به همین دلیل به اینجا می‌گفتند «ترشنبه». بعضی از اهالی هم به خاطر دارند که تا چند سال پیش زمین‌های روستا پر بود از انبه‌های‌ریز ترش و می‌گویند نام اینجا «ترش‌انبه» بوده که در گویش‌های محلی به «ترشنبه» تغییر پیدا کرده است. روستای ترشنبه به انتهای نقشه منطقه ۱۸ سنجاق شده و مردم آن همسایه شهرنشینان هستند، ولی تمایلی ندارند به رنگ همسایه‌هایشان درآیند. اصالت مردم ترشنبه سبب شده حال و هوای باصفای این روستای حاشیه پایتخت حفظ شود. ترشنبه تاریخچه‌ای کهن دارد و آثار باستانی بسیاری را در خود جای داده است، اما به نظر می‌رسد دست‌هایی پنهان برای برهم زدن این حال و هوای خوش آستین بالا زده‌اند. به بهانه روز روستا و عشایر سری به این ده زده ایم.
تفاوتـی نمی‌کند از جـــاده احمدآباد مستوفی وارد روستای ترشنبه شوی یا جاده تهران‌ـ‌ساوه را برای رسیدن به روستا استفاده کنی، در هر دو سو پس از تابلو کوچک و رنگ‌ورورفته روستا مقابل خود کشتزارهای بایر و خشکیده‌ای می‌بینی که پر از نخاله‌های ساختمانی است، اما وقتی به خیابان بلند و طولانی شهید قائم‌مقامی می‌رسی پاکیزگی این خیابان بلند و طولانی نگاهت را نوازش می‌دهد. خیابان شهید قائم‌مقامی معبر اصلی روستای ترشنبه است که بناهای تاریخی، بافت مسکونی و کارگاه‌های صنعتی در دو راسته آن پراکنده شده‌است. ضلع شمالی روستا را که تا یک دهه پیش پر از گاوداری‌های کوچک و بزرگ بود، حالا کارگاه‌های تولید چرخ‌دستی و صنایع چوبی تسخیر کرده‌اند. در این قسمت خانه‌های مسکونی به چشم نمی‌خورد و از پشت درهای زنگ‌زده و رنگ‌ورورفته کارگاه‌ها فقط صدای دستگاه‌های برش الوارهای چوبی وخم‌کاری قطعات آهن و فولاد به گوش می‌رسد. بسیاری از جوانان روستا در این کارگاه‌ها مشغول کارهستند.
ترشنبه بی‌خانمان ندارد
زمین‌های کشاورزی ضلع شمالی خیابان طراوتی ندارد و بی‌آبی رنگ و روی محصولات کم‌جانشان را زرد کرده است. اغلب مراکز دامپروری که در حاشیه این زمین‌ها فعالیت می‌کردند به کارگاه‌های تولیدی تبدیل شده و زمین‌های مشرف به کارگاه‌ها را به حال خود رها کرده‌اند. حسینیه پنج تن آل عبا(ع) نوسازترین بنای روستاست و خانه‌های مسکونی ترشنبه پیر و خسته به نظر می‌رسند. «مسعود رضایی» از شورایاران و اهالی قدیمی ترشنبه است. او می‌گوید: «بسیاری از املاک روستا موقوفه است و در طرح کمربند سبز قرار دارد. به همین دلیل اهالی نمی‌توانند خانه‌هایشان را نوسازی کنند یا بنای جدیدی بسازند.» صاحبان باغ‌ها در پناه چهاردیواری خود به این قانون ممنوعه پایبند نمانده و خانه‌های زیبا و باصفایی که گوشه باغ‌هایشان بنا کرده‌اند به ویلاهای پرآوازه شمال کشور پهلو می‌زند. هریک از این باغ‌ها در مالکیت چند خانواده است و افراد ساکن باغ در مناسبت‌های مختلف میزبان خانواده و اعضای فامیل هستند. سکونت صاحبان باغ‌ها در املاکشان سبب شده پای غریبه‌ها به ترشنبه باز نشود و حتی در کوچه‌پسکوچه‌های خلوت روستا آثار حضور معتادان یا افراد ناباب دیده نمی‌شود.
کوچه‌باغ‌های باصفا
کوچه‌پسکوچه‌های روستا خلوت است، ولی جاده عریض و استاندارد آن لحظه‌ای از سروصدای خودروها و موتورسیکلت‌ها خالی نمی‌ماند. رضایی می‌گوید: «تا چند سال پیش جاده روستا فقط ۳متر عرض داشت و تصادفات رانندگی زیادی رخ می‌داد. با پیگیری چند ساله شورایاران و همکاری شهرداری ۲۲متر به عرض جاده اضافه شد. قسمتی از هزینه آسفالت و روشنایی جاده را هم اهالی تأمین کردند.» شاخ و بار بسیاری ازدرختان میوه روی دیوارهای گلی باغ‌ها سرازیر شده و به خیابان شهید قائم‌مقامی و کوچه‌پسکوچه‌های مشرف به آن حال و هوای دلنشینی بخشیده است. در سرتاسر خیابان به زحمت می‌توان خانه و باغی را پیدا کرد که اهالی مقابل آن درخت و نهالی نکاشته باشند. سرسبزی ترشنبه باعث شده آلودگی بزرگراه‌های اطراف روستا، هوای آن را چندان تحت تأثیر قرار ندهد و ساکنان روستا از همسایه‌های شهرنشینان آسوده‌تر نفس بکشند.
امکانات رفاهی وجود ندارد
زمین‌های ترشنبه بابرکت و حاصلخیز است و از درختان گردو و هلو تا انواع صیفی و سبزی در باغ‌ها به بار می‌نشیند. رضایی می‌گوید: «آب آشامیدنی روستا از چاه تأمین و در منبعی که روی حسینیه قرار گرفته ذخیره می‌شود.» بسیاری از بانوان روستا با تهیه رب گوجه‌فرنگی خانگی، خشک‌کردن سبزی و فرآوری محصولات باغ و زمین کشاورزی خود درآمد کسب می‌کنند. تنها مدرسه ترشنبه سال‌ها پیش تعطیل شده و دانش‌آموزان روستا در مدارس روستای گلدسته درس می‌خوانند. «مهدی‌صادقیان» از اهالی روستاست. او می‌گوید: «اینجا بوستان، ورزشگاه یا مکانی تفریحی وجود ندارد و فوتبال بازی‌کردن در زمین پشت حسینیه تنها سرگرمی جوانان و نوجوانان محل است. آنها برای فعالیت‌های مختلف به اینترنت نیاز دارند، ولی آنتن‌دهی اینترنت و شبکه‌های تلفن همراه درترشنبه بسیار ضعیف است. این مشکل با نصب دکل در محلی مشرف به روستا حل می‌شود، ولی پیگیری اهالی برای حل مشکل به جایی نرسیده است.» اهالی ترشنبه حتی از درمانگاه و خانه بهداشت محروم هستند و مطب پزشک در روستا یافت نمی‌شود. در روستای ترشنبه از قصابی و نانوایی و حتی سوپرمارکت خبری نیست و اهالی برای خرید روزانه خود به محله‌ها و روستاهای مجاور مراجعه می‌کنند.
جوانان روستا خانه می‌خواهند
روستای ترشنبه ۱۸۰ سال قدمت دارد و بسیاری از ساکنان قدیمی آن روستا را ترک کرده‌اند. اکنون در ترشنبه ۳۰ خانوار زندگی می‌کند که تقریباً نیمی از آنها اهل شهر یزد هستند و لااقل چند نسل از گذشتگان آنها در ترشنبه عمرشان را سر کرده‌اند. همین ریشه‌ها ساکنان فعلی ترشنبه را به خاک روستا گره زده و مانع مهاجرت آنها شده است. «حسن صادقیان» از شورایاران واهالی یزدی‌تبار ترشنبه است. او می‌گوید: «بسیاری از املاک ترشنبه موقوفه است و این روستا در طرح کمربند سبز قرار دارد. به ما اجازه نوسازی خانه‌هایمان را نمی‌دهند و بسیاری از خانه‌ها آنقدر فرسوده شده که ممکن است امروز و فردا روی سر اهالی خانه آوار شود. حسینیه پنج‌تن آل عبا(ع) تنها ساختمانی است که در عرض ۴۰ سال گذشته در ترشنبه ساخته شده و محل جمع شدن اهالی و برگزاری مراسم مختلف روستاست. ما زمین‌های زیادی داریم، ولی نمی‌توانیم برای فرزندان‌مان در روستا خانه بسازیم و جوانان مجبور به مهاجرت و تحمل مستأجری در شهر می‌شوند.»
۷ سال چشم‌انتظاری اهالی
طرح هادی، طرحی است که بافت روستا را اصلاح و کاربری زمین‌های روستا را تعیین می‌کند.
به گفته صادقیان سال ۱۳۹۱ طرح هادی برای روستای ترشنبه تصویب و ابلاغ شده، ولی هنوز به مرحله اجرا نرسیده است. اجرا نشدن طرح هادی اهالی روستای ترشنبه را مأیوس کرده، چرا که به واقع آنها در طول ۷ سال گذشته منتظر اجرای این طرح بوده‌اند تا این قسمت از پایتخت نونوار شود.
اغلب زمین‌های کشاورزی و سبزیکاری ترشنبه کرت‌بندی شده‌اند، ولی در هر قواره زمین یک یا چند کرت خشک و بدون کشت وجود دارد. بی‌شک اجرای این طرح از خشک شدن زمین‌های کشاورزی جلوگیری کرده و اهالی ترشنبه متوجه می‌شوند که طبق طرح هادی چه اقداماتی را می‌توانند در اراضی خود داشته باشند.
آب کانال فیروزبهرام به ترشنبه نرسید
صادقیان می‌گوید: «در گذشته قنات پرآبی در روستا جاری بود و زمین‌های کشاورزی کاملاً سیراب می‌شد، ولی کاهش بارندگی قنات را خشک کرده و حالا فقط با یک اینچ و نیم آب چاه اصلی و آبیاری قطره‌ای کشت‌وکار می‌کنیم.» در زمین‌های کشاورزی ترشنبه برای آبرسانی از کانال محمدیه(فیروزآبادی) لوله‌گذاری شده، ولی آب به زمین‌ها هدایت نمی‌شود و زمین‌های روستا تشنه می‌ماند. اهالی ترشنبه معتقدند آب روستای آنها به روستاها و شهرک‌های صنعتی مجاور برده می‌شود و خواب و خیال‌های پس پرده سودجویان در خشکاندن زمین‌های کشاورزی مرغوب و بارور ترشنبه بی‌تأثیر نبوده است. اهالی ترشنبه از همسایگی ریل آهن تهران‌ـ اهواز هم دل خوشی ندارند. پیچ جاده انتهای روستا میان ۲ زیرگذر همسطح و غیرهمسطح ریل راه‌آهن قرار گرفته و هر روز تصادفات رانندگی زیادی در این محل رخ می‌دهد. صادقیان می‌گوید: «این مشکل با اقدامات ترافیکی ساده‌ای قابل اصلاح است، ولی برای رفع آن تلاشی نشده است.»
- ۴۶۰ مترمربع مساحت و ۲۰۰متر زیربنای یخچال تاریخی ترشنبه است.
- ۱۸۰ سال پیش ترشنبه فقط مالکی به نام «حسام‌الشکر» داشت که پس از فوتش فرزندان او نیمی از زمین‌های روستا را وقف کردند.
- ۳۶۰ هکتار وسعت ترشنبه است که ۱۸۰ هکتار عرصه موقوفه دارد و اهالی در اعیان این زمین‌ها صاحب حق نسق و ریشه هستند.
- ۱۸۰ هکتار باقیمانده در مالکیت «منوچهر حاجی‌محمدی» و «عزیزالله رضایی» است.
- ۸۸ دامداری در ترشنبه وجود داشت که اغلب آنها با تغییر کاربری غیرمجاز به کارگاه و مراکز صنعتی تبدیل شدند و اکنون فقط ۸ دامداری روستا فعال است.
- ۴۸۰ متر مربع مساحت تنها حسینیه روستای ترشنبه است.
گرد غربت بر سیمای یخچال ترشنبه
تپه‌طلا و یخچال ترشنبه در دوران صفویان بروبیای زیادی داشته و از این دوران به جا مانده است. جاده‌ای که امروز به نام جاده ساوه شهرت دارد درگذشته مسیر بازرگانان جاده ابریشم بود که برای خرید و استراحت خود را به شهرری می‌رساندند. در آن دوران مردم ترشنبه با ساختن کاروانسرا و قلعه مکانی را برای توقف و اتراق کاروانان این مسیر فراهم کرده بودند. با گذشت زمان کاروانسرا و قلعه خشتی روستا کاملاً از بین رفته و از برج و باروهای باعظمت قلعه فقط انبوهی خاک رس تپه مانند به جا مانده است. اهالی ترشنبه به آن «تپه طلا» می‌گویند. در روستای ۳۰۰ هکتاری ترشنبه یخچال و آرامستانی قدیمی هم وجود دارد. شاید کسانی که از روستای گلدسته وارد ترشنبه می‌شوند ندانند تپه مخروطی وارفته مجاور کشتزارهای گلدسته بقایای قلعه بلند قامت ترشنبه است که روزگاری هنگام غروب آفتاب، ده‌ها فانوس و روشنایی از در و دیوارش می‌آویختند و مثل گوهر شب‌چراغ روستا می‌درخشید.
این تپه از هیبت گذشته خود نشانی ندارد و بارندگی و فرسایش خاک هر روز «تپه‌طلا» را کوچک‌تر و کوچک‌تر می‌کند. آنچه برنده‌تر و بی‌رحم‌تر از باد و خاک، تپه طلا را می‌تراشد چشم طمع کسانی است که بدون حق و حقوقی قانونی به محدوده ۴۰۰مترمربعی تپه‌طلا می‌خزند وقسمتی از آن را به باغ و باغچه خود می‌افزایند. گیاهان «نسی» و «کلبیت» زردرنگی که در زمین‌های بکراطراف تپه‌طلا روییده این محدوده را به دشت و بیابان شبیه کرده‌اند. در همسایگی تپه‌طلا آرامستانی قدیمی قرار دارد که از سال‌ها پیش رفتگان روستا در آن دفن نمی‌شوند. تقریباً همه سنگ‌های قبر این آرامستان با دست و بدون دستگاه برش خورده و تراشیده‌شده‌اند. نوشته‌های روی قبرها در زیرلایه‌های خاک و علف‌های خودرو پنهان شده و روی بعضی از آنها به زحمت نام افرادی مانند مرحوم «حسین جعفری» دیده می‌شود. در میان ساکنان ترشنبه از نوادگان این خاندان کسی پیدا نمی‌شود و به نظر می‌رسد نسل‌های بعد آنها سال‌ها پیش روستا را ترک کرده‌اند. یخچال ترشنبه تنها اثر باستانی روستاست که تخریب نشده است.
یخچال در فاصله بافت مسکونی و کارگاه‌های تولیدی خیابان شهید قائم‌مقامی قرار گرفته است.
سنگفرش اطراف یخچال را حصارکشیده‌اند و ۲ در کوتاه در دوسوی آن قرار گرفته است. مخروط آجری یخچال رنگ و رویی روشن و پاکیزه دارد و گذر زمان خشت و آجرهای خام رویه آن را چرک‌تاب نکرده، ولی دوده و سیاهی که روی دیواره‌های داخلی مخروط نشسته، آن را به تخته‌سیاهی برای یادگارنویسی رهگذران تبدیل کرده است. گود وسط یخچال که در گذشته حوضچه ذخیره آب بوده چندان عمیق نیست. آب یخچال ترشنبه از قنات تأمین می‌شد. بر اثر کاهش بارندگی آب قنات خشک شده و از ۷۵ سال قبل یخی از این یخچال بیرون نیامده است.
یخچال ترشنبه درمالکیت فردی به نام «منوچهر حاج‌محمدی» بود که سال ۱۳۸۲ آن را به روستا اهدا کرد و با پیگیری معتمدان به‌عنوان اثر باستانی ثبت و مرمت شد. یخچال ترشنبه ظرفیت گردشگری مناسبی دارد، ولی سازمان میراث فرهنگی با پیشنهاد اهالی برای جذب گردشگر و عرضه صنایع‌دستی در این محل موافقت نکرده و بزرگ‌ترین و قدیمی‌ترین یخچال طبیعی استان تهران تنها و غریب روزگارمی‌گذراند.
۴۰ متر عمق یخچال ترشنبه بود که در مرمت بنا با ورودی آن همسطح شد.
شهردار ناحیه ۷ منطقه ۱۸:
تفکیک زمین‌های کشاورزی ممنوع!
تفکیک غیرمجاز زمین‌های کشاورزی و تبدیل آنها به باغ و باغچه بخشی از سرنوشت نامبارکی است که در سایه غفلت برخی مسئولان، در ترشنبه اتفاق افتاده است. مشکلات روستای ترشنبه را با «رحمان مظاهری» شهردار ناحیه ۷ شهرداری منطقه ۱۸ در میان گذاشتیم تا دلایل آنها را از زبان او بشنویم. مظاهری معتقد است جلوگیری از تغییر کاربری زمین‌های کشاورزی به حفظ حیات و هویت روستا کمک می‌کند.
تأخیر ۷ ساله در اجرای طرح هادی مهاجرت بومیان روستا را در پی داشته است. چه موانعی بر سر اجرای طرح وجود دارد؟
برای الحاق یک هکتار مصوب طرح هادی به بافت روستایی باید بخش مسکونی جابه‌جا و دوباره طرح هادی نوشته شود. این مسئله در حوزه تقسیمات کشوری قرار می‌گیرد و بنیاد مسکن و شهرسازی با جابه‌جایی روستا موافقت نکرده است.
یخچال ترشنبه در فهرست آثار ملی کشور ثبت شده، اما برای جذب گردشگر و رونق گردشگری روستا برنامه‌ریزی نشده است. دلیل این امر چه بوده است؟
مدیریت شهری منطقه ۱۸ یخچال ترشنبه را یک ظرفیت تفرجگاهی و گردشگری ارزشمند می‌داند. چند طرح هم برای جذب گردشگر و معرفی این مکان تاریخی پیشنهاد کرده‌ایم که در سازمان میراث فرهنگی در حال بررسی است و پس از تأیید اجرا می‌شود.
به چه دلیل آبرسانی زمین‌های کشاورزی ترشنبه از کانال فیروزآبادی در مرحله لوله‌گذاری متوقف شده است؟
بر اساس تفاهمنامه تقسیم آب کانال فیروزآبادی بخشی از آب این کانال به روستای ترشنبه تعلق دارد، ولی برای استفاده از آب کانال باید ایستگاه تقسیم آب فیروزبهرام تکمیل شود. ساخت کانال ۹۰درصد پیشرفت داشته و شرایط برای صدور مجوز هدایت آب کانال آماده است البته در ترشنبه ۱۳ حلقه چاه وجود دارد که برای آبیاری زمین‌های کشاورزی مورد استفاده قرار می‌گیرد، اما موضوع مهم این است که نگاه درآمدزایی به ترشنبه وجود دارد و بسیاری از زمین‌ها به‌صورت غیرمجاز تفکیک و به باغ و باغچه تبدیل شده‌اند. مثلاً یک زمین گندم ۱۰ هزار متری به ۱۰ باغ و باغچه تقسیم و ۱۰ مالک پیدا کرده که هریک در داخل باغ خود استخر شخصی ایجاد کرده‌اند. این رویه به تقسیم نابرابر آب موجود می‌انجامد و ممکن است بعضی از زمین‌ها آب کمتری داشته باشند.
پیامدهای نگاه اقتصادی به ترشنبه به تقسیم اراضی کشاورزی محدود شده است؟
بسیاری از زمین‌هایی که تفکیک شده‌اند در زمان کوتاهی تغییر کاربری می‌دهند و به مراکز تجاری و صنعتی تبدیل می‌شوند. مثلاً ۲۸ هکتار زمین که به قطعات یک هکتاری تفکیک شده بود، در حال تغییر کاربری غیرمجاز بود که قبل از بروز تخلف برخورد وپیشگیری کردیم. مورد دیگری هم که اخیراً اتفاق افتاده توافق برای ساخت یک کارگاه تولیدی کیف و کفش در یک قطعه ۲۷ هکتاری زراعی بوده که توانستیم از اجرای آن پیشگیری کنیم. سیاست مدیریت شهری بر حفظ این قسمت از ریه تنفسی شهر تهران است و با تفکیک و تغییر کاربری زمین‌های کشاورزی با جدیت برخورد می‌کند.
ناایمنی ترافیکی جاده اسلامشهرـ ترشنبه برای رانندگان خطرات جانی به وجود می‌آورد. برای رفع این مشکل چه راه‌حلی پیش‌بینی کرده‌اید؟
شکستی ۴۵ درجه دردهانه پل این معبر به وجود آمده و دید رانندگان را کور کرده است. قسمتی که در محدوده نظارت شهرداری منطقه ۱۸ قرار دارد، به علائم ایمنی ورانندگی مجهز شده و ساماندهی قسمتی از آن برعهده شهرداری اسلامشهر است. برای ایمن‌سازی این جاده لازم است اراضی اطراف گذر آزادسازی شود تا گذر پهن شود. این اقدام با جلب مشــارکت شهرداری اسلامــشهر و مالکان اراضی مجاور گـذر میسر است.