همشهری آنلاین_ پریسا نوری: شیوع ویروس کرونا تأثیر مخربی بر صنایع خرد و کلان داشت و تعطیلی بازارها، منجر به‌کاهش فروش بسیاری از محصولات در مشاغل و کسب‌وکارهای مختلف شد. با تعطیلی بازارچه‌های محلی، نمایشگاه‌ها و جشنواره‌ها، برخی مشاغل وابسته به صنایع خرد و خانگی مانند صنایع‌دستی که چرخه اقتصادی گسترده‌ای نداشته و عمده فروش‌شان به بازارها و نمایشگاه‌های محلی، جشنواره‌های مناسبتی مانند نوروزگاه و... محدود بود، بیش از دیگران متضرر شدند. به مناسبت روز جهانی صنایع‌دستی، با نگاهی به وضع نمایشگاه‌ها و بازارها و آموزشگاه‌های صنایع‌دستی مناطق شرقی پایتخت در ماه‌های گذشته، تأثیر شرایط پیش آمده بر این صنعت را بررسی کرده‌ایم.
در سال‌های اخیر شهرداری با راه‌اندازی نمایشگاه‌های صنایع‌دستی و آموزش انواع هنرهای دستی درسراهای محله و خانه‌های کوثر با سایر مراکز فرهنگی و هنری همراه شده است. شهرداری منطقه ۱۴ هم با مشارکت صندوق ملی امید، فروشگاهی برای عرضه و فروش مستقیم کالاهای تولیدکنندگان خانگی که اغلب زنان سرپرست خانوار هستند، دایر کرده است. در فروشگاه «دست آفرین» که از سال ۹۷ در بخشی از ساختمان معاونت اجتماعی منطقه ۱۴ راه‌اندازی شده، انواع دست سازه‌های چرمی، چوبی، شیشه، سفال، پارچه، گلیم و... از ۳۰۰ هنرمند صنایع‌دستی از سراسر ایران عرضه می‌شود. به مناسبت روز جهانی صنایع‌دستی سری به این فروشگاه زدیم و با «اسماعیل مرادی» مسئول فروشگاه و چند تن از بانوان هنرمند که آثار دستی‌شان در این فروشگاه عرضه می‌شود همراه شدیم.
- کرونا بازار صنایع‌دستی را ویران کرد
اگر به بخش غربی بلوار پاسدار گمنام در منطقه ۱۴ بروید لازم نیست برای پیدا کردن فروشگاه دست آفرین تلاش کنید، چراکه گلدان‌های سفالی، پیکره‌های سنگی و جام‌های پلی‌استر و کیف‌های رنگی پارچه‌ای و کاغذی جلو ورودی فروشگاه، شما را به داخل هدایت می‌کند. در فضای نسبتاً بزرگی انواع سازه‌های دستی چرم و پوست، سفالگری، معرق‌کاری، ساخت زیورآلات، میناکاری، خاتم‌سازی، منبت‌کاری، حصیربافی، قلمزنی و... به‌صورت تفکیک شده روی میزهایی در چند ردیف چیده شده‌اند. این بخش به تازگی بعد از ۳ ماه تعطیلی به خاطر کرونا، بازگشایی شده است. مرادی مسئول فروشگاه با بیان اینکه ۹۰درصد از کالاهای عرضه شده در نمایشگاه هنر دست بانوان به‌ویژه بانوان سرپرست خانوار است، می‌گوید: «در این فروشگاه آثار دستی درجه یک و حرفه‌ای هنرمندان صنایع‌دستی عرضه می‌شود، در واقع کارهای اینجا مستقیم از تولید به مصرف است و قیمت‌ها معادل قیمت تمام شده کار به اضافه حق‌الزحمه هنرمند است از این‌رو تفاوت ۵ تا ۳۰درصدی با نرخ بازار دارد. » او درباره تأثیر کرونا بر فعالیت فروشگاه می‌گوید: «کرونا بازار صنایع‌دستی را غیرفعال کرد. هر سال در اسفندماه اداره‌ها و شرکت‌ها برای عیدی و هدیه دادن به کارمندانشان از صنایع‌دستی خرید می‌کردند. خیلی از شهروندان هم برای سوغاتی بردن یا عیدی و هدیه دادن سراغ آثار هنری هنرمندان ما می‌آمدند، اما با تعطیلی اداره‌ها و بازارها در اسفندماه این معادله به هم خورد و متأسفانه آثار هنری بانوان هنرمند روی دستشان ماند. » مسئول فروشگاه دست‌سازه در ادامه با تأکید بر اهمیت ارزش نهادن به هنر بومی و صنایع‌دستی می‌گوید: «امیدوارم با عادی شدن شرایط اوضاع به روال گذشته برگردد و زیان این قشر که بیشتر آسیب دیده هستند، جبران شود. به شهروندان هنردوست هم توصیه می‌کنم برای دوست و آشنا از هنرهای دستی زیبا و بومی کشورمان هدیه تهیه کرده و یا سوغاتی بدهند. »
- ۳ برابر شدن قیمت مواد اولیه
«معصومه طاهری» بانوی ۳۸ ساله که ظروف سفالی را به زیبایی در خانه طراحی کرده و در این فروشگاه عرضه می‌کند، درباره شروع فعالیتش می‌گوید: «قبلاً کار تدریس کامپیوتر را بیرون از خانه انجام می‌دادم اما به دلیل تولد فرزندم کارم را رها کردم و بعد از شرکت در کلاس‌های سرای محله طراحی سفال را یاد گرفتم. چون از کودکی به هنر علاقه داشتم این کار را با علاقه دنبال کردم و توانستم کارهای درخور و مناسبی برای عرضه در این فروشگاه آماده کنم. » او در ادامه می‌افزاید: «من و خیلی از بانوانی که در خانه کار می‌کنیم و شرایط بازاریابی نداریم، با وجود این فروشگاه خیالمان از عرضه محصولاتمان راحت است اما به تازگی قیمت مواد اولیه خیلی زیاد و حتی ۳ برابر شده و من هم سرمایه اولیه چندانی ندارم، از این‌رو برای ادامه این کار تردید دارم. »
- کرونا صادرات را کنسل کرد
«وصال هنرجو» یکی دیگر از بانوان فعال در صنایع‌دستی است. او که با دایر کردن شرکت تعاونی برای ۱۴۰ نفر از بانوان سرپرست خانواری که دستی در هنر داشتند، اشتغالزایی کرده، دست سازه‌های این بانوان را در این فروشگاه عرضه می‌کند. هنرجو برای معرفی و ارائه آثار بومی و هنری بانوان نگاهی به بازار خارج از کشور هم داشته و موفق شده به چند کشور اروپایی صادرات داشته باشد. او با بیان اینکه اروپایی‌ها عاشق صنعت مینا و منبت‌کاری ما هستند، درباره بازار صنایع‌دستی در روزهای شیوع کرونا می‌گوید: «قراردادهای خوبی برای ارسال صنایع‌دستی بانوان به چند کشور ایتالیا، کانادا و چند کشور همسایه داشتیم، اما با شیوع کرونا همه کنسل شد. » این بانو که خودش هم دستی در هنر دارد و تابلوهای نقاشی‌اش را در نمایشگاه‌های مختلف ارائه کرده، درباره نحوه آشنایی با بانوان هنرمند می‌گوید: «سال گذشته در نوروزگاه بلوار کشاورز با جمع زیادی از این بانوان هنرمند سرپرست خانوار آشنا شدم. استقبال مردم از کارهای آنها به قدری بود که همه فروش رفته بود و آنها از خوشحالی گریه می‌کردند. اما متأسفانه امسال به دلیل کرونا شهرداری نتوانست نوروزگاه را برقرار کند و کارهای بانوان روی دستشان ماند. » این هنرمند در ادامه می‌افزاید: «مشکل اصلی هنرمندان و استادکاران صنایع‌دستی بازاریابی و ارائه محصولاتشان است که خوشبختانه شهرداری در سال‌های اخیر با ایجاد فروشگاه‌هایی مثل دست آفرین و نوروزگاه‌ها و روزبازارهای محلی کمک بزرگی به این صنعت کرده است. »
- محصولات روی دستمان ماند
«مه‌پاره شفیقی» از بانوان کارآفرین منطقه است که تا چندی پیش در کارگاهش انواع گلیم و جاجیم و هنر ترکیب گلیم و سفال را به بانوان سرپرست خانوار آموزش داده و بافته‌هایشان را در نمایشگاه‌ها و فروشگاه‌های مختلف عرضه محصولات هنری ارائه می‌کرد. این بانوی ۵۱ ساله که به دلایلی کارگاهش را جمع کرده و کار را در خانه دنبال می‌کند، مواد اولیه برای بافت انواع جاجیم، گلیم و قالیچه را برای ۸ تن از این بانوان تهیه کرده و محصولاتشان را در این فروشگاه عرضه می‌کند. شفیقی درباره فروش کارهای هنری هنرآموزانش می‌گوید: «تا سال گذشته اوضاع خوب بود و با حمایت شهرداری همه محصولات در نمایشگاه و نوروزگاه فروش می‌رفت، اما امسال به دلیل کرونا محصولات روی دستمان ماند. »
- بازگشایی مراکز آموزش صنایع‌دستی از اول تیرماه
سال گذشته درست در همین روزها خبرهای خوبی در حوزه صنایع‌دستی از شمال شرق پایتخت به گوش رسید. افتتاح همزمان مدرسه صنایع‌دستی و خانه سفال در کنار نمایشگاه سالانه صنایع‌دستی در این فرهنگسرا پای مشتاقان و هنردوستان زیادی را از سراسر تهران و حتی ایران به پهنه شرقی پایتخت باز کرد. در این مدت ۵۰۰ هنرجو در رشته‌های مختلف هنری و صنایع‌دستی از این خانه و مدرسه فارغ‌التحصیل شدند، ولی همزمان با شیوع ویروس کرونا این مراکز هم مانند سایر مراکز آموزشی، تعطیل و فعالیت‌هایش محدود به چند کلاس مجازی شد، اما به گفته معاون آفرینش و اجرای منطقه ۴ این مراکز از اول تیرماه و با رعایت پروتکل‌های بهداشتی بازگشایی می‌شوند.
- آموزش ۲۰۰ هنرجو
خانه سفال که کارگاه کوچکی در بخش شرقی محوطه باز فرهنگسرای اشراق است، با مشارکت سازمان فرهنگی و هنری شهرداری تهران و اداره کل میراث فرهنگی و صنایع‌دستی استان دایر شده و قرار است در این خانه آموزش مبانی ساخت سرامیک، لعاب و سفال با دست و طراحی مقدماتی و تخصصی کاشی موزاییک در ۲ سطح مبتدی و پیشرفته به هنرآموزان آموزش داده شود. به گفته «امیر نعمتی» معاون آفرینش و اجرای منطقه ۴ از آغاز کار این خانه تا اوایل اسفند که خانه تعطیل شد، ۲۰۰ هنرآموز موفق به کسب گواهینامه شده‌اند.
- افزایش ۴ رشته هنری
همزمان با افتتاح خانه سفال ایران، دومین «مدرسه صنایع‌دستی» تهران با هدف ایجاد فرصت‌های شغلی و ترویج صنایع و هنرهای دستی و افزایش مهارت و آموزش حرفه‌ای به علاقه‌مندان صنایع‌دستی در فرهنگسرای اشراق راه‌اندازی شد و در این یک سال ۳۰۰ هنرجو با سپری کردن دوره‌های آموزشی در کارگاه‌ها یا در خانه مشغول کار شده‌اند. » معاون آفرینش و اجرایی منطقه ۴ با یادآوری این موضوع، درباره افزایش ظرفیت این مدرسه می‌گوید: «سال گذشته مدرسه صنایع‌دستی با ۱۲ رشته از جمله گلیم و گبه، حکاکی روی چوب و چرم، منبت، نقاشی روی سفال، معرق و... دایر شد که امسال ۴ رشته هنری از جمله سنگ تراشی، سراجی و نساجی سنتی هم به این دوره‌ها افزوده می‌شود. »
- تجلی هنرهای دستی در فرهنگسرای گلستان
فرهنگسرای گلستان در منطقه ۸ یکی از مراکز فعال در حوزه صنایع‌دستی است که با برپایی نمایشگاه‌های متعدد از هنرمندان این صنعت بومی حمایت می‌کند. مصداق این ادعا، برگزاری نمایشگاه «عاشقانه‌های دل» با نگاهی متفاوت به هنر غزال‌تراشی و نمایش ۱۰۰ اثر تزیینی زیبا و نمایشگاه آثار خراطی حجم و چوب است که سال گذشته به مناسبت روز جهانی صنایع‌دستی درست در همین روزها در معرض دید علاقه‌مندان قرار گرفت. علاوه بر این برپایی نمایشگاه صنایع‌دستی استان گلستان در هفته فرهنگی این استان با هدف شناساندن هنرهای سنتی و دستی گلستان از جمله برنامه‌های اجرا شده در این فرهنگسراست که امسال هم تداوم دارد. مشایی، مسئول برگزاری این نمایشگاه با اشاره به استقبال خوب شهروندان از این رویداد فرهنگی می‌گوید: «در نمایشگاه سال گذشته غرفه‌های مربوط به صنایع‌دستی ترکمن، سازسازی شهر کتول و لاک‌تراشی بسیار مورد توجه بازدیدکنندگان قرار گرفت، از این‌رو امسال هم با اداره‌های میراث فرهنگی شهرهای سمنان و کاشان و... مذاکره و موافقتشان را برای حضور در نمایشگاه گرفته‌ایم. » مشایی می‌افزاید: «اگر شرایط عادی شود و ستاد ملی مدیریت کرونا اجازه دهد این نمایشگاه را پویاتر از سال گذشته برپا می‌کنیم. »
- فروش آنلاین در خانه فرش و هنر
خانه فرش و هنر منطقه ۱۳ یکی از مراکز فعال در آموزش هنر و صنایع‌دستی در شرق تهران است. این خانه از ۱۷ سال پیش با آموزش بافت انواع فرش به بانوان و زنان سرپرست خانوار فعالیت خود را آغاز کرد و بعدها با گسترش فعالیت در سایر رشته‌های هنری و صنایع‌دستی از جمله طراحی، گلیم‌بافی، معرق، چرم‌دوزی، گیوه‌بافی و... به خانه فرش و هنر تغییر نام داد. در این خانه بانوان سرپرست خانوار و بدسرپرست برحسب علاقه و هنری که دارند در یک یا چند رشته آموزش دیده و پس از توانمندی به بازار کار معرفی می‌شوند و همزمان دست سازه‌هایشان در نمایشگاه‌ها و بازارهای محلی به فروش می‌رسد. به گفته «ساراتمیزکار» مدیر خانه فرش و هنر منطقه ۱۳ استقبال شهروندان از هنر «گیوه بافی» بسیار زیاد شده و با تعطیلی بازارها و نمایشگاه‌ها به دلیل شیوع کرونا، این هنر به دلیل اینکه بورس شده از طریق شبکه‌های مجازی به خوبی فروش رفته است. خانه فرش و هنر منطقه ۱۳ هم به دلیل شیوع کرونا تعطیل و منتظر مجوز ستاد مقابله با کرونا برای بازگشایی است.
- لزوم حفظ صنایع‌دستی در بحران کرونا
در سال‌های نه چندان دور صنایع‌دستی در زندگی مردم بیشتر جنبه کاربردی داشت و فعالان این عرصه بسته به نیاز مردم با خلاقیت و دیدگاه‌های هنری خود به ساخت محصولات اقدام می‌کردند؛ اما متأسفانه اختراعات ماشینی تا حدودی نقطه پایان تولید صنایع‌دستی کاربردی را رقم زد. از این‌رو تولیدکنندگان و صنعت‌گران با تلفیق هنر و سنت توانستند در مقابل تولیدات صنعتی که با قیمت ارزان و تولید فراوان عرض اندام کرده بود جایگاه خود را حفظ کنند. صنایع‌دستی و هنرهای سنتی ریشه در تاریخ و فرهنگ کشورها داشته و دارد و مهم‌ترین عامل تحکیم و پایداری فرهنگ‌ها و یکی از عوامل اصلی رشد و توسعه صنعت گردشگری محسوب می‌شود، لذا اشتغالزایی به وسیله آموزش و فعالیت در خانه، خصوصاً در ایامی که جوامع درگیر مبارزه با ویروس منحوس کرونا هستند در این حیطه موجب توسعه صنایع‌دستی در میان ملل مختلف، کاهش بیکاری، رشد صنایع بومی، تأمین نیازهای مالی افراد، دستیابی به رشد قابل توجه اقتصادی در این حوزه، ترویج و معرفی بهتر و بیشتر فرهنگ ملی و عدم تسلط فرهنگ غرب بر جوامع و بسیاری از مزیت‌های دیگر می‌شود.
وقتی مردم در ایامی که جوامع درگیر مبارزه با ویروس کرونا هستند، با ارتباط مستقیم و غیرمستقیم با مراکز و نهادهایی همچون سازمان فرهنگی هنری و فرهنگسراها که از متولیان عرصه آموزش و ترویج فرهنگ تولید و استفاده از هنرهای سنتی و دستی است اقدام به تولید در منزل و عرضه و توسعه محصول به بازارهای خارج ازمحل تولید خود کنند، این صنعت رو به رشد جایگاه مطلوب خود را در جوامع ملی و بین‌المللی بیش از پیش به دست خواهد آورد و بدین وسیله تخصص‌های بومی در خانه نمی‌ماند و تولیدکنندگان این آثار دست به تولیدات بیشتر زده و از مزیت‌های اقتصادی صنایع‌دستی بهره‌مند خواهند شد؛ چراکه این صنعت بدون نیاز به فن‌آوری‌های پرهزینه با سرمایه‌گذاری اندک هم انجام می‌شود و می‌تواند به یک صنعت پرسود و اشتغالزا تبدیل شود.