همشهری آنلاین - علی قنبریان : این مسجد، در مجاورت گورستان متروکه امام زاده ساخته شد و از همان روزهای ساخت تا به امروز با همه تغییرات و دگرگونی ها، کانون رویدادها و حوادث تاریخی زیادی مانند مکان تجمع مردم تهران در اعتراض به ساخت بانک استقراضی روس بود. در این گزارش نگاهی به پیشینه ساخت و شکل گیری آن داریم.
خازن الملک از نوکری تا تولیت آستان امام رضا(ع)
محمدرحیم خان، مقلب به خازن الملک، از نوکران و جانثاران دربار «محمدشاه قاجار» بود که به پاس خوش خدمتی که داشت به دربار ناصرالدین شاه هم راه پیدا کرد و به سمت «داروغگی» رسید. اداره دفترها و دفاتر مخازن سلطنتی و ثبت و ضبط آنها از وظایف داروغه بود. 7 سال بعد، زمانی که پله های ترقی را طی کرد و به منصب صندوق دار خاصه دربار که رسید به او لقب خازن الملک را دادند. یک سال بعد، از این سمت استعفا داد اما همچنان عهده دار تولیت دریای نور، نوشته جات، اسناد و نامه های مهم دولتی بود. عضویت دارالشورای کبرا، رخت برداری بیوتات سلطنتی و تولیت آستان مقدس امام رضا(ع)، از مهم ترین سمت های خازن الملک در دربار قاجاری بود.
ساخت مسجد و مدرسه در پاچنار
یکی از قدیمی ترین ابنیه مذهبی تهران، مسجد و مدرسه خازن الملک است که بانی آن محمدرحیم خان است. نزدیک به یک قرن و نیم پیش که هنوز تهران، لباس شهری شدن برتن نداشت، در محله پاچنار، به جز مسجد یا بقعه متبرکه امام زاده «سید ولی» چیزی دیگری وجود نداشت. اطراف امام زاده هم تا چشم کار می کرد قبرستان بود که تا امام زاده «زید» و «سرای بوعلی» ادامه داشت. براساس بعضی روایات، از مسجد خازن‌الملک به‌عنوان یکی از شاخص‌ترین مسجد مدرسه‌های دورۀ قاجار می توان یاد کرد که درباره معماری منحصر به فرد آن چنین نقل قول شده است: تاج، انسان و فرشتۀ بالدار، انسان با لباس اروپایی، گل سرخ و زنبق، و گل و گلدان.
«منوچهر عبدالخالقی»، از هیئت امنای مسجد، با اشاره به تاریخچه شکل گیری آن می گوید: «پیش از مرحوم خازن‌الملک، اینجا قبرستان بود و اموات را به تبرک داخل امامزاده دفن می‌کردند و درحال حاضر هم زیر خاک، سنگ قبرهایی وجود دارد. پیش از اینکه اینجا بازار شود، بافت مسکونی داشت. بیشتر بانوان در بالای شبستان نماز می خواندند. کناره‌های مسجد «شاه‌نشین» بود و مانند گود زورخانه، کسی از عوام، حق نشستن در آنجا را نداشت، تنها زمان اجرای مراسم تعزیه و سینه زنی، شاهزاده‌ها در شاه‌نشین‌ها می‌نشستند. »
به گفته عبدالخالقی، مرحوم خازن‌الملک اتاقی برای مقبره خود ساخته بود که در سال 1372 شمسی برای توسعه مسجد برداشته شد. ورودی مقبره خازن الملک بسته شده است و سنگ قبرش را به سینه دیوار زدند. ارتباط بین امامزاده و مسجد هم قطع بود که در سال 1378، 2 در به سوی امام زاده باز شد.
سال ساخت مسجد
درباره زمان ساخت مسجد خازن الملک و آثار وقف شده در آن، اطلاعات چندان زیادی در دست نیست اما روایت های زیادی نقل شده است. به گفته «احمد روستایی»، از قدیمی های مسجد، کتیبه‌ای در مسجد خازن‌الملک وجود دارد. متن کتیبه این است: «{إِنَّما یَعْمُرُ مَساجِدَاللَّهِمَنْآ مَنَبِا للَّهِوَالْیَوْمِا لْاخِرِوَ أَقامَ الصَّلاة َوَ آتَی الزَّکاة َوَ لَمْیَخْشَإِ لاَّاللَّهَ}سنة 1293».
مرحوم خازن‌الملک در سال 1311 قمری به دیار حق شتافت و بر اساس بعضی از اسناد موجود، مسجد را 18 سال پیش از مرگش ساخته است. در امامزاده سید ولی که متصل به مسجد است، در فضای بقعه، کتیبه‌ای بر در ورودی گنبدخانه وجود دارد. این کتیبه به تاریخ ۱۲۹۸ق است. با توجه به مجاورت خانه خازن الملک به امام زاده، احتمال ساخت این مسجد به سال 1298 قمری می رسد که هزینه ساخت و نظارت کار با او بوده است.
معماری قجری
بنای این مسجد و مدرسه تاریخی شامل 2 طبقه است. ورودی آن از بخش جنوب غربی پس از عبور از راهرو به صحن اصلی مسجد منتهی می شود. بخش شمالی صحن بزرگ مسجد، فضای ورودی به مقبره واقع شده و تردد از همین بخش انجام می شود. دربخش شرقی مقبره، نمازخانه قرار دارد و شبستان مسجد در 2 طبقه ساخته شده است. در بخش شمالی، دری به صحن کوچک تر مسجد و به فضای مدرسه خازن الملک باز می شود. وجود چیزی نزدیک به 10 حجره در حیاط مسجد، حکایت از وجود حوزه علمیه و مدرسه تحصیل طلاب، می کند. حتی در نسخه خطی «بحر الفواید فی شرح الفرائد» که کاتب آن «رضا طبرستانی» است، از مدرسۀ خازن‌الملک به عنوان مکان کتابت این نسخه نام برده شده است. در دل مسجد نیز امام زاده سید ولی قرار گرفته که این بقعه از بنای ساختمان قدیمی تر است.