همشهری آنلاین/ زهرا بلندی: مدتی است که تخریب آثار به جامانده از این کوره‌ها که خواسته اولیه ساکنان محله‌های دولتخواه و اسماعیل بوده، موجبات شادی آنها را فراهم آورده است، اما آنچه باعث نگرانی شده، تبدیل کوره‌ها به مجتمع‌های تجاری و مسکونی است که به گفته اهالی مشکلی بر مشکلاتشان خواهد افزود. همه اینها در حالی است که شهروندان بارها از کمبود سرانه‌های اجتماعی، فرهنگی و... در محله خود گلایه داشته‌اند.
سازه‌های بلند آجری سمت راست بزرگراه شقایق، در بیابانی که از آن به‌عنوان اراضی بوستان ۱۸۰هکتاری یاد می‌شود به چشم می‌خورد. در سوی دیگر آن، در میان مجتمع‌های مسکونی نوساز محله‌های دولتخواه و اسماعیل‌آباد هم بخشی از آثار به جا مانده پابرجاست. هنوز زندگی روستایی با کمترین امکانات در حاشیه کوره‌ها جریان دارد. نخستین مقصدمان یکی از کوره‌های محله دولتخواه شمالی است. زوزه سگ‌ها از فاصله‌ای نزدیک به گوش می‌رسد. بچه‌ها انگار در دنیایی دیگر سیر می‌کنند. آنقدر غرق بازی شده‌اند که متوجه حضور ما نمی‌شوند، اما به محض ورودمان والدین‌شان یکی یکی از داخل آلونک‌ها بیرون می‌آیند. یکی از قطعی آب، برق و گاز گلایه می‌کند و دیگری درباره اضطرابش از آینده اینجا حرف می‌زند. این‌بار اما به جای شرح گلایه‌های آنها می‌خواهیم پای درددل ساکنان قدیمی این محله بنشینیم که خارج از کوره‌ها زندگی می‌کنند. ساکنانی که وضعیت نابسامان کوره‌ها تأثیر زیادی بر کیفیت زندگی‌شان گذاشته است. رشد آسیب‌های اجتماعی، کاهش امنیت و تخریب و تبدیل کوره‌ها به مجتمع‌های چندطبقه که آینده نامعلومی را به همراه دارد، جزء دغدغه‌های مهمی است که «حسین بهینه» دبیر شورایاری محله دولتخواه شمالی با اشاره به آنها می‌گوید: «طرح‌های ضربتی برای جمع‌آوری کارتن‌خواب‌ها و معتادان متجاهر با حضور نیروهای پلیس، شهربان و... به‌صورت مستمر اجرا می‌شود، اما ایجاد امنیت در این وسعت از اراضی کار راحتی نیست و این اقدامات به تنهایی پاسخگوی آن نخواهد بود.» او به سکونت گروهی از خانواده‌ها در اتاقک‌های اسکان کارگری سابق اشاره کرده و می‌گوید: «تهیه گزارش‌های متعدد از وضعیت زندگی این خانواده‌ها باعث شده نگاه مردم شهر به محله ما تغییر کند. هرکسی نذر یا خیراتی دارد اینجا یکی از گزینه‌هایش است. این موضوع شاید به مذاق افراد ساکن در کوره‌ها خوش بیاید، اما برای اهالی قدیمی محله خوشایند نیست. برای رفع این مشکلات باید دخمه‌های آجرپزی و فضاهای بی‌دفاع شهری به کلی بسته شده و شرایط ساخت مراکز فرهنگی و درمانی برای مالکان کوره‌ها فراهم شود.»
توافق شهرداری و مالکان کوره‌ها برای رفع کمبودها
«تخریب کوره‌هایی که بخشی از خاطرات اهالی محله و صنعت کشور شده است، نه تنها مشکلی را حل نکرده، بلکه معضلی جدید به مشکلات مردم اضافه کرده است.»
«حیدر مقدم فر» دبیر شورایاری محله اسماعیل‌آباد که سال‌هاست برای رفع معضلات محله‌اش تلاش می‌کند، با بیان این موضوع می‌گوید: «فقط تعداد محدودی از کوره‌های قجری باقی مانده که بیشتر آنها به کارگاه‌های صنعتی اختصاص داده شده‌اند. تبدیل همین تعداد محدود هم به مجتمع‌های مسکونی، تجاری و اداری علاوه بر نابودی آثار تاریخی، رشد جمعیت را به همراه داشته و محله را با کمبود سرانه‌های آموزشی، درمانی، فرهنگی و... روبه‌رو می‌کند.» مقدم‌فر ادامه می‌دهد: «متأسفانه مالک بیشتر این کوره‌ها اشخاص حقیقی هستند، اما درخواست ما از شهرداری و مالکان این است که برای پاسخگویی به نیازهای مردم طی توافقی این ذخایر شهری را به ساخت مراکز خدماتی، اجتماعی، فرهنگی و... اختصاص دهند.» بخشی از کوره‌ها در اراضی بوستان ۱۸۰هکتاری ایرانیان قرار گرفته‌اند که از یک سو به بزرگراه آزادگان، از سوی دیگر به بزرگراه شقایق و بازار خلازیل منتهی می‌شود. فضای متروکه‌ای که به قول اهالی شرایطی مطلوب برای مخفی شدن معتادان و کارتن‌خواب‌ها فراهم کرده است. بخشی از کوره‌های این حوالی به کارگاه صنعتی یا انبار تبدیل شده و مابقی بدون استفاده مانده‌اند.
«میثم ابراهیمی» دبیر شورایاری محله دولتخواه جنوبی که بیش از همه نگران امنیت محله است، می‌گوید: «مدت زیادی از تعطیلی این کوره‌ها می‌گذرد، اما هنوز اینجا مخروبه مانده و ساماندهی‌اش به یکی از بزرگ‌ترین دغدغه‌های شهروندان تبدیل شده است.» ابراهیمی با گلایه از سودجویانی که برای کسب درآمد وارد این کوره‌ها می‌شوند، می‌گوید: «تهیه گزارش‌های پی در پی خبرنگاران هم مشکلی را رفع نکرده است. روزانه گروه زیادی از خیّران که هدفشان کمک به نیازمندان است، برای توزیع ارزاق به اینجا می‌آیند. این در حالی است که متأسفانه بسیاری از نیازمندان در کوچه‌پسکوچه‌های محله یا به‌صورت ناشناس در کوره‌ها زندگی می‌کنند.» او با بیان اینکه تجمع‌های روزانه برای توزیع غذا شکل محله را نازیبا کرده است، می‌گوید: «این ارزاق اغلب به دست سودجویانی می‌رسد که از حضور همیشگی خیّران باخبر شده و برای کسب درآمد در این کوره‌ها اتراق می‌کنند. تقاضای ما از خیّران این است که این ارزاق را با هماهنگی خیّران و شورایاران محله به دست افرادی برسانند که از قبل شناسایی شده و واقعاً نیازمند هستند.» وی ادامه می‌دهد: «در نهایت تقاضای ما از مسئولان این است که شرایط را برای مالکان کوره‌ها تسهیل کنند تا با مشارکت آنها این محدوده‌های ناامن به مکانی برای خدمت‌رسانی به شهروندان تبدیل شود.»
درحالیکه یکی از مهم‌ترین چالش‌هایی که مسئولان با آن روبه‌رو هستند، ساماندهی اراضی متروکه به جا مانده از تخریب کوره‌های آجرپزی است، در ادامه ضمن همراهی با «علی داوطلب» معاون شهرسازی و معماری شهردار منطقه در بازدید از این کوره‌ها به گفت‌وگو با او پرداختیم.
قدمت کوره‌های آجرپزی منطقه۱۹ به چند سال پیش برمی‌گردد؟ چرا این کوره‌ها تعطیل شدند؟
اواسط دهه۳۰ با رشد ساخت‌وساز در شهر، کوره‌های آجرپزی برای تأمین مصالح لازم در اراضی محله‌های اسماعیل‌آباد و دولتخواه، که دور از مرکزیت شهر تهران بودند، شکل گرفت و به تدریج مهاجران زیادی از نقاط مختلف کشور برای کار کردن راهی این کوره‌ها شدند. براساس اطلاعات موجود ۳۷کوره‌پزخانه با ۱۴۰هکتار مساحت در این محدوده فعالیت داشتند. توسعه محدوده شهری در دهه۷۰ و از سوی دیگر تصمیم‌گیری‌های مدیریت شهری برای اصلاح فرایند سوخت در تولید و انتقال مشاغل مزاحم آلاینده به خارج از محدوده شهری، تعطیلی تدریجی این کوره‌ها را به همراه داشت. طی فرایندی ۱۰ساله به مرور زمان تا سال۱۳۸۶ کوره‌ها به‌طور کلی تعطیل یا به شهرستان ورامین منتقل شدند.
بعد از تعطیلی کوره‌ها تصمیمی برای تعیین تکلیف اراضی آنها گرفته شد؟
تا سال۱۳۸۶ به دلیل آماده نبودن طرح جامع شهر تهران تعیین تکلیف اراضی کوره‌ها صورت نگرفت، اما پس از آن با تصویب طرح جامع شهر تهران در شورای‌عالی شهرسازی، اراضی این کوره‌ها به‌عنوان اراضی ذخیره شهری با کاربری چندمنظوره تجاری، اداری، خدماتی، فضای سبز و در مواردی که جمعیت‌پذیری اجازه دهد، به‌عنوان اراضی مسکونی شناخته شد.
اما تخریب این کوره‌ها و تبدیل بخش قابل توجهی از اراضی آنها به مجتمع‌های مسکونی نشان می‌دهد طی سال‌های گذشته آن‌طور که باید به طرح جامع شهری توجه نشده است.
بله، رویکردها تاحدودی از سند جامع شهری انحراف داشته است. ازسال۱۳۸۷ تا اوایل دوره مدیریت جدید شهری ۱۰کوره تخریب و به آپارتمان‌های مسکونی تبدیل شد که برخی همچنان درحال ساخت هستند. بخشی از این اراضی به دلیل قرارگرفتن در محدوده بزرگراه‌های شقایق و شهید ورامینی، ضمن توافق با مالکان حقیقی برای اجرای این پروژه‌ها تخریب شده و بخش قابل توجهی از آن جزء اراضی بوستان ۱۸۰هکتاری است که با احتساب تعداد کوره‌های باقیمانده در پارک، فقط ۱۵سازه و میله کوره باقی مانده است. متأسفانه به دلیل متوازن نبودن تغییر کاربری کوره‌پزخانه‌ها، اکنون محله با کمبود سرانه‌های خدماتی هفتگانه عمومی روبه‌رو شده است.
اکنون چه برنامه‌هایی برای استفاده بهینه از این ذخایر شهری در نظر گرفته شده است؟
بخش زیادی از این کوره‌ها مالکان حقیقی دارند و جلب رضایت آنها به اجرای قوانین شهرسازی و اینکه بخش قابل توجهی از ملک خود را برای تأمین سرانه‌ها اختصاص دهند، کار راحتی نیست. با این حال در ۲سال اخیر باتوجه به تأکید مدیریت شهری به لزوم رعایت سند جامع شهر تهران، تعیین تکلیف اراضی کوره‌ها با تهیه شناسامه فنی، مالکیتی و شهرسازی انجام شده و رفع معضلاتی مثل زاغه‌نشینی، کاهش سرانه‌های خدماتی، تغییر کاربری‌های غیرمجاز در کوره‌ها و... در دستورکار قرار گرفته است. براساس تقسیم‌بندی طرح جامع شهری، در این اراضی پهنه‌های تجاری، اداری، مسکونی و خدماتی تعریف شده و در صورت مراجعه مالکان برای دریافت جواز ساخت با رعایت این موضوع و شرط‌های دیگر، طرح پیشنهادی مالک یا سرمایه‌گذار برای بررسی و تصویب به کمیسیون ماده۵ شهر تهران ارسال می‌شود. در ضمن اگر اراضی در پهنه مسکونی قرار گرفته باشند، تلاش ما این است تا مالکان را به ساخت مراکز خدماتی موردنیاز منطقه ترغیب کنیم.
تأمین امنیت اراضی کوره‌ها به‌خصوص در اراضی بوستان ۱۸۰هکتاری یکی از درخواست‌های مهم شهروندان است. در این زمینه اقدامی انجام شده است؟
وسعت، شکل‌گیری تپه ماهورها، چاله‌ها، محدودیت روشنایی و... از عواملی هستند که این محدوده به‌خصوص اراضی پارک ۱۸۰هکتاری را به فضاهای بی‌دفاع شهری و محلی برای تجمع کارتن‌خواب‌ها تبدیل کرده است. همکاران ما با اجرای مستمر طرح‌های ضربتی برای جمع‌آوری و انتقال این افراد به گرمخانه‌ها اقدام می‌کنند و شهربانان منطقه برای ایجاد امنیت به‌صورت دائمی در این اراضی حضور دارند. با این وجود تأمین امنیت این محدوده‌ها به دلیل همجواری با چند بزرگراه و بازار ضایعات خلازیرکار راحتی نیست و جرم‌خیزی را افزایش می‌دهد. به‌طور قطع اجرای طرح‌های پیش‌بینی شده برای ساماندهی کوره‌ها و سرعت‌بخشیدن به روند ساخت بوستان ۱۸۰هکتاری اقداماتی است که برای مقابله با این معضل در نظر گرفته شده است.
چه مدت از آغاز ساخت پارک ۱۸۰هکتاری می‌گذرد و اکنون در چه مرحله‌ای است؟
طرح ساخت پارک ۱۸۰هکتاری در منطقه۱۹ با تصویب شورای اسلامی شهر تهران و کمیسیون ماده۵ شورای‌عالی شهرسازی، سال‌ها قبل با کارفرمایی سازمان پارک‌ها و فضای سبز شهرداری تهران کلید خورد. حدود ۹۰هکتار از اراضی کوره‌ها در این محدوده قرار گرفته است. تاکنون بخش محدودی از پروژه در حاشیه بزرگراه‌های شقایق و آزادگان و معبرسازی در بخشی از پارک اجرا شده است.
دلایل کندی اجرای طرح چه بوده است؟
وسعت زیاد پارک، محدودیت‌های مالی و اعتباری و جذاب نبودن این محدوده جغرافیایی برای ورود سرمایه‌گذاران بخش خصوصی، شاید جزء مهم‌ترین دلایل کندی اجرای طرح باشد.
تبدیل یکی از کوره‌ها به نخستین موزه آجر خاورمیانه خبر خوبی برای اهالی بود. این طرح در چه مرحله‌ای است و چه زمانی اجرا خواهد شد؟
از آجر همواره به‌عنوان بخشی از هویت معماری ایران و ایرانی یاد می‌شود. بعد از تعطیلی کوره‌ها نه تنها سازه‌های آنها بدون استفاده و در حال نابودی است، بلکه تبدیل آنها به فضاهای بی‌دفاع شهری آفتی برای اهالی محله تلقی می‌شود. ایده‌های متعددی برای استفاده بهینه از این اراضی مطرح شده است، اما با توسعه نامتوازن بافت شهری وتقلیل سرانه‌های فرهنگی در این پهنه، مناسب‌ترین گزینه برای ساماندهی آن استفاده حداکثری از اراضی کوره‌ها، توسعه بافت فرهنگی، گردشگری و خدماتی موردنیاز شهر است.
با هدف حفظ یکی ازکوره‌ها به‌عنوان بخشی از هویت فرهنگی، تاریخی واقتصادی منطقه و تأکید اعضای شورای اسلامی شهر و موافقت شهردارتهران، طرح ساخت باغ‌موزه آجر را شهرداری منطقه۱۹ به شهرداری تهران پیشنهاد داد که با تصویب بودجه به تصویب شورای اسلامی شهرتهران رسید. با انعقاد تفاهمنامه طراحی موزه طی ۲ تا ۳ماه آینده انجام و به‌زودی وارد فازاجرایی می‌شود. امیدواریم باتوجه به تصویب بودجه لازم از سوی شورای اسلامی شهر تهران، این طرح بامشارکت منطقه و شرکت توسعه فضاهای فرهنگی و شهرداری منطقه درکوتاه‌ترین زمان اجرایی شود.
طراحی این موزه به چه شکل خواهد بود و چه تأثیری برای منطقه خواهد داشت؟
با ایجاد یک کارگاه کوچک تولید آجر، قدمت چند هزارساله آجر در معماری ایران و جهان به نمایش گذاشته خواهد شد. این موزه محلی برای برگزاری نمایشگاه برای رقابت برترین تولیدکنندگان آجر جهان و همچنین محلی برای برقراری تعامل صنعتی و تاریخی استادان و دانشجویان خواهدبود. از سوی دیگر بااین اقدام زمینه توسعه منطقه و اشتغال مستقیم و غیرمستقیم فرزندان کارگرانی که عمری در این کوره‌هاکارکرده و در محله‌های همجوار کوره‌ها سکونت دارند، ایجاد خواهد شد.
تأمین سرانه‌های خدماتی در اولویت درخواست‌های شهروندان است. در این زمینه اقدامی انجام می‌شود؟
یکی از مهم‌ترین نیازهای منطقه۱۹ بیمارستان است و با توجه به دسترسی این محدوده به بزرگراه‌های تهران‌ـ قم، تهران‌ـ ساوه و دیگر بزرگراه‌های اصلی شهر تهران، از موقعیت مناسبی برای ساخت بیمارستان برخوردار است. مذاکرات ما با مالکان کوره‌ها و سرمایه‌گذاران بیمارستان‌ها تاکنون نتایج خوبی به همراه داشته است. چند نمونه از کوره‌ها برای این کار پیشنهاد شده‌اند و درصورت دریافت نتیجه نهایی آن را به اطلاع شهروندان خواهیم رساند.
عکس ها از علیرضا طهماسبی