همشهری آنلاین_ شهره کیانوش‌راد: افشار به واسطه پژوهش در مردم‌شناسی اقوام شناخته می‌شود و می‌توان او را ایران‌شناس برجسته‌ای دانست که آثار ارزشمندی از خود به یادگار گذاشته است. او در همه آثارش تلاش کرده فرهنگ، هنر و جاذبه‌های گردشگری ایران را معرفی کند. او پرداختن به محله را تنها راهکارکاربردی برای برطرف کردن مشکلات شهرهای بزرگ می‌داند. می‌گوید: «محله‌ها و اجتماع‌های محلی، نقش سازنده و حمایتی دارند. به همین دلیل برخی از جامعه‌شناسان محله را وسیله رفاهی می‌دانند که ساکنان خود را از آسیب‌های شهری و شهرنشینی محفوظ نگه می‌دارد. » در منزل مسکونی او در شهرک غرب، قفسه‌های کتاب بیش از هر چیز دیگری به چشم می‌آید. با این چهره فرهنگی درباره اهمیت حفظ هویت محله‌ها گفت‌وگو کردیم.
دکتر ایرج افشار سیستانی متولد سال ۱۳۱۹ در زابل است و از چهره‌های پرکار فرهنگی به‌شمار می‌آید. از او بیش از ۱۵۰ عنوان کتاب در حوزه‌های جغرافیایی، سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی منتشر شده که کتاب ۲ جلدی او با نام «ایل‌ها، چادرنشینان و طوایف عشایری» در سال ۱۳۶۷ کتاب سال ایران شناخته شده است. همچنین این کتاب به‌عنوان کتاب برتر در گنجینه طلایی بزرگ لنین مسکو به ثبت رسیده است. از دیگر افتخارات افشار سیستانی می‌توان از برترین نویسنده و پژوهشگر صنعت گردشگری ایران در سال ۱۳۸۴، دریافت نشان ادبی تاجیکستان در سال ۱۳۸۷ و چهره ماندگار از سوی شهرداری تهران و کمیسیون ملی یونسکو در ایران در سال جاری نام برد.
شما در زمینه جغرافیایی و مردم‌شناسی پژوهش‌های بسیاری را انجام داده‌اید. مردم‌شناسی در یک محله چگونه مفهوم پیدا می‌کند. اصلاً آیا ما می‌توانیم در یک محله مردم‌شناسی انجام دهیم؟
مردم‌شناسی به هر حال ریشه یا بنیان یک محله یا یک شهر را تداعی می‌کند و اگر مردم‌شناسی انجام نشود یا مسائل اجتماعی دیده نشود درواقع ما از کارهایی که لازم است برای یک شهر انجام دهیم دور شده‌ایم. برای پژوهش در زمینه مردم‌شناسی باید آداب و رسوم، صنایع‌دستی، جشن‌ها و خیلی مسائل دیگر را بررسی کنیم و این کار ارزش بسیار بالایی دارد که باید در ایران بیشتر به آن بها داد و البته باید توجه کرد که مردم‌شناسی اقوام و شهرهای مختلف نیازمند تحقیق و سفر به استان‌ها و شهرهاست.
رشد شهرنشینی و شکل‌گیری مقیاس‌های تازه از رشد شهری و محله‌ای طی سال‌های اخیر به‌ویژه در شهر تهران، شهرنشینی را با چالش‌های تازه‌ای روبه‌رو کرده. شاید یک دلیلش این باشد که بافت محله‌های قدیمی تهران تغییر کرده است. برای احیای هویت محله‌ها چه باید کرد؟
پرداختن به محله تنها راهکارکاربردی برای برطرف کردن مشکلات شهرهای بزرگ است. محله‌ها و اجتماع‌های محلی، نقش سازنده و حمایتی دارند. به همین دلیل برخی از جامعه‌شناسان محله را وسیله رفاهی می‌دانند که ساکنان خود را از آسیب‌های شهری و شهرنشینی محفوظ نگه می‌دارد. بنابراین توجه به محله‌ها راهکاری افزایش کیفیت زندگی شهروندان است و دست‌اندرکاران و مدیران شهری باید در حل مشکلات و آسیب‌های شهری به محله‌ها توجه کنند.
اهالی یک محله چه نقشی در زمینه حل مشکلات یک شهر می‌توانند ایفا کنند؟
محله یکی از مسائل بنیانی است که تشکیل‌دهنده شهرک، شهر و استان است. در واقع تعدادی از ریش‌سفیدان و بزرگان اقوام در یک نقطه جغرافیایی جمع می‌شوند و محله را تشکیل می‌دهند که با نفوذشان و اعتمادی که ساکنان به آنها دارند می‌توانند به نماینده دولت کمک کنند. مشکلات را منتقل کنند و راه‌حل‌هایی را هم پیشنهاد بدهند که به بهبود محله کمک کند.
به نظر می‌رسد با مدرن شدن شهرها، موضوعی به نام ریش‌سفیدهای محله فراموش شده است؟
این موضوع تا حدود زیادی به تعلق خاطر ساکنان یک محله مرتبط است. در تهران هم برخی محله‌های قدیمی و اصیل را می‌توانیم پیدا کنیم که ساکنانش نسبت به موضوعات شهری و فرهنگی محله بی‌تفاوت نیستند. در محله شهرک غرب منطقه ۲ انجمنی داریم که من همراه تعدادی از بانوان و آقایان محله در آن عضو هستیم. این انجمن کارآیی بسیاری در حل مشکلات محله دارد. اعضای آن با تقسیم وظایف با مسئولان شهرداری، راهنمایی و رانندگی، کلانتری و... مرتبط هستند. اگر در خیابانی پارک دوبله زیاد است یا زباله‌ها جمع‌آوری نمی‌شود خیلی زود به مسئولان مربوطه گزارش می‌دهند. حتی آنها را برای تعامل و پاسخگویی به این انجمن دعوت می‌کنند و عکس و فیلم‌هایی را که از مشکلات محله تهیه کرده‌اند در اختیار مسئولان قرار می‌دهند. اعضای این انجمن حکم همان ریش‌سفیدان محله‌های قدیمی را دارند و همان کار را انجام می‌دهند. این انجمن از سال ۱۳۶۰ تاکنون فعالیت‌های انجام شده را در قالب نشریه‌ای ۴ صفحه‌ای به اهالی ارائه می‌دهد. نشریه با عنوان «نامه خبری» شهرک غرب چاپ می‌شود که طی چند ماه اخیر به دلیل شیوع ویروس کرونا برگزاری جلسات انجمن متوقف شده بود و الان دوباره با شروع انتشار این نشریه شرح کارهای انجمن به اطلاع اهالی می‌رسد. متأسفانه برخی به محله بی‌تفاوت هستند. درحالی که اگر بی‌تفاوت باشیم ممکن است مسئولان محلی و منطقه‌ای هم در حل مشکلات محله‌ترتیب اثر ندهند. این ارتباط باید دوسویه و بین مردم و مسئولان برقرار باشد. محله‌ها و شهرک‌ها باید زنده و پویا و اهالی نسبت به محله خودشان تعلق خاطر داشته باشند و بی‌تفاوت از کنار اتفاقات محله نگذرند. در شهرستان‌ها هنوز مردم نسبت به محله‌هایی که زندگی می‌کنند تعلق خاطر دارند اما در تهران این موضوع کمرنگ‌تر شده است.
آشنایی با آداب و سنن اقوام مختلف تا چه حد می‌تواند به رفع آسیب‌های اجتماعی کمک کند؟
فرهنگ محلی می‌تواند از درون جامعه شکل گیرد و با شناسایی و رفع آسیب‌های اجتماعی محله‌ها رضایت شهروندان را بیشتر می‌کند. شوراهای محله برای جلب مشارکت مردم برای یاری رساندن به شهرداری و انتقال مشکلات و بیان پیشنهادها برای تصمیم‌گیری‌ها کوشش خود را آغاز کردند، اگرچه از چند سال پیش تاکنون دفتر همیاری و مشارکت مردمی شهرداری‌ها با حضور شهردار محله تا حدودی توانسته زمینه افزایش مشارکت‌های محلی را فراهم کند ولی باید این نهاد اجتماعی در جایگاه اصلی خود قرار گیرد.
چه باید کرد تا بستر مشارکت بیشتر مردم فراهم شود؟
اصل هفتم و صدم قانون اساسی، شورای محله را در راستای شورای اسلامی شهر و یکی از ارکان تصمیم‌گیری اداره شهر و کشور می‌داند. بنابراین شوراهای اسلامی باید به ایجاد نهادهای اجتماعی اقدام کنند که این پشتوانه قانونی شوراهای محله است و افزایش اختیارات و واگذاری وظایف محلی انگیزه‌ای برای مشارکت گسترده مردم در شوراها خواهد شد. شوراهای اجتماعی محله‌ها با جذب مشارکت مردم در تصمیم‌گیری‌ها و همچنین انتقال مشکلات و پیشنهادها به مجموعه شهرداری‌ها می‌توانند بازوان قدرتمندی برای مدیران شهری باشند. احیا و تقویت نقش محله و معتمدان آن زمینه دسترسی آسان به خدمات شهر، تأمین و توزیع عادلانه امکانات و جلب توجه مشارکت مردم در گزینش اولویت‌ها و نیازهای عمرانی و اجتماعی محله‌ها می‌شود و به همین دلایل محله‌محوری در سیاستگذاری مدیریت مدرن شهری ارزش پیدا می‌کند. فرهنگ جامعه‌های شهری و جامعه‌های کوچک مانند محله‌ها ابزاری توانمند برای مدیریت شهری است که به توسعه اجتماعی، بازسازی میراث شهری، هویت تاریخی و ساخت‌وساز معماری درست شهری و محلی می‌انجامد.
اگر مسئول فرهنگی یک محله بودید نخستین‌کاری که انجام می‌دادید چه بود؟
نسبت به بزرگان محله بی‌تفاوت نبودم. بزرگان محله را دعوت می‌کردم و به آنها بها می‌دادم. از آنها تقاضای کمک و همفکری می‌کردم و اگر مشکلی حتی از نظر معیشتی داشتند همراه همدیگر برای حل آن مشکل تلاش می‌کردیم.
در کارنامه فعالیت‌های شما قریب به ۵۰ کتاب در زمینه گردشگری مشاهده می‌شود. با توجه به پژوهش‌هایی که در زمینه مناطق گردشگری انجام داده‌اید فکر می‌کنید چقدر از ظرفیت‌های گردشگری تهران استفاده شده است؟
ما در ایران از ۴ فصل برخورداریم که از این نظر متنوع‌ترین کشور جهان هستیم. ولی متأسفانه گردشگری ما روز به روز پسرفت دارد. متأسفانه در بحث گردشگری ضعیف عمل شده است.
شما کتابخانه‌ای در منطقه محروم سیستان و بلوچستان دایر کرده‌اید. از تجربه خود در این زمینه بگویید. اگر از شما بخواهند برای تجهیز کتابخانه‌ای در منطقه همکاری کنید پاسخ شما چیست؟
تاریخ گشایش کتابخانه تخصصی ایرانشناسی موقوفه دکتر افشار به ۲۶ آبان سال ۱۳۸۸ برمی‌گردد. این کتابخانه در میدان امام رضا(ع) بلوار بهداشت زاهدان به نام کتابخانه تخصصی ایرانشناسی موقوفه دکتر افشار سیستانی به بهره‌برداری رسید. کتابخانه تخصصی شامل انواع کتاب‌ها، مقاله‌ها، عکس‌ها و بیش از ۱۴ هزار اقلام فرهنگی تاریخی و مستند است.
این کتابخانه شرق ایران را پوشش داده و علاقه‌مندان و دانشجویان و استادان از کویته پاکستان، بیرجند و افغانستان برای فیش‌برداری به این کتابخانه مراجعه می‌کنند. تشویق‌های مردم و اهالی آنجا موجب شد تا برای برپایی دومین و سومین کتابخانه در این استان محروم اقدام کنم.
ساخت کتابخانه در این منطقه محروم، بافت آن محله را تغییر داده. اگر در محله فرحزاد که قرار است دهکده گردشگری شود کتابخانه‌ای تأسیس شود من حاضرم کتاب‌هایی را به این کتابخانه اهدا کنم و امیدوارم طرح گردشگری فرحزاد با توجه به مسائل فرهنگی عملی شود و به‌عنوان الگویی موفق در مناطق دیگر هم به شمار آید. مردم و اهالی محله هم باید مطالبه‌گر باشند و پیگیری کنند تا این طرح به نتیجه برسد.
فرحزاد منطقه گردشگری بوده که اکنون شهرداری طرحی را برای نجات از آسیب‌های اجتماعی و اعتیاد پیشنهاد داده و قرار است این منطقه به دهکده گردشگری تبدیل شود. به نظر شما برای اجرای این طرح چه کارهایی در اولویت قرار دارد؟
من هم این خبر را شنیده‌ام و در ملاقاتی که با شهردار منطقه ۲ داشتم بر این موضوع تأکید کرده‌ام که ادامه بدهند تا این طرح اجرا شود. شهرداری می‌تواند باغ‌های محله را بخرد تا از خطر نابودی نجات پیدا کنند. بعد مناسب‌سازی آن را با هدف گردشگری انجام دهند و فرهنگسرا، سینما و مجموعه فرهنگی بسازند تا جوانان و نوجوانان محله بتوانند برای تفریح و ورزش و مطالعه از آن استفاده کنند. حتی به جوانانی که گرفتار اعتیاد شده‌اند کمک کنند تا بتوانند در مراکز بازپروری اعتیاد خود را ترک کنند. ساخت کتابخانه می‌تواند زمینه حضور چهره‌های فرهنگی، دانشجویان و نویسندگان به آن محله را فراهم کند. وجود کتابخانه در همه محله‌ها تأثیرات مثبتی با خود به همراه دارد و نمی‌توان گفت که چون مراجعه‌کننده‌ای ندارد پس آن کتابخانه باید تعطیل شود. باید با اجرای برنامه‌هایی مانند مسابقات کتابخوانی و برنامه‌های فرهنگی جذب مخاطب کرد و این برعهده مسئولان فرهنگی یک محله و منطقه است.
سال ایران شناخته شد از سوی آیت‌الله خامنه‌ای رئیس‌جمهور وقت ایران تجلیل شد. در تقدیرنامه او آمده است:
«تلاش موفق شما در فراهم آوردن کتاب مقدمه‌ای بر شناخت ایل‌ها، چادرنشینان و طوایف عشایری ایران که اجابت تکلیف
الهی همه عالمان روشن فکران و نویسندگان جامعه انقلابی ماست بر شما و مردم ما مبارک باد و من به نام ملت ایران از شما به خاطر
سهمی که در این واجب بزرگ پذیرفته‌اید قدردانی می‌کنم».
و اجتماعی منطقه به مناسبت روز قلم در منزل استاد ایرج افشار سیستانی و تجلیل از خدمات ارزشمند این چهره ماندگار
و فعالیت‌های خارج از خانه خود را تعطیل کرده بود بیکار ننشست. او درباره نخستین‌های ایران شروع
به پژوهشو در این زمینه از میان کتابخانه شخصی‌اش شروع به فیش‌برداری کرد و هر آنچه در ایران برای نخستین بار
اتفاق افتاده و ثبت و جمع‌آوری کرده است.
- علاقه به ایرانشناسی به روایت افشار
من از عشایر سیستان هستم و پدرم از بزرگان سیستان بود. من از همان زمان که در سیستان و بلوچستان زندگی می‌کردم به مسائل مردم‌شناسی و اجتماعی علاقه داشتم و وظیفه خود می‌دانستم درباره ایران و آداب و رسوم اقوام تحقیق کنم. نخست کتاب سیستان و بلوچستان را نوشتم و بعد تحقیق و پژوهش درباره زندگی ایلات عشایر را شروع کردم. با سران عشایر و خود عشایر ملاقات داشته‌ام و درباره آداب و رسوم، موسیقی‌ها و عروسی‌هایشان و... تحقیق کرده‌ام که در ۲ جلد کتاب چاپ شد. بعد از آن ۱۳۷ جلد کتاب نوشته‌ام که اکثرشان چاپ شده و سال گذشته هم قراردادی با بنیاد ایرانشناسی برای تهیه کتاب‌هایی مرتبط با استان‌های ایران منعقد کرده‌ام. ۳۱ جلد کتاب مربوط به استان‌های ایران در مورد آیین‌ها، جشن‌ها و هنرهای مردم ایران جمع‌آوری شده است. تاکنون ۳ جلد مربوط به استان‌های آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی و اردبیل آماده شده و زیر چاپ است. »