وجود داشته باشد.
جان بابایی با اشاره به خدماتی که در گردشگری سلامت به بیماران داده می‌شود، گفت: از جمله خدمات ویژه پزشکی و درمانی که به بیماران خارجی داده می‌شود می‌توان به پیوند مغز استخوان، درمان بیماری‌های مربوط به گوش و حلق و بینی، جراحی مغز و اعصاب به‌خصوص جراحی قاعده جمجمه، استفاده از سلول‌های بنیادین در درمان برخی بیماری‌های مزمن و درمان موثر پارکینسون اشاره کرد.
برگزاری کارگاه آموزشی برای کارشناسان گردشگری سلامت دانشگاه درباره نحوه آموزش به بیمارستان‌های متقاضی و ورود اطلاعات در سامانه، تشکیل دوره آموزش مهارتی گردشگری سلامت مختص کارشناسان گردشگری سلامت دانشگاه‌های علوم پزشکی، برگزاری همایش‌های تخصصی گردشگری سلامت با حضور دانشگاه‌های علوم پزشکی و شرکت‌های فعال در زمینه گردشگری سلامت در شهرهای تهران، اهواز، مشهد، تبریز و مازندران از اقدامات انجام‌شده برای توسعه این بخش محسوب می‌شود.
- تعریف ماموریت ویژه برای استان‌ها
گرچه استان‌های مختلف کشور در بسیاری از زمینه‌ها خدمات پزشکی ارائه می‌دهند، اما ماموریت‌های ویژه تعیین‌شده برای هر استان و همچنین تمرکز خدمات پزشکی در رشته‌های خاص موجب تخصصی شدن خدمات در این زمینه می‌شود. تولید دارو و تجهیزات پزشکی در آذربایجان شرقی، پیوند کلیه در آذربایجان غربی، درمان سرطان و بیماری قلبی در اردبیل، داروسازی و تولید واکسن دامی در البرز، چشم‌پزشکی و پیوند اعضا در فارس، چشم‌پزشکی در سیستان و بلوچستان، درمان آلرژی و پزشکی هسته‌ای در خراسان رضوی، قم و یزد و درمان ناباروری بخشی از خدمات تخصصی پزشکی در استان‌های مختلف کشور است.
وزارت بهداشت در سال‌های اخیر ماموریت‌های ویژه‌ای برای استان‌هایی که فعالیت کمتری در این حوزه دارند، تعریف کرده است. به نظر می‌رسد اما مهم‌ترین خلأ در زمینه توریسم‌درمانی فرهنگ‌سازی است که بیش از وزارت بهداشت یا وزارت امور خارجه باید از سوی سازمان گردشگری پیگیری شود.
- ضرورت توزیع امکانات درمانی در استان‌ها
نماینده رئیس جامعه آژانس‌داران گلستان و عضو شورای راهبردی گردشگری سلامت گلستان به همشهری می‌گوید: گردشگری پزشکی یا گردشگری درمانی حساس‌ترین نوع گردشگری است، زیرا به طور مستقیم با جان و سلامت گردشگر مرتبط است اما با توجه به دانش تخصصی پزشکان کشور این ظرفیت برای خدمت‌رسانی به سایر کشورها وجود دارد. عیسی کاملی با بیان این‌که برخی استان‌های کشور به‌ویژه استان‌های شمالی، شمال غربی و شرقی چون ایلام و مانند آن به دلیل برخورداری از آب‌وهوای مطلوب و قرار گرفتن در نزدیک مرزها بستر مناسبی برای استقبال از گردشگران سلامت هستند، می‌افزاید: ﮔﺮدﺷﮕﺮی ﺳﻼﻣﺖ و ﺗﻮرﯾﺴﻢ درﻣﺎﻧﯽ ﯾﮑﯽ از ﺣﻮزهﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻧﻘﺸ مهمی برای ﺗﻮﺳﻌﻪ ﮔﺮدﺷﮕﺮی اﯾﻔﺎ کند. به گفته وی، توان پزشکی بالای ایران در خاورمیانه، در صورت توزیع مناسب امکانات درمانی درجه یک در همه استان‌ها، می‌تواند مصداق بارز پویایی اقتصادی و تحقق اهداف اقتصاد مقاومتی باشد.
بر همین اساس استفاده از ظرفیت مراکز درمانی، نیروی انسانی حاذق و ارزشی در حوزه پزشکی و معرفی جاذبه‌های گردشگری سلامت نقش مهمی در گسترش صنعت گردشگری خواهد داشت. این کارشناس با بیان این‌که توسعه صنعت توریسم درمانی، علاوه بر ابراز هویت ملی، موجب ارتقای ابعاد وسیع اقتصادی از جمله ایجاد فرصت‌های شغلی و درآمدزایی خواهد شد، اظهار می‌کند:
این درآمدزایی موجب کاهش فقر و گسترش عدالت اجتماعی و رفاه در جامعه می‌شود. به همین دلیل توسعه امکانات درمانی و تشخیصی در مراکز کمتر برخوردار کشور مانند سیستان و بلوچستان، ایلام، چهارمحال و بختیاری و مانند آن می‌تواند علاوه بر تامین نیازهای درمانی این مناطق که تا پایتخت هم فاصله قابل توجهی دارند، به تولید ارزش افزوده در این مناطق نیز کمک کند. کاملی اضافه می‌کند:
علاوه بر این موارد، خوشبختانه برای همراهان توریست‌ها هم تمهیداتی اندیشیده شده است و این بخش از فعالیت‌ها در استان‌ها به آژانس‌های مسافرتی که کد بین‌المللی دارند، واگذار شده است. وظیفه آن‌ها خدمت‌رسانی از بدو ورود به توریستی است که برای درمان به استان آمده. به این صورت که رزرو تخت در بیمارستان، تعیین محل اقامت برای همراهان بیمار و در صورت نیاز به استراحت پس از دوره درمان بیمار در بیمارستان، در نظر گرفتن مکانی برای گذراندن دوران نقاهت برای توریست‌ها مهیا شده است. در طول این مدت باید آژانس‌های مسافرتی همه خدمات گردشگری را برای ارائه به همراهان بیمار با هدف بازدید از جاذبه‌های تاریخی و تفریحی استان مهیا کنند.
کاملی درباره جامعه هدف توریست‌های درمانی کشور هم می‌گوید: جامعه هدف، همه کشورها هستند، اما در ابتدا باید برای کشورهای همسایه تبلیغات صورت بگیرد. راه‌اندازی پرواز از مرکز استان‌ها با یکی از کشورهای همسایه مانند ترکیه، ترکمنستان، پاکستان، یکی از زیرساخت‌های گردشگری سلامت در استان‌هاست.
- شهرهای زیادی در ایران گام‌های موفقی برای جذب توریست‌های سلامت برداشته‌اند؛ تهران، قم، مشهد، اهواز، شیراز، تبریز، سمنان، ارومیه و لار امسال بیشترین تعداد مراجعه را از آن خود کرده‌اند
- تعداد بیمارستان‌هایی که اطلاعات بیماران خارجی خود را در سامانه گردشگری سلامت ثبت کرده‌اند، ۳۲۲ مورد است که از این تعداد ۱۵۴ بیمارستان تایید شده است