همشهری آنلاین_ رضا نیکنام: زمانی آب شرب ساکنان شهر از همین قنات‌ها تأمین می‌شد و در دوره‌های دیگر از طریق شبکه لوله‌کشی، این آب‌ها تصفیه شده و به منازل شهروندان راه پیدا کردند. با این حال بیشتر قنات‌های شهر که از سال‌ها قبل به دلیل کاهش بارندگی خشک شده‌اند همچنان مانند دژی محکم محافظ زمین و ساکنان آن هستند.
۵رشته قنات قدیمی و دارای شناسنامه در منطقه۱۶ وجود دارد که به دلیل بارش‌های اخیر جان تازه‌ای گرفته‌اند. از میان قنات‌های موجود در این پهنه جغرافیایی قنات «دانگه» زودتر از همه سیراب شده و این اتفاق برای دیگر قنات‌ها نیز افتاده، بنابراین این حجم آب شیرین ذخیره شده می‌تواند تا اندازه‌ای بحران کم‌آبی را جبران کند، البته همه اینها زمانی محقق می‌شود که مرمت و نگهداری این سرمایه‌های زیرزمینی منظم و طبق برنامه انجام شود. «پیمان‌پور نصر» شهردار منطقه۱۶ در این‌باره بیشتر توضیح می‌دهد.
دارای ۵رشته قنات به نام‌های دانگه، شوش، مترو، صالح‌آباد و فیروزآبادی است که به طول ۱۶کیلومتر در نواحی۳، ۴ و ۵ قرار گرفته‌اند. درسال‌جاری اداره مسیل‌ها و قنوات شهرداری منطقه۱۶ برنامه ویژه‌ای برای بازسازی و مرمت قنات‌ها انجام داده است.
قنات صالح‌آباد دارای ۲شاخه اصلی است که پس از طی مسیری چند کیلومتری در یک نقطه به هم می‌رسند و با هم تجمیع می‌شوند. کنترل، مراقبت روزانه و رسیدگی به وضع جریان آب در این قنات از اهمیت بالایی برخوردار است. شهردار منطقه۱۶ در این‌باره می‌گوید: «از ۲سال پیش تاکنون تلاش جدی برای حفظ و مراقبت از قنات‌ها آغاز شده است. هرکدام از این قنات‌ها با توجه به موقعیت جغرافیایی، طول مسیر و نوع مصالح ساختمانی به کار رفته در معماری درجه‌بندی شده‌اند و به این‌ترتیب قنات صالح‌آباد و دانگه در فهرست مهم‌ترین‌ها قرار دارند. کارگران اداره مسیل‌ها و قنوات شهرداری منطقه۱۶ هر روز وضعیت این قنات‌ها را مورد بررسی قرار می‌دهند تا مبادا این پدیده‌های سالخورده بر اثر بی‌توجهی و غفلت، گلوگیر و نفسگیر شوند.»
«پیمان پورنصر» نگهداشت قنات‌ها را امری ضروری قلمداد می‌کند و ادامه می‌دهد: «قنات‌های منطقه۱۶ این مزیت را دارند که همیشه می‌توان از آب آنها برای آبیاری فضای سبز استفاده کرد. این نکته را هم بگویم که طبق قانون وظیفه نگهداشت و رسیدگی به قنات‌ها و کانال‌ها به اداره مسیل‌ها واگذار شده است. مرمت این سازه‌ها شامل؛ کف، دیواره‌ها و سقف از مهم‌ترین اقدامات در این زمینه است.»
- سختی‌های کار در زیر زمین
شهردار منطقه۱۶ از قنات دانگه می‌گوید که گویا با بارش‌های خوبی که این روزها تهران داشته، پرآب‌تر از همیشه شده و اینکه بخشی از کار و فعالیت روزانه کارگران خدمات شهری رصد روزانه و برطرف کردن موانع و مشکلات ایجاد شده در مسیر این قنات تاریخی است. پورنصر در این بخش از صحبت‌های خود عنوان می‌کند که فعالیت‌های عمرانی و خدمات شهری شهرداری در زیر زمین از چشم بسیاری از شهروندان دورمانده و اطلاعی از سختی کار و خطراتی که جان خادمان شهر را تهدید می‌کند، ندارند. او عقیده دارد که اگر شهروندان از طریق رسانه‌ها در جریان خدمات و چگونگی نگهداشت قنات‌ها که شبیه شهر زیرزمینی هستند قرار بگیرند، بعضی از عادات و رفتارهای نادرست خود را اصلاح می‌کنند و این از مشقت و سختی کار کارگران خدمات شهری می‌کاهد.
پورنصر می‌گوید: «جمع‌آوری زباله‌ها و دورریزهای کوچک و بزرگ در مسیر قنات‌ها و کانال‌ها مهم‌ترین و دشوارترین بخش کار است. نیروهای خدمات شهری مجبورند برای پاکسازی و لایروبی مسیر قنات‌ها و کانال‌ها در پایین‌ترین سطح زمین قرار بگیرند که بدون استفاده از تجهیزاتی مثل ماسک ویژه ممکن نیست، علاوه بر این حمل کیسه‌های سنگین زباله از زیر زمین و انتقال آن به بالا از طریق تونلی باریک انرژی زیادی از آنها می‌گیرد؛ زباله‌هایی که میزان‌شان در هر ماه به هزاران کیلوگرم می‌رسد.»
- زباله‌ریزی داخل قنات ممنوع
شهردار منطقه درباره تعداد کانال‌های جمع‌آوری آب‌های سطحی در نواحی شش‌گانه می‌گوید: «در این محدوده از شهر تهران ۱۵کانال اصلی درجه یک و ۲ به طول تقریبی ۴۱هزارمتر وجود دارد که تعدادی از آنها فرامنطقه‌ای و مربوط به مناطق بالادست است و پس از عبور از این منطقه وارد مناطق و نقاط پایین‌دست پایتخت که شیب بیشتری دارند، شده و به مرور زمان به خارج از شهر هدایت می‌شود. در این محدوده ۳۷کانال فرعی هم به طول تقریبی ۲۵هزارمتر و ۲۵حوضچه رسوب‌گیر و زباله‌گیر وجود دارد که به‌طور مداوم تحت کنترل و مراقبت قرار دارند. آب‌های سطحی در طول مسیر انواع زباله‌ها را با خود حمل می‌کنند و کارگران شهرداری زباله‌ها را در میانه راه یا داخل حوضچه‌های زباله‌گیر از آب جمع‌آوری می‌کنند.»
به گفته پورنصر خادمان مردم در شهرداری از شهروندان انتظار دارند به هیچ عنوان زباله‌هایشان را داخل کانال و قنات‌ها نریزند.
- قنات‌ها سدی در برابر سیلاب
قنات‌ها و کانال‌های منطقه۱۶ نقش زیادی در انتقال آب‌های سطحی ناشی از بارندگی و جمع شدن آب در کانال‌های مناطق بالادست مثل مناطق۹، ۱۰، ۱۱، ۱۲، ۱۵ و ۱۷ دارند. شهردار منطقه۱۶ تأکید می‌کند: «رسیدگی و نگهداشت مناسب قنات‌ها و کانال‌های این محدوده نقش زیادی در مهار سیلاب مناطق جنوبی شهر دارد. بدیهی است وقوع کوچک‌ترین مشکلی در مسیر کانال‌ها سبب ایجاد بحران سیلاب در این مناطق خواهد شد، به این منظور پاکسازی و رسیدگی مداوم آنها اهمیت بسزایی دارد. در واقع هدایت آب‌های سطحی برعهده ۶۶هزارمتر کانال اصلی و فرعی و ۲۵حوضچه رسوب‌گیر و زباله‌گیر منطقه است که به‌طور منظم با استفاده از تجهیزات و ادوات مناسب انجام می‌شود.»
- کانال‌ها دوره‌ای پایش و لایروبی می‌شوند
کانال‌ها و مسیل‌های موجود در منطقه۱۶ زیرسطحی هستند یعنی روی زمین جاری نیستند و این موضوع اجرای عملیات پایش و لایروبی را دشوارتر می‌کند.
«مهرداد زنگنه‌فر» معاون خدمات شهری و محیط‌زیست شهردار منطقه۱۶ با بیان اینکه از ۲سال قبل رسیدگی و نگهداشت کانال‌ها و قنات‌ها در این محدوده با جدیت دنبال می‌شود، می‌گوید: «کانال‌ها وظیفه جمع‌آوری آب‌های سطحی را برعهده دارند و در زمان بارندگی از وقوع سیلاب و آبگرفتگی معابر جلوگیری می‌کنند، بنابراین به‌صورت مرتب و دوره‌ای باید بازدید، پایش، لایروبی و پاکسازی شوند.»
وی بر رصد مرتب و رفع ایراد فنی و مشکلات جانبی کانال‌ها تأکید می‌کند و ادامه می‌دهد: «تعدادی از این کانال‌ها در طول سال دارای آب بوده و آب‌های سطحی در آنها جریان دارد، بنابراین فعالیت معاونت خدمات شهری در این زمینه تنها مربوط به فصل پاییز و زمستان نیست. هرچند لایروبی و رسوب‌گیری کانال‌ها و قنات‌ها در فصول سرد سال به مراتب دشوارتر و خطرناک‌تر است.»
به گفته معاون خدمات شهری و محیط‌زیست شهردار منطقه۱۶ امسال با وجود بارش‌های گسترده و بالا آمدن سطح آب‌های سطحی نسبت به دوره‌های گذشته، هیچ‌گونه آبگرفتگی و سیلاب گزارش نشد و مدیریت شهری این منطقه نشان داد که به خوبی برای پیشگیری و مقابله با بحران آماده است.
- زندگی در سایه قنات‌ها
«سطح ایستایی» به بالاترین تراز آب زیرزمینی بر روی یک سطح مشخص در زیرِ زمین گفته می‌شود؛ یعنی جایی که آب‌های زیرزمینی قرار می‌گیرند و این سطح در منطقه۱۶ به‌ویژه در محله باغ آذری و بزرگراه فداییان اسلام رو به پایین است. برای همین افرادی که قصد دارند اقدام به ساختمان‌سازی کنند و عملیات حفاری انجام دهند باید حواس‌شان به آب‌های زیر زمین، مسیر کانال‌ها و قنات‌ها باشد، مثلاً در حریم قنات‌ها ساخت‌وساز نکنند و قرار دادن زهکش دور ساختمان در صورت داشتن پارکینگ در طبقات منفی ۲ و ۳ هم فراموش نشود.
- مهار سیلاب در متروهای منطقه
کارشناسان اداره مسیل‌ها و قنوات شهرداری عنوان می‌کنند که زهکش، سیستمی برای کنترل حرکت آب‌های زیرزمینی است. برای انجام زهکشی ساختمان، به عمق و ارتفاع مشخصی قلوه سنگ‌هایی ریخته می‌شود تا آب‌هایی که به تونل نزدیک می‌شوند به قلوه سنگ‌ها برخورد کنند و به سمت مناسبی هدایت شوند. در ساخت تونل هم باید این زهکش قبل از بهره‌برداری از تونل به‌صورت اصولی از کف تا تاج تونل اجرا شود تا وقتی آب‌های سطحی به سمت تونل می‌آیند به زهکش برخورد کنند و به زیر تونل هدایت شوند. زهکش علاوه بر آب، برای جذب رطوبت و تخلیه هوای مرطوب هم فایده دارد و به آن «ناکش» هم می‌گویند. زهکش باعث می‌شود همیشه دیواره تونل خنک باشد. زنگنه عنوان می‌کند که توجه به این نکات باعث شده تونل متروهای واقع در منطقه۱۶ از وقوع هرگونه سیلاب در امان بمانند، البته این نکته را هم باید مدنظر داشت که این آب‌ها ممکن است از آب فاضلابی باشند که شوینده‌ها و پاک‌کننده‌های زیاد وارد آن شده، بنابراین این آب به شدت اسیدی است و به مرور زمان می‌تواند به آرماتورها و سیستم‌های داخل تونل‌ها آسیب جدی برساند.
- ساخت‌وساز در حریم قنات‌ها ممنوع
صدور پروانه‌های ساخت در کنار قنات‌ها ممنوع است و هیچ ساختمانی نباید در حریم قنات‌ها ساخته شود. مالکان و سازندگانی هم که در قسمت‌های مشکوک می‌خواهند اقدام به ساخت کنند و نمی‌دانند ملک‌شان در حریم قنات‌ها و کانال‌ها قرار دارد یا خیر، باید به اداره مسیل‌ها و قنوات شهرداری منطقه مراجعه کنند تا موضوع مورد بررسی قرار گیرد و نتیجه نهایی اعلام شود.
- عایق‌کاری دیواره قنات‌ها
به گفته کارشناسان، مسیل‌ها و قنات‌ها به‌طور مداوم و مرتب لایروبی می‌شوند، علاوه بر این عایق‌کاری و کول‌گذاری دیواره قنات‌ها انجام می‌شود. «کول» سازه بتونی و به شکل تخم‌مرغ است. این سازه‌ها را داخل قنات قرار می‌دهند تا هم عبور آب‌های سطحی به آسانی انجام شود و هم قنات عایق‌بندی شود و از ریزش دیواره‌ها و نفوذ آب‌های دیگر به داخل آن مصون بماند.