همشهری آنلاین-حسن حسن زاده: در دارآباد به دلیل وجود مزارع باقلا بخشی از این آبادی شمیران، باقلازار نام گرفت و کمی آن سوتر نیز شمیرانی ها به دلیل وجود درختان جوز، نام جوزستان را برای بخشی از آبادی نیاوران به کار می‌بردند. این میان عده‌ای هم وجود درختان ون یا همان زبان گنجشک را دلیل نامگذاری محله ونک دانسته‌اند و گروهی نیز به ماجرای مهاجرت ایل ونک به این آبادی شمیران اشاره می‌کنند. در گفت وگو با تهران شناسان این 2روایت را بررسی کرده ایم.
آبادی به نام یک درخت
در نامگذاری محله ونک نیز می‌شود ردپای درختان و پوشش گیاهی این آبادی را جست وجو کرد. اگرچه ونک به توتستان‌هایش هم معروف بود اما «داریوش شهبازی» از علت اصلی نامگذاری این آبادی قدیمی می‌گوید:«مثل دیگر آبادی‌های شمیران در باغ‌های آبادی ونک هم درختان مثمر بسیاری وجود داشت؛ از توتستان ونک که یکی از توتستان‌های معروف تهران بود تا درختان میوه گیلاس، گردو، انار، زالزالک و... اما بخش دیگری از پوشش گیاهی این آبادی را درختان ون تشکیل می‌دادند. در واقع واژه ونک از ترکیب ون و ک تصغیر ساخته شده و درختان ون یا همان درخت زبان گنجشک در این محدوده اشاره دارد. در شمیران و تهران، نام آبادی‌های دیگر هم با همین ترکیب ساخته شده است؛ آبادی‌هایی مثل قلهک، گلندوئک و...» شهبازی درباره تاریخچه این آبادی قدیمی و مهاجرت اقوام مختلف به این محدوده از شمیران می‌گوید:« ونک هم مثل بیشتر آبادی‌های شمیران قدمت بسیار زیادی دارد. اکتشافات باستان‌شناسی مثل کشف گورستان 3هزار ساله در تپه قیطریه، سکونت بومیان را در آبادی‌های این محدوده تأیید می‌کند اما ونک در گذر زمان مهاجران بسیاری هم داشته است. مثل مهاجران سادات که در قرون چهارم و پنجم هجری به ونک مهاجرت کردند. در دوران معاصر هم طوایفی از ایل بختیاری‌ها و مهاجرانی از روستاهای شکراب و آهار، آبادی ونک را برای زندگی انتخاب کردند. آنقدر که در اواخر دوران قاجار، جمعیت آبادی ونک به حدود 2 هزار نفر رسید. با توجه به قدمت ونک می‌توان ادعا کرد نام این آبادی هم که به درختان ون اشاره می‌کند قدمت بسیار زیادی دارد.»
آخرین بازماندگان باغ مستوفی
اگرچه ونک امروزی هم مثل دیگر آبادی‌های شمیران با خیابان‌ها، برج‌ها و ساختمان‌های کوچک و بزرگ اشغال شده است اما هنوز هم می‌شود از درختان ون در این آبادی قدیمی سراغ گرفت. هنوز هم در میان انواع و اقسام درختان مثمر و غیرمثمر و گل‌های رنگارنگ باغ ایرانی ده ونک، درختان ون و زبان گنجشک که یادگار سال‌های گذشته این آبادی تاریخی هستند خودنمایی می‌کنند. شهبازی می‌گوید:« شهرت ونک بیش از هر دوره‌ای به زمان قاجار و دوران حکومت ناصرالدین شاه برمی‌گردد؛ روزگاری که اراضی ونک بخشی از زمین‌های خالصه و متعلق به این شاه قاجار بود. زمین‌های خالصه به زمین‌ها و اراضی حکومتی گفته می‌شد که به شاه و حاکم تعلق داشت و او می‌توانست این زمین‌ها را در صورت صلاحدید بفروشد. ناصرالدین شاه هم در سال‌های پایانی سلطنت، بخش زیادی از زمین‌های ونک را به میرزا یوسف خان مستوفی‌الممالک فروخت. ونک در آن دوران مثل دیگر آبادی‌های اطرافش پر از تپه ماهور و زمین‌های سنگلاخی بود و یک آبادی در میانه آن قرار داشت. مستوفی‌الممالک اما بخشی از این اراضی را با حفر چند حلقه قنات و کاشت درخت آباد کرد. او در دل باغ بزرگ خود علاوه بر ساخت عمارت، مکانی را هم برای زائران امامزاده داود(ع) وقف کرد تا در مسیر رسیدن به امامزاده وقتی به ونک می‌رسند شب را آنجا به صبح برسانند و سپیده دم راهی امامزاده شوند.» نام ونک در این دوران بیش از هر دوره دیگری سر زبان‌ها بود. شهبازی ادامه می‌دهد:« با آباد شدن بخش‌هایی از زمین‌های ونک، نام ونک بیشتر از قبل سر زبان‌ها افتاد. هنوز هم در باغ مستوفی الممالک، درختان ون یا همان زبان گنجشک به چشم می خورد و یک بار دیگر علت نامگذاری این محله را یادآوری می‌کند.»
ماجرای یک مهاجرت اجباری به ونک
درباره دلیل نامگذاری ونک، روایت‌های دیگری هم شنیده می‌شود. یکی از روایت‌ها به ماجرای مهاجرت اقوام گوناگون از نقاط مختلف کشور به این آبادی شمیران اشاره می‌کند. «علیرضا زمانی» تهران‌شناس، درباره این روایت متفاوت از نامگذاری ونک می‌گوید:« علاوه بر نقش درختان ون در نامگذاری این آبادی، روایت دیگری هم از نامگذاری ونک دیده می‌شود. برخی ماجرای کوچ ایل ونک به این آبادی شمیران را علت نامگذاری ونک دانسته‌اند. در بررسی شهرها و روستاهای دیگری از کشور هم به نام ونک می‌رسیم. به عنوان مثال اکنون در نزدیکی شهر سمیرم اصفهان، شهر کوچکی به نام ونک وجود دارد. در جست وجو برای ریشه این نام به ایل بزرگ بختیاری می‌رسیم. این ایل به 2شاخه بزرگ چهارلنگ و هفت لنگ تقسیم شده و شاخه هفت لنگ هم تیره بزرگی به نام عکاشه دارد. تیره عکاشه نیز به طوایف متعددی تقسیم می‌شود که یکی از آنها طایفه ونک است. همین موضوع نشان می‌دهد برای جست وجوی علت نامگذاری محله ونک تهران باید روایت‌های دیگر را نیز بررسی کنیم. به ویژه زمانی که ایل ونک در دوره‌های مختلف به مناطق متعدد کشور کوچ کرده‌اند.» زمانی ادامه می‌دهد:« در دوره کریمخان زند، ایل‌ها و طوایف متعددی به نقاط مختلف کشور و به ویژه به حوالی تهران تبعید شده‌اند. به عنوان مثال در شهر چابهار، منطقه‌ای به نام بندر ونک وجود دارد که نامش از طایفه ونکی‌هایی که در زمان کریمخان به چابهار تبعید شده بودند گرفته شده است. همچنین گروهی از ایل ونک به فراهان استان مرکزی و محله کنونی ونک تهران نیز تبعید شده‌اند. اگرچه ممکن است در علت نامگذاری ایل ونک سمیرم به تک درخت‌های ون در این ناحیه استدلال شود اما در این ناحیه هم مانند آبادی ونک تهران، درختان ون پوشش گیاهی غالب آن ناحیه نبوده‌اند. بنابراین با توجه به تبعید گروهی از ایل ونک به تهران به نظر می‌رسد باید در دلیل نامگذاری محله ونک به ماجرای این مهاجرت نیز توجه کرد.»