همشهری آنلاین- حسن حسن زاده: مسیر یونجه‌زاری فرحزاد اما تازه آغاز یک راه پرپیچ و خم بود. مسیری قدیمی که زائران را پس از سیراب شدن از «آب زندگانی» به شیب تند «کتل‌خاکی» و تپه سلام می‌رساند. با «علیرضا زمانی» تهران‌شناس، آداب و مشکلات سفر به امامزاده داود در تهران قدیم را به گفتگو نشستیم.
پاتوق تهرانی‌ها اینجا بود
هنوز هم آستان مقدس امامزاده داود (ع)که گنبد طلایی‌اش مثل نگینی در دل کوه‌های شمال تهران می‌درخشد، روزهای آخر هفته پذیرای زائران است. آستان مبارک این امامزاده اما روزگاری یکی از اصلی‌ترین اماکن زیارتی و سیاحتی تهران قدیم بود. «زمانی» درباره قدمت بقعه امامزاده و بازسازی آن می‌گوید:« بر اساس روایات، امامزاده داود(ع) در سال 480 هجری قمری و در جریان سخت‌گیری خلفای عباسی به اهل بیت(ع)، در منطقه کن و سولقان فعلی به شهادت رسید. پدر و برادران ایشان هم در روستاهای اطراف مثل روستای سنگان به خاک سپرده شده‌اند. نخستین بقعه آستان امامزاده داود(ع) در دوران صفویه ساخته و نشانه‌هایی از بازسازی بقعه در دوران فتحلعی‌شاه و ناصرالدین‌شاه قاجار نیز دیده می‌شود. همچنین «شاهزاده هما خانم» مادربزرگ «دکتر مصدق» که از واقفان بزرگ تهران در دوره قاجار بود، در بازسازی بقعه نقش داشت و نامش در میان واقفان امامزاده آمده است.» آستان امامزاده داود(ع) اما پاتوق گروه‌ها و طبقات اجتماعی گوناگون بود. زمانی می‌گوید:« علاقه تهرانی‌ها به زیارت امامزاده آنقدر زیاد بود که مشهور است سالانه 100 هزار نفر از تهران و آبادی‌های اطرافش به آستان امامزاده سفر می‌کردند. این علاقه در میان اقشار مختلف مردم از طبقات گوناگون اجتماعی ریشه دوانده بود. از بانوان شاهان قاجار که با کالسکه از مسیر قدیمی روستای فرحزاد به امامزاده می‌رفتند، تا علما، روحانیون و لوطی‌ها و داش مشتی‌های تهران. آنقدر که زیارت امامزاده داود(ع) به مرام و مسلک لوطی‌گری تبدیل شده و به مکه داش مشتی‌ها معروف شد.»
از باغ خاله تا امامزاده داود
به دلیل استقبال زیادی تهرانی‌ها در دوره‌های قاجار، پهلوی اول و پهلوی دوم از آستان مقدس امامزاده داود(ع)، مسیر دسترسی به امامزاده نیز از اهمیت فراوانی برخوردار بود. اگرچه اکنون مسیر دسترسی به آستان امامزاده از کن و سولقان می‌گذرد اما در گذشته تهرانی‌ها از راه دیگری برای رسیدن به مقصد استفاده می‌کردند. مسیری که به ویژه در دوره‌های قاجار، پهلوی اول و دوم، رونق فراوان داشت و سنگ بنای شکل‌گیری مراکز خدماتی، کافه‌ها، چایخانه‌های امروز فرحزاد هم از همان دوران نهاده شد. زمانی دراینباره می‌گوید:« این مسیر از روستای فرحزاد آغاز می‌شد و پس از 15 کیلومتر به آستان امامزاده می‌رسید. در دوران قاجار و پهلوی اول که به دلیل نبود خودرو راه تهرانی‌ها به روستای فرحزاد و سپس دسترسی به امامزاده طولانی بود، در محل دروازه شمیران کنونی و چند نقطه دیگر از تهران، افرادی با گاری زمینه آغاز سفر را فراهم می‌کردند. در طول مسیر نیز چند توقفگاه برای زائران وجود داشت. یکی از این توقفگاه‌ها باغ مستوفی در ونک بود که برای استراحت زائران امامزاده داود(ع) وقف شده بود. یک باغ توت نسبتا وسیع که زائران پس از رسیدن به ونک معمولا در آنجا شب را به صبح می‌رساندند. اکنون این باغ توت جای خود را به دانشگاه الزهرا داده است.» زمانی از نقش علاقه تهرانی‌ها به زیارت آستان امامزاده در تبدیل شدن فرحزاد به یکی از اماکن گردشگری تهران می‌گوید:« توقفگاه دیگر زائران امامزاده داود، روستای فرحزاد و ابتدای مسیر قدیمی دسترسی به امامزاده بود. در روستای فرحزاد هم موقوفه‌هایی برای خدمات‌رسانی به زائران وجود داشت. هنوز هم اهالی قدیمی فرحزاد «باغ خاله» را به یاد دارند. باغی که اکنون به بوستانی در محله فرحزاد تبدیل شده و در گذشته زائران شب را در این باغ به صبح می‌رساندند و تابستان‌ها آفتاب‌نزده راهی امامزاده می‌شدند. تردد زائران از روستای فرحزاده به امامزاده داود(ع)، زمینه رونق فروش محصولات محلی اهالی فرحزاد، ساخت استراحتگاه‌ها، چایخانه‌ها و... را فراهم کرد.»
سفر به امامزاده با آب زندگانی
مسیر دسترسی به امامزاده داود(ع) از روستای فرحزاد، مسیر یونجه‌زاری نام داشت. نامی که هنوز هم از زبان اهالی قدیمی محله فرحزاد شنیده می‌شود. مسیری پرپیچ و خم که از دل ارتفاعات می‌گذشت و زائران را به آستان مقدس امامزاده می‌رساند. زمانی می‌گوید:« چون بخشی از مسیر قدیمی دسترسی به امامزاده از میان زمین‌های کاشت یونجه عبور می‌کرد؛ به مسیر یونجه‌زاری معروف شد. مراتع سرسبز یونجه آنقدر زیاد بود که انگار بخشی از مسیر پر و پیچ خم رسیدن به امامزاده را در آغوش می‌گرفت.» زائران امامزاده اما بخش‌هایی از این مسیر را با نام‌های متفاوتی می‌شناختند. نام‌هایی که به آداب و رسوم گذشته تهرانی‌ها برای عبور از این مسیر پرمشقت و رسیدن به آستان امامزاده داود(ع) اشاره دارد. زمانی در اینباره می‌گوید:« در ابتدای مسیر، چشمه‌ای از دل زمین می‌جوشید که زائران به آن «آب زندگانی» می‌گفتند. جایی که زائران علاوه بر رفع تشنگی، آب را به نیت استشفا می‌نوشیدند. پس از توقفگاه آب زندگانی، تخته سنگ غول‌پیکری در میانه‌های مسیر وجود داشت که با وجود ابهت و بزرگی تخته سنگ، تهرانی‌ها به شوخی به آن «سنگ نیم‌مثقالی» می‌گفتند.» مسیر قدیمی امامزاده داود، چندان هموار نبود و در برخی نقاط، عبور از راه خاکی و پر و پیچ و خم برای زائران سالخورده دشوار می‌شد. زائران پس از پشت سرگذاشتن سنگ نیم‌مثقالی، به «کتل خاکی» می‌رسیدند. زمانی می‌گوید:« کتل‌خاکی، سخت‌ترین بخش مسیر بود. در این بخش، راه خاکی شیب زیادی داشت و زائران سالخورده که امکان عبور نداشتند، با الاغ و قاطر کرایه‌ای که در روستای فرحزاد و در ابتدای مسیر یونجه‌زاری وجود داشت از کتل‌خاکی می‌گذشتند.» زائران در قهوه‌خانه کتل‌خاکی استراحت می کردند تا خستگی این راه ناهموار را از تن به در کنند. آنها با عبور از چند توقفگاه دیگر، به «تپه سلام» می‌رسیدند. تپه‌ای که از آنجا گنبد امامزاده پیدا بود و زائران از همان نقطه به بارگاه مقدس امامزاده سلام می‌دادند. در دوره پهلوی دوم اما با ورود ماشین‌های بلیزر، دسترسی به امامزاده داود آسان‌تر شد و تهرانی‌ها هم نام این ماشین‌ها را «ماشین یونجه‌زاری» گذاشتند.
یک تیر و چند نشان
مسیر یونجه‌زاری در دوران ناصرالدین‌شاه، بازسازی و پس از آن نیز با اعانات و کمک‌های زائران، اصلاحاتی برای هموار کردن آن انجام شد. در دوره پهلوی دوم اما با ساخت مسیر جدید دسترسی به امامزاده که از منطقه کن عبور کرده و به امامزاده می‌رسد، مسیر یونجه‌زاری به تدریج از رونق افتاد. با این وجود، مسیر قدیمی دسترسی به آستان مقدس امامزاده داود(ع) هنوز هم در شمال محله فرحزاد پابرجاست. اگرچه در این مسیر خاطره‌انگیز دیگر خبری از آن مراتع سرسبز یونجه نیست اما ساکنان قدیمی فرحزاد هنوز هم برای نشانی دادن از نام مسیر یونجه‌زاری استفاده می‌کنند. زمانی، پیشنهادی برای مسئولان شهری برای احیای مسیر قدیمی دسترسی به امامزاده داود دارد. « یکی از مهمترین جاذبه‌های گردشگری تهران، 7 روددره آن، مسیرهای کوهنوردی شمال شهر و مراکز گردشگری و تفریحی است که در این روددره‌ها و مسیرهای کوهنوردی ساخته شده و جمعیت زیادی را هم به خود جذب می‌کند. مسیر قدیمی امامزاده داود اما با توجه به پیشینه تاریخی و نقش مهمی که در گردهمایی زائران امامزاده داشت هنوز هم ظرفیت بالایی برای احیا و جذب گردشگر دارد. حتی برخی زیرساخت‌ها و امکانات مانند کافه‌ها و رستوران‌های فرحزاد و امامزاده داود(ع) برای احیای این مسیر مهیاست. فایده دیگر احیای این مسیر با توجه به افزایش حضور گردشگران، تقویت و توسعه محله فرحزاد و در نتیجه کاهش آسیب‌های اجتماعی در این محله است.»