همشهری آنلاین - محمدرضا ربیعیان: سازشناسی علم شناخت، بررسی و طبقه‌بندی سازهای موسیقی است. سازها را معمولاً به صورت‌های گوناگونی طبقه‌بندی می‌کنند، از جمله غربی یا غیرغربی.
یک تقسیم‌بندی دیگر که معمولاً رواج دارد، طبقه‌بندی سازها از نظر نحوۀ صدادهی یا نواختن آنها است که به چند دستۀ کلی تقسیم می‌شود: سازهای زهی، سازهای کوبه‌ای، سازهای بادی، سازهای کلیددار و سازهای الکترونیک. هر یک از اینها هم زیرشاخه‌ها و انواعی دارند. در سنت موسیقی ایرانی فقط سازهای زهی، کوبه‌ای و بادی کاربرد دارند.
سازهایی که در موسیقی دستگاهی یا موسیقی ملی ایران به کار می‌روند عبارتند از: تار، سه‌تار، بربط، سنتور، قانون، کمانچه، نی، قیچک، رباب، تمبک، دف، دایره و دایره‌زنگی. تعدادی از این گروه در موسیقی نواحی هم کاربرد دارند، مثل نی، کمانچه و قیچک، با این تفاوت که تنوع بسیار بیشتری دارند.
در اینجا فقط به طبقه‌بندی سازهای موسیقی نواحی ایران می‌پردازیم.
• زِه‌صداها (کوردوفون‌ها) یا سازهای زهی
زه‌صداها سازهایی هستند که صدا در آنها از طریق ارتعاش زه (سیم یا وَتَر) ایجاد می‌شود. زه‌صداها انواعی دارند که می‌توان آنها را به دو دستۀ کلی مضرابی (زخمه‌ای) و آرشه‌ای (کمانی) تقسیم کرد. زه‌صداهای مضرابی دو گروه دارند: مقیّدات (سازهایی که روی وتر یا وترهای آنها انگشت‌گذاری می‌شود، مثل دوتار) و مطلقات (سازهایی که روی وتر یا وترهای آنها انگشت‌گذاری نمی‌شود، مثل سنتور). در موسیقی نواحی ایران نوع مطلق کاربرد ندارد.
برخی از زه‌صداهای مضرابی (زخمه‌ای) عبارتند از: دوتار که در استان‌های خراسان شمالی، خراسان رضوی، گلستان (منطقۀ ترکمنی و کتول) و شرق مازندران نواخته می‌شود؛ تنبور که در کردستان، کرمانشاه و لرستان رواج دارد؛ تمبوره در منطقۀ تالش (غرب گیلان)؛ تمبورک در بلوچستان؛ رباب در سیستان و بلوچستان؛ بِنجو یا بینجو در بلوچستان؛ ساز عاشیقی در آذربایجان شرقی و غربی که در استان‌های اردبیل، زنجان، همدان و قزوین هم رواج دارد؛ تار آذربایجانی؛ باغلاما و سازهای هم‌خانوادۀ آن در آذربایجان غربی و کردستان؛ تمبیرۀ نوبان در هرمزگان.
زه‌صداهای آرشه‌ای (کمانی) عبارتند از: سَرود یا قیچک در سیستان و بلوچستان؛ کمانچه که در استان‌های خراسان شمالی، گلستان (مناطق ترکمن‌نشین و کتول)، آذربایجان شرقی و غربی، کردستان، کرمانشاه، لرستان و چهارمحال و بختیاری متداول است و در نواحی ایران با اسامی و گویش‌های گوناگونی شناخته می‌شود؛ رَباب یا ربابه در میان کولی‌های عرب‌زبان خوزستان و تا حدودی بومیان عرب‌زبان کیش رواج دارد.
• پوست‌صداها (ممبرانوفون‌ها) یا سازهای کوبه‌ای و ضربه‌ای دارای پوست
پوست‌صداها یا سازهای کوبه‌ای و ضربه‌ای دارای پوست در نواحی ایران انواع بسیاری دارند و از نظر ساختمان و نوع نواختن دو دسته‌اند. طبل‌هایی که با ضربۀ مستقیم چوب یا دست به صدا درمی‌آیند و ممکن است طبل‌های دوطرفه یا یک‌طرفه باشند؛ و طبل‌هایی که با ضربۀ غیرمستقیم به صدا درمی‌آیند و در معرض فراموشی‌اند.
دهل (سیستان و خراسان)، دمّام (بوشهر)، دُکُّر یا دهلک (بلوچستان)، نقاره یا دِسَرکوتِن (مازندران مرکزی)، نقارۀ نقاره‌خانه (خراسان رضوی)، تمبک، دف و دایره برخی از این نوع سازهای کوبه‌ای دارای پوست هستند.
• خودصداها (ایدیوفون‌ها) یا سازهای کوبه‌ای بدون پوست
خودصداها سازهایی هستند که خود به خود قابلیت صدادهی دارند و مادۀ سازندۀ آنها سخت، نامنعطف و در عین حال قابل ارتعاش است. خودصداهای کوبه‌ای، تیغه‌ای، سایشی و دمیدنی از انواع این گروه سازها هستند و بر حسب شکل، جنس، نحوۀ استفاده یا چگونگی تولید صدا به گونه‌هایی تقسیم می‌شوند.
برخی خودصداهای متداول عبارتند از: چاک یا تخته (هرمزگان)، کَرب (خراسان رضوی، اصفهان، فارس، گیلان، مازندران و سمنان)، سنج (بوشهر)، تشتک و کوزه (بلوچستان)، زنگ‌ها، زنگوله‌ها و ناقوس‌ها، تِرَکی (مازندران)، قوپوز یا زنبورک (گلستان) و قارقارک.
• هواصداها (آیروفون‌ها) یا سازهای بادی
هواصداها سازهایی هستند که صدا در آنها از طریق ارتعاش هوا ایجاد می‌شود و در دو گروه کلی هواصداهای آزاد و سازهای بادی قرار می‌گیرند.
در هواصداهای آزاد اشیا با چرخاندن سریع در هوا و تماس جدارۀ بیرونی آنها با هوای پیرامون صدا تولید می‌شود. این سازها ابتدایی‌اند و در برخی فرهنگ‌ها وجود دارند، از جمله یک نمونه از آن در روستاهای کوهستانی رودبار (گیلان) بود که وِروِرَک نام داشت.
در سایر سازهای هواصدا، هوا در داخل لوله یا محفظۀ صوتی ارتعاش پیدا می‌کند و صدا تولید می‌شود که به دو گروه مقیدات و مطلقات تقسیم می‌شوند.
هواصداهای مقید سازهایی هستند که روی لوله یا محفظۀ صوتی‌شان سوراخ‌هایی دارند که با بستن یا باز گذاشتن آنها به صدا درمی‌آیند و سه دسته‌اند: لبه‌دار لوله‌ای، مثل نی و نی‌لبک؛ لبه‌دار محفظه‌ای، مثل سوتک‌های سفالی؛ زبانه‌دار، مثل دوزَله و سرنا؛ دهانۀ پیاله‌ای، مثل کَرنا.
هواصداهای مطلق سازهایی هستند که روی لوله یا محفظۀ صوتی آنها سوراخی برای انگشت‌گذاری و تغییر ارتفاع صدا وجود ندارد و بسیار متنوعند، مثل نفیرها یا بوق‌های شاخی. این سازها از جنس نی، شاخ، پوست درخت، چوب، فلز و سفال ساخته می‌شوند.
نمونه‌هایی از سازهای هواصدا عبارتند از: نی (تقریباً در تمام نواحی ایران، با اسامی گوناگون)، نی‌لبک (گیلان و گلستان)، دونلی (بلوچستان)، سوتک، قِرنِی یا قِرنِه (مازندران)، دوزَله (کردستان)، نی جفتی (هرمزگان)، نی‌انبان (بوشهر)، سرنا (در همۀ نواحی ایران جز ترکمن‌صحرا)، کَرنا (فارس)، بالابان (آذربایجان شرقی)، بوق صدفی (سمنان)، هارمونی یا هارمونیا (بلوچستان)، گارمون (آذربایجان شرقی)، کرنا (گیلان و مازندران)، بوق (بوشهر)، نفیر و شیپور (در موسیقی مذهبی و تعزیه).
منبع: سازشناسی ایرانی، ارفع اطرایی و محمدرضا درویشی، موسسۀ فرهنگی-هنری ماهور، چاپ سوم، ۱۳۹۶